Ważne: uzupełnione zeszyty z kl. pierwszej zachowujemy do klasy drugiej - będzie kontynuacja (nawet gdy się skończył to ma być do wglądu i powtórzenia we wrześniu). W nowym roku szkolnym kontynuujemy naukę z książki Geografia 2 .
Temat i punkty proszę wpisać do zeszytu, uzupełnić o podane materiały dodatkowe i treści z podręcznika str.162-194.
Temat: Środowisko przyrodnicze Polski. Podsumowanie i utrwalenie wiadomości.
Położenie i środowisko przyrodnicze obszaru Polski.
Położenie geograficzne danego miejsca na kuli ziemskiej ma wielki wpływ na jego śro- dowisko przyrodnicze. Od szerokości geograficznej zależy ilość docierającego ciepła słonecznego, a co za tym idzie klimat. Z kolei od klimatu zależy roślinność i świat zwie- rzęcy. Organizmy wraz z wodą i skałami znajdującymi się w podłożu decydują o rodzaju tworzących się gleb, a w miejscach dogodnych dla osadnictwa na środowisko przyrodnicze znacząco wpływa człowiek.
Źródło: TUBS (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
1. Położenie Polski w Europie
Polska leży na półkuli północnej i wschodniej w Europie Środkowej, na Niżu Środkowoeu- ropejskim, pomiędzy Bałtykiem a Karpatami i Sudetami, w dorzeczu Wisły i Odry. Nasz kraj ma obszar zwarty o kształcie zbliżonym do nieregularnego sześcioboku. Rozciągłość południkowa Polski wynosi 648 km, a równoleżnikowa ok. 690 km. Panuje u nas klimat umiarkowany ciepły przejściowy.
Polska leży w klimacie umiarkowanym ciepłym przejściowym
2. Sąsiedzi Polski
Polska graniczy z siedmioma państwami: z Niemcami na zachodzie, z Republiką Cze- ską i Słowacją na południu, z Ukrainą i Białorusią na wschodzie, z Litwą na północnym wschodzie oraz z Federacją Rosyjską (obwodem kaliningradzkim) na północy. Najdłuższą granicę mamy z Republiką Czeską (796 km), a najkrótszą z Litwą (104 km). Na północy jest też granica morska o długości 440 km.
Polska graniczy z siedmioma państwami
3. Podział administracyjny Polski
Od 1999 roku w Polsce obowiązuje trójstopniowy podział administracyjny. Dzieli on nasz kraj na 16 województw, 380 powiatów (ziemskich i grodzkich) i 2479 gmin (miejskich, wiejskich i miejsko-wiejskich). Nazwy województw związane są z regionami historycznymi, krainami geograficznymi lub z dużymi miastami.
Mapa administracyjna Polski. Kolorami zaznaczony podział kraju na województwa. Krop- kami oznaczono stolice województw i opisano je. Na mapie każdego województwa zazna- czono granice powiatów, kropkami zaznaczono miasta będące stolicami powiatów. Innym kolorem wyróżniono powiaty grodzkie z miastami na prawach powiatu. Większymi kropka- mi oznaczono stolice województw i opisano je większą czcionką niż pozostałe miasta.
4. Geologiczne dzieje Ziemi
Ziemia liczy ok. 4,5 mld lat. Czas ten podzielono na ery – od najstarszej prekambryjskiej, poprzez paleozoiczną i mezozoiczną, do trwającej obecnie kenozoicznej. Wydarzenia z przeszłości geologicznej odtworzono m.in. dzięki skamieniałościom, czyli szczątkom ko- palnych organizmów zachowanych w osadach skorupy ziemskiej.
5. Budowa geologiczna Polski
Obszar Polski budują skały magmowe, osadowe i metamorficzne. Na powierzchni najczę- ściej występują młode skały osadowe, np. piaski, żwiry, gliny na nizinach i pojezierzach czy wapienie na wyżynach. Skały magmowe (granity, bazalty, porfiry) i metamorficzne (gnejsy, marmury, kwarcyty) są starsze i poza górami zwykle zalegają głęboko pod Ziemią. Wyjąt- kami występującymi na powierzchni są fragmenty takich skał zawleczone na nizinne tereny Polski ze Skandynawii przez lądolód.
6. Tworzenie się węgla
Występujące na Górnym Śląsku bogate pokłady węgla kamiennego powstały w okresie karbonu w erze paleozoicznej. Panował wtedy gorący klimat – rosły m.in. ol- brzymie, drzewiaste paprocie, skrzypy i widłaki. Szczątki tych roślin gromadziły się w wilgotnych zagłębieniach terenu, gdzie przysypane osadami przekształcały się najpierw w torf, a potem w węgiel brunatny i kamienny.
7. Powstawanie gór w Polsce
Karpaty są górami fałdowymi, które powstały na przełomie ery mezozoicznej i kenozoicznej podczas orogenezy alpejskiej. Sudety pierwszy raz wypiętrzyły się w paleozoiku w orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej; w mezozoiku najpierw zostały zrównane, a potem ruchy alpejskie utworzyły z nich góry zrębowe. Niskie Góry Święto- krzyskie są najstarsze, ich pierwsze wyniesienie miało miejsce w orogenezie kaledońskiej.
8. Pasowy układ rzeźby terenu w Polsce
Rzeźba terenu Polski występuje w układzie równoleżnikowych pasów, na przemian niż- szych i wyższych. Zaczynając od północy, kolejno są to: niskie niziny nadmorskie – po- brzeża, pofałdowane pojezierza, płaskie Niziny Środkowopolskie, podniesione wyżyny, obniżone kotliny, średnie i wysokie góry.
Pasowy układ regionów geograficznych w Polsce 9. Zlodowacenia a rzeźba terenu Polski
Zlodowacenia plejstoceńskie największy wpływ miały na rzeźbę pojezierzy. Przekształcały tamtejsze tereny, tworząc liczne zagłębienia (m.in. jeziora rynnowe, morenowe czy pradoli- ny) oraz wzniesienia (np. moreny czołowe, kemy, ozy, drumliny), ale także równiny (pola sandrowe). W górach lodowce wyżłobiły głębokie kotły będące dziś jeziorami (np. Morskie Oko) i szerokie doliny (np. Dolina Chochołowska czy Dolina Kościeliska).
10. Bogactwa mineralne Polski
Trzy najważniejsze bogactwa mineralne Polski to węgiel kamienny na Górnym Śląsku i Lubelszczyźnie, węgiel brunatny w okolicach Bełchatowa, Konina i Turoszowa oraz rudy miedzi w okręgu legnicko-głogowskim. Duże znaczenie mają też rudy cynku i ołowiu, sól kamienna, gaz ziemny oraz rozmaite skalne surowce budowlane. Kiedyś spore znaczenie miały złoża siarki rodzimej, ale obecnie ponad 90% siarki uzyskuje się z odsiarczania spalin i paliw kopalnych.
Ilustracja przedstawia mapę Polski. Oznaczono i opisano główne miasta. Na mapie kolorami przedstawiono złoża surowców energetycznych, rud metali, surowców chemicznych i surowców skalnych, a za pomocą sygnatur przedstawiono miejsca wydobycia poszczegól- nych surowców.. Opisano nazwy okręgów przemysłowych: Górnośląski Okręg Przemysło- wy, Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy, Zagłębie Bełchatowskie, Zagłębie Konińskie, Zagłębie Turoszowskie, Lubelskie Zagłębie Węglowe. Na poszczególnych warstwach in- formacyjnych przedstawiono: warstwa pierwsza – surowce energetyczne: węgiel kamienny, węgiel brunatny, gaz ziemny i ropa naftowa; warstwa druga – rudy metali: rudy żelaza, rudy miedzi, rudy cynku i ołowiu; warstwa trzecia – surowce chemiczne: siarka, sól kamienna, sole potasowe, fosforyty, baryt. warstwa czwarta – surowce skalne: granity, bazalty, pia- skowce, piaski, gliny, iły, wapienie marmury, dolomity, kreda, gips. Występowanie i wydobycie większości surowców skupione jest w południowej oraz zachodniej części Pol- ski. W środkowej części Polski przeważają złoża surowców skalnych, głównie piasku. Po lewej stronie mapy w legendzie opisano znaki użyte na mapie.
Występowanie i wydobycie surowców mineralnych w Polsce
11. Klimat Polski – czynniki
Na klimat Polski wpływają takie czynniki, jak położenie w średnich szerokościach geogra- ficznych (strefa umiarkowana) oraz względnie mała odległość zarówno od oceanu, jak i od zwartego lądu Eurazji. Na ogół zaznacza się u nas przewaga wpływów oceanicznych, co skutkuje napływem wilgotnych mas powietrza – ciepłych w zimie, chłodnych latem – w stosunku do zalegających.
Główne masy powietrza wpływające na klimat Polski
12. Klimat Polski – cechy
Nasz klimat umiarkowany ciepły przejściowy cechuje się dużą zmiennością pogody. Jest ostrzejszy na wschodzie oraz w górach (niższe temperatury – w górach cały rok, na wscho- dzie zimą i tam też większe roczne amplitudy temperatury) i łagodniejszy na zachodzie oraz nad morzem (mniejsze roczne amplitudy temperatury). Największe opady występują w górach i nad morzem, najmniejsze na Nizinach Środkowopolskich.
13. Wody w Polsce
Niemal cały obszar Polski należy do zlewiska Morza Bałtyckiego. Dwie największe rzeki – Wisła i Odra – mają asymetryczne dorzecza (więcej dopływów prawych) ze względu na na- chylenie powierzchni kraju ku północnemu zachodowi. Największe jezioro to Śniardwy, najgłębsze – Hańcza. Podziemne wody mineralne wykorzystywane są głównie do celów leczniczych.
Dorzecza na terenie Polski
14. Morze Bałtyckie
Bałtyk jest małym, płytkim i chłodnym morzem śródlądowym wewnątrzkontynental- nym o dobrze rozwiniętej linii brzegowej i słabym zasoleniu. Temperatura wody i zasolenie obniżają się im dalej od Cieśnin Duńskich. Na południu i wschodzie do Bałtyku uchodzi wiele rzek niosących zanieczyszczenia miejskie, przemysłowe i rolnicze (pestycydy, nawozy sztuczne). Transport morski też zatruwa wody morza.
15. Gleby Polski
W Polsce dominują słabe gleby bielicowe i płowe oraz nieco lepsze brunatne. Zajmują one duże obszary Nizin Środkowopolskich i pojezierzy. Najlepsze czarnoziemy występują na małych obszarach Wyżyny Lubelskiej i Wyżyny Małopolskiej oraz na Płaskowyżu Głub- czyckim. Bardzo dobre mady pokrywają deltę Wisły na Żuławach. Równie dobre czarne ziemie są na Kujawach oraz koło Wrocławia i Szczecina.
16. Lasy w Polsce
Lasy zajmują ok. 30% powierzchni Polski. Najwięcej ich jest na pojezierzach i w górach.
Najsłabiej zalesione są Niziny Środkowopolskie. Z lasu pozyskujemy przede wszystkim drewno, a ponadto runo leśne (grzyby, borówki, jagody, zioła). W polskich lasach żyją dzi- kie zwierzęta, m.in. sarny, jelenie, łosie, daniele, żubry, niedźwiedzie, dziki, wilki, lisy, ry- sie, bobry, zające.
II. Podsumowanie wiadomości (na wrzesień) Pamiętam i rozumiem
1. Wymień z pamięci nazwy państw sąsiadujących z Polską.
2. Jakie jednostki podziału administracyjnego ustanowiono w Polsce? Określ, które jed- nostki należą do I stopnia, które do II, a które do III stopnia podziału.
3. Wymień 3 główne rodzaje skał i podaj odpowiednie przykłady.
4. Podaj różnice w genezie Karpat i Sudetów.
5. Wymień z pamięci pasy rzeźby terenu Polski w kolejności z południa ku północy.
6. Podaj przykłady kilku polodowcowych form terenu – nizinnych oraz górskich – i opisz, w jaki sposób one powstały.
7. Wymień najważniejsze bogactwa mineralne Polski i wskaż na mapie miejsca ich wy- dobycia.
8. Wymień główne czynniki kształtujące klimat w Polsce i wyjaśnij „sposób ich działa- nia”.
9. Dlaczego bryza dzienna wieje od morza, a bryza nocna od lądu?
10. Wymień rodzaje wód podziemnych według głębokości ich występowania.
11. Wskaż na mapie państwa bałtyckie.
12. Podaj przykłady gleb dobrych i słabych. Wyjaśnij, od czego zależy jakość gleby.
13. Opisz położenie geograficzne swojego regionu i swojej miejscowości. Wymień jed- nostki podziału administracyjnego, w których mieszkasz.
