Nietypowe badania mechanoskopijne

(1)

Wstęp i cel

Ka¿dy ekspert kryminalistyki w swojej karierze za-wodowej spotyka siê z nietypowym przypadkiem ba-dañ. Aby sprostaæ zadaniu, czêsto trzeba poszukiwaæ niestandardowych rozwi¹zañ, a nawet opracowaæ no-w¹ metodê badawcz¹.

W badaniach mechanoskopijnych nie wykorzystuje siê wielu przyrz¹dów pomiarowo-badawczych, najczê-œciej s¹ to urz¹dzenia powiêkszaj¹ce (lupa, mikroskop stereoskopowy lub porównawczy), a wynik przeprowa-dzonych badañ zale¿y od wiedzy i doœwiadczenia eks-perta.

Nietypow¹ spraw¹, w której ekspertyzê wykonywa³ autor artyku³u, by³a kradzie¿ dzie³ sztuki afrykañskiej z Narodowej Galerii w Zimbabwe. Dokona³ jej obywatel polski.

Dzie³a sztuki nie by³y zabezpieczone w szczególny sposób, sta³y w sali wystawowej na postumentach. Z³o-dziej wykorzysta³ chwilê nieuwagi obs³ugi, zapakowa³ przedmioty do torby i wybieg³ z muzeum. Nastêpnie przekupi³ miejscowego urzêdnika i uciek³ z ³upem za granicê. Skradzione przedmioty zosta³y wystawione na aukcji internetowej. Zauwa¿y³ to kolekcjoner, który powiadomi³ CIA. Spraw¹ na terenie Polski zajê³o siê Centralne Biuro Œledcze Komendy G³ównej Policji.

Zlecone badania mechanoskopijne mia³y na celu odczytanie (odtworzenie) oznakowañ indywidualnych (numerów katalogowych) nastêpuj¹cych przedmiotów:

• dwóch masek poœmiertnych Makonde (ryc. 1), • szeœciu podg³ówków drewnianych (ryc. 2), • fetyszu wykonanego w formie figurki (ryc. 3). Obiekty badań

Maski s¹ wielkoœci g³owy ludzkiej. Wykonane zosta-³y z drewna i s¹ czêœciowo pomalowane. W œrodku s¹ wydr¹¿one, a œcianka ma gruboœæ ok. 5–10 mm. W³o-sy na maskach s¹ w³osami ludzkimi powciskanymi w naciêcia na powierzchni drewna, w niektórych miej-scach widoczne s¹ pêkniêcia oraz œlady napraw.

Podg³ówki wykonane zosta³y z drewna, maj¹ kszta³t postumentów. Ich powierzchniê pokrywa warstwa t³u-stego nalotu.

Fetysz w formie figurki przedstawiaj¹cej kobietê wy-konano z drewna. Do figurki przymocowano za

pomo-PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 58

Z PRAKTYKI

– oznakowania afrykańskich masek rytualnych

Makonde

Ryc. 1. Maski poœmiertne – Tanzania (Makonde), ok. 1880 roku Fig. 1. Death masks – Tanzania (Makonde) approx. 1880 Ÿród³o (ryc. 1–10): autor

Ryc. 2. Podg³ówki poœmiertne Fig. 2. Death bolster

(2)

c¹ sznurka z nawleczonymi koralikami fragmenty mate-ria³u, koœci i piór.

Dla eksperta mechanoskopii typowym badaniem jest odczytanie usuniêtych oznakowañ oraz ich ocena. Przewa¿nie badane s¹ oznakowania pojazdów nanie-sione na pod³o¿ach metalowych (blacha stalowa lub aluminiowa, ¿eliwo), w tym przypadku pod³o¿em by³o drewno, które w mechanoskopii jest badane najczê-œciej „na ca³oœæ” (w przypadkach kradzie¿y drewna).

Badania nietypowe wymagaj¹ zaanga¿owania i przede wszystkim czasu oraz doœwiadczenia eksper-ta. W trakcie badañ nale¿a³o dodatkowo uwzglêdniæ wartoœæ kulturow¹ i finansow¹ dostarczonych przed-miotów. Mo¿na by³o przeprowadziæ tylko badania nie-niszcz¹ce. Wykluczone by³o wycinanie fragmentów przedmiotów, co niekiedy praktykuje siê przy bada-niach mikroskopowych.

Etapy badań Faza pierwsza:

• zapoznanie siê z postanowieniem, pytaniami, oce-na mo¿liwoœci badawczych,

• oglêdziny nades³anego materia³u, szczególnie pod k¹tem poszukiwania usuniêtych oznakowañ (zatarcia, wg³êbienia powierzchni, przebarwienia lakieru, œladów zamalowywania),

• poszukiwanie informacji odnoœnie do badanych przedmiotów i sposobów ich oznakowywania. Ko-rzystano tutaj z pomocy muzeów oraz informacji zawartych w Internecie,

• okreœlenie sposobu badañ, wybór metody badañ, zebranie potrzebnego sprzêtu i odczynników. Faza druga:

• Badania oznakowañ zabezpieczonych przedmio-tów.

Badania rozpoczêto od wytypowania miejsc, w któ-rych mog³y znajdowaæ siê usuniête oznakowania. Na niektórych przedmiotach oznakowania zamalowano, zatarto, gdzieniegdzie zosta³y ich fragmenty.

Prowa-dzono obserwacjê g³ównie za pomoc¹ przyrz¹dów po-wiêkszaj¹cych, tj. lupy oraz mikroskopu stereoskopo-wego. U¿ycie tego ostatniego by³o nie³atwe z uwagi na trudny dostêp do oznakowañ. Wykonano tak¿e foto-grafie badanych oznakowañ w ró¿nych powiêksze-niach.

Oznakowania jednej z masek zosta³y zatarte i zama-lowane (bejc¹ lub gencjan¹) (ryc. 4), aby sta³y siê nie-czytelne. Badanie tych oznaczeñ za pomoc¹ mikrosko-pu nie da³o zadowalaj¹cych rezultatów.

Ze wzglêdu na sposób wykonania oznakowañ za-stosowanie œrodków chemicznych mog³o spowodowaæ trwa³e ich usuniêcie. Ustalono, ¿e naniesiono je za po-moc¹ œrodka pisz¹cego – d³ugopisu lub flamastra, pi-saka z farb¹ czy te¿ o³ówka. Kszta³t znaków jest cha-rakterystyczny dla pisma rêcznego, co dodatkowo utrudnia³o odczytanie oznakowañ.

Na tym etapie badañ podjêto decyzjê o zastosowa-niu œwiat³a o ró¿nej d³ugoœci fali. Wykorzystano oœwie-tlacz kryminalistyczny Multicolor 10Xe. Eksperymento-wano z ró¿nymi d³ugoœciami fali, najlepsze efekty da³o œwiat³o czerwone skierowane ukoœnie na obserwowa-ne oznaczenie, natomiast zastosowanie œwiat³a UV nie przynios³o ¿adnego rezultatu, a wrêcz zmniejszy³o czy-telnoœæ oznakowania. Badania w œwietle UV nale¿y jednak przeprowadzaæ z uwagi na to, i¿ przedmioty mo-g¹ mieæ dodatkowe oznakowania widoczne przy tej d³ugoœci fali. Dobre efekty da³a tak¿e fotografia czarno--bia³a (ryc. 5–7).

Jeden z podg³ówków mia³ na podstawie napisy na-niesione najprawdopodobniej o³ówkiem, które by³y bar-dzo s³abo widoczne. Oœwietlenie skoœne pozwoli³o skontrastowaæ zapis (ryc. 6). Tego typu oznaczenia mo-g¹ byæ tak¿e przydatne przy identyfikacji przedmiotów. W przypadku trudnoœci z odczytaniem oznakowañ metodami nieniszcz¹cymi nale¿y zastosowaæ metody niszcz¹ce, mog¹ce uszkodziæ powierzchniê lub zatrzeæ

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 ₅₉

Z PRAKTYKI

Ryc. 3. Widok figurki fetyszystycznej Fig. 3. View of fetish statue

Ryc. 4. Oznakowania maski czêœciowo zatarte i zamalowane bejc¹ lub gencjan¹

Fig. 4. Signs on the mask partly removed and painted with wood stain or gentian

(3)

znajduj¹ce siê tam oznakowanie. I takich zdecydowano siê u¿yæ. Dokonano szeregu prób zacierania, a nastêp-nie ujawniania oznakowañ nanastêp-niesionych za pomoc¹ o³ówka, d³ugopisu itp. na ró¿nych pod³o¿ach drewnia-nych. Efekty da³o zastosowanie wody (pary wodnej). Woda bywa pomocna przy kontrastowaniu usuniêtych oznakowañ i niekiedy daje dobre wyniki (ryc. 8).

W przypadku zastosowania rozpuszczalników nale-¿y liczyæ siê z zatarciem – rozpuszczeniem ujawniane-go zapisu. Doœwiadczalnie sprawdzono dzia³anie ró¿-nych substancji m.in. metanolu, chloroformu, eteru, acetonu. Najlepsze efekty da³ metanol, nie rozpuœci³ on

naniesionego napisu, a powoli usuwa³ pow³okê bejcy i lakieru. Metanol bardzo dobrze kontrastowa³ zapis, naj-lepsze wyniki przynios³o przemywanie metanolem i szybka obserwacja, gdy¿ zapis stawa³ siê wyraŸniej-szy i mo¿na go by³o badaæ do momentu odparowania metanolu (ryc. 9). Jest to proces powtarzalny i mo¿na go przeprowadziæ kilkakrotnie. Wykonanie fotografii jest utrudnione ze wzglêdu na szybkie odparowywanie metanolu.

Na fetyszu nie ujawniono numerów katalogowych, ustalono jedynie, ¿e do jego g³owy przyklejona jest mo-neta z napisem „Zambia” (ryc. 10), co mo¿e byæ

przy-PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 60

Z PRAKTYKI

Ryc. 5. Oznaczenia jednej z masek. Fotografia czarno-bia³a oraz w œwie-tle czerwonym o d³ugoœci fali 630 nm (Multicolor 10Xe)

Fig. 5. Signs on one of the masks. Black and white photography and in red light of 630 nm wavelength (Multicolor 10Xe)

Ryc. 7. Podstawa podg³ówka – oznaczenie katalogowe. Fotografia czar-no-bia³a oraz w œwiate czerwonym o d³ugoœci fali 630 nm (Multico-lor 10Xe)

Fig. 7. Base of bolster – catalogue identification markings. Black and white photography and in red light of 630 nm

Ryc. 6. Podstawa podg³ówka. Fotografia czarno-bia³a oraz w œwiatle czerwone o d³ugoœci fali 630 nm (Multicolor 10Xe)

Fig. 6. Base of bolster. Black and white photography and in red light of 630 nm wavelength (Multicolor 10Xe)

Ryc. 8. Fragmentaryczne œlady usuniêtego oznakowania maski ujawnio-ne za pomoc¹ wody

Fig. 8. Fragments of removed signs on the mask visualised with water

Ryc. 9. Oznakowanie katalogowe zamalowane i ujawnione za pomoc¹ metanolu

Fig. 9. Catalogue identification markings painted and revealed with methanol

Ryc. 10. Moneta przyklejona do figurki Fig. 10. Coins glued to a statue

(4)

datne przy okreœlaniu jego pochodzenia. Fetysz s³u¿y³ do czarów i rzucania kl¹tw.

Faza trzecia:

• analiza uzyskanych wyników,

• okreœlenie treœci odczytanych oznakowañ,

• wyszczególnienie innych cech charakterystycz-nych badacharakterystycz-nych przedmiotów, umo¿liwiaj¹cych identyfikacjê i okreœlenie ich pochodzenia,

• sformu³owanie wniosków koñcowych.

Ten etap by³ doœæ trudny z uwagi na specyfikê bada-nego materia³u i nietypowoœæ opinii. W takich przypad-kach nale¿y staraæ siê formu³owaæ wnioski kategorycz-ne, co u³atwia dalsze postêpowanie w sprawie. Podsumowanie

Badaj¹c dzie³a sztuki, przedmioty kultu, zabytki, na-le¿y zwróciæ szczególn¹ uwagê na nastêpuj¹ce proble-my:

• najczêœciej ma siê do czynienia z przedmiotami unikatowymi, przewa¿nie starymi i wykonanymi z ró¿nych materia³ów, których nie wolno uszkodziæ, co ogranicza rodzaj stosowanych metod najczê-œciej do badañ nieniszcz¹cych,

• nie nale¿y baæ siê eksperymentowania i wykorzy-stywaæ ca³¹ gamê dostêpnych metod, a niekiedy opracowywaæ nowe,

• odczytuj¹c usuniête oznakowania, najczêœciej nie mo¿na uzyskaæ informacji o ich pierwotnej treœci. Ka¿de muzeum kieruje siê swoimi zasadami zna-kowania dzie³ sztuki, ale bardzo czêsto w treœci oznakowania znajduje siê rok jego wykonania (po-zyskania przedmiotu przez muzeum). Przewa¿nie oznakowania stanowi¹ numery katalogowe, inwen-tarzowe,

• sposób nanoszenia oznakowania mo¿e byæ prze-ró¿ny, najczêœciej s¹ to zapisy odrêczne. Stosuje siê przewa¿nie o³ówki, mazaki, d³ugopisy, farbê itp. Niekiedy s¹ to oznaczenia wykonane w postaci na-klejek zawieraj¹cych np. numery katalogowe, kody paskowe itp.

• oznaczenia nanoszone s¹ w miejscach nieekspo-nowanych, czêsto jest to podstawa przedmiotu, tyl-na strotyl-na obrazu itp.

• nale¿y obejrzeæ badany przedmiot w œwietle UV – mog¹ siê na nim znajdowaæ dodatkowe, ukryte oznakowania,

• badania tego typu s¹ badaniami czasoch³onnymi i wymagaj¹cymi zaanga¿owania nie tylko jednego eksperta, ale niekiedy wspó³pracy kilku pracowni laboratorium. Wykonywana jest wtedy opinia kom-pleksowa, czêsto wykraczaj¹ca poza zlecony pier-wotnie zakres badañ.

Micha³ Skorupka

Streszczenie

Badania mechanoskopijne dzie³ sztuki, kultu niekiedy maj¹ na celu odtworzenie oraz ocenê autentycznoœci oznakowañ iden-tyfikacyjnych (katalogowych) zabezpieczonych przedmiotów. Wymaga to opracowywania nowych metod badawczych oraz eksperymentowania. W przypadku badañ poœmiertnych afry-kañskich masek Makonde ujawniono i odtworzono treœæ oznako-wañ naniesionych rêcznie za pomoc¹ œrodków pisz¹cych (o³ó-wek, farba itp.) na powierzchniach drewnianych, które zosta³y zamalowywane m.in. gencjan¹, farb¹ oraz czêœciowo zeszlifowa-ne. Stosowane by³y metody nieniszcz¹ce, tj. badania mikrosko-powe, oœwietlanie ró¿nymi kolorami œwiat³a, oraz metody nisz-cz¹ce – stopniowe usuwanie warstw materia³u, kontrastowanie zapisu ró¿nymi substancjami chemicznymi, m.in. metanolem.

S³owa kluczowe: maski Makonde, badania usuniêtych oznakowañ, badania dzie³ sztuki, przedmioty kultu, wnioski ka-tegoryczne, metody ujawniania

Summary

Toolmark examinations of works of art or cult items are spe-cifically aimed at reconstruction and determination of authenti-city of identification (catalogue) designation of secured objects. This requires elaboration of new examination methods and expe-rimentation which has been described in the article. In case of postmortem examination of African Makonde masks, the con-tents of manually imposed designations was detected and recon-structed. Signs had been made with pencil, paint and other cove-ring agents on wooden parts, which were subsequently painted with gentian, paint and partially polished. Non-destructive me-thods were used, i.e. microscopic examinations, illumination with different colours of light as well as destructive ones, i.e. gra-dual removal of layers and contrasting the writing with various chemicals such as methanol.

Keywords:Makonde masks, examination of removed desi-gnations, examination of works of art, cult objects, categorical conclusions, methods of detection.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 ₆₁

Z PRAKTYKI