Sylwetki wybitnych adwokatów : adwokat Cyryl Ratajski

Karol Potrzobowski

Sylwetki wybitnych adwokatów :

adwokat Cyryl Ratajski

Palestra 26/4-5(292-293), 54-59

1982

5« K a r o l P o t r z o b o w s k t N r 4-5 (292-293)

17 kwietnia 1940 r. ad.w. Domański został aresztowany wraz z liczną grupą adwo­ katów w czasie łapanki, jaką urządziło gestapo w lokalu Rady Adwokackiej w Ale­ jach Jerozolimskich. Umieszczony został na Pawiaku. Zwolniono go dopiero w dniu

21 maja 1940 r. v

Przeżył całą grozę powstaniia warszawskiego. Po wojnie wyjeżdża do Łodzi, gdzie otwiera kancelarię adwokacką oraz prowadzi wykłady .na Wydziale Praw a Uniwer­ sytetu Łódzkiego. Wykładał oczywiście prawo cywilne. Któregoś dnia został nagle skreślony z listy wykładowców, pnzy czym nie uznano nawet zai stosowne podać przyczyn tej drakońskiej decyzji. L. Domański przeżył to bardzo silnie. Wymierzono mu dotkliwy policzek. Zresztą chyba nie tylko jemu, ale przede wszystkim polskiej nauce. Okazało się bowiem, że jeden z najwybitniejszych polskich cywilistów nie mógł przekazywać swej wiedzy następnym pokoleniom. Załamany tą decyzją, L. Domański przeniósł się do Warszawy. Był to już rok 1950. W dwa lata później lamera w stolicy (2.X.1952 r.), .pozostawiając z najbliższej rodzimy tylko córkę adw. M.D. Hałacińską.

Pochowany został w rodzinnym grobowcu na Powązkach.

L i t e r a t u r a : AL H a l a c i ń s k a : Ż y c io ry s M ec. L u d w ik a D o m a ń sk ie g o (n ie p u b lik .). A . S l s z a , R. Ł y c z y w e k , Z. K r z e m i ń s k i : Z a ry s h is to r ii a d w o k a tu r y , W a rsz a w a 1978. L,. D o m a ń s k i : I n s ty tu c je k o d e k s u z o b o w ią z a ń , W a rsz a w a , t. I — 1936 r., t. II — 1939 r. Lu D o m a ń s k i ; O p r a w ie w ła s n o ś c i n ie ru c h o m o ś c i h ip o te k o w a n y c h , W a rsz a w a 1931. L . ’D o m a ń s k i : O p r a w ie m a łż e ń s k im , W a rsz a w a 1931. Z . K r z e m i ń s k i : C z te rn a s tu sp ra w ie d liw y c h , „ G a z e ta P ra w n ic z a " z 1979 r. n r 18. .Z. K r z e m i ń s k i : A d w o k a tu r a p o lsk a w o k re s ie o k u p a c ji h itle ro w s k ie j, „ P a l e s t r a ” 1975, n r 2.

2.

ADWOKAT CYRYL RATAJSKI *

Cyryl Ratajski urodził się 3 marca 1.875 r. w Zalesiu Wielkim koło Gostynia,

t ojca Wojciecha i matki Teofili ,z Filipowskich. Świadectwo dojrzałości uzyskał

•w 1896 r. w Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu. W okresie tym brał

udzaał w ruchu konspiracyjnym młodzieży wielkopolskiej (był członkiem Towarzy­ stwa jm. TomasEa Zana). Następnie studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Berlinie, w dniu zaś 2 marca 1900 r. złożył egzamin referendarski i został mia­ nowany referendarzem sądowym w Torg.au. W 1905 r. złożył egzamin sędziowski {asesorski) w Berlinie, a w dniu 15 lutego 1906 r. został wpisany n a listę adwokatów -w Raciborzu i prowadził kancelarię adwokacką do 31 marca 1911 r., broniąc pol­ skości Raciborza i reprezentując interesy miejscowej Polonii. Wspólnie z Wojciechem Korfantym wszedł do Rady Głównej Polskiego Towarzystwa Demokratycznego jako przedstawiciel Śląska.1 Brał także udział w organizacji ruchu krajoznawczego, z jego też inicjatywy została zakupiona w 1909 r. parcela w Beskidzie, na której zbudo- *

» W a r ty k u le — p o za ź ró d ła m i p o d a n y m i w p rz y p is a c h — w y k o r z y s ta łe m ta k ż e o p ra c o ­ w a n ie jjl Ig n a c e g o K a c z m a rk a , w s p o m n ie n ia a d w . Z d z isła w a H a w e ls k ie g o i p. Z ie m o w ita R a ­ ta js k ie g o , sy n a C y ry la , m ie s z k a ją c e g o o b e c n ie w USA.

a W ie lk o p o lsk i S ło w n ik B io g ra fic z n y , W a rs z a w a —P o z n a ń 1981, s. 618 (c y t. d a le j ja k o

N r 4-5 (292-293) A d w o k a t C yryl R a ta jski 55 wano polskie schronisko, W 1913 r. został wiceprezesem Towarzystwa Krajoznaw- czego w Poznaniu. Za jego staraniem powstała w ramach tego Towarzystwa w 1914 r. sekcja miłośników miasta Poznania, która w 1922 r. została przekształcona w Towarzystwo Miłośników miasta Poznania

W kwietniu 1911 r. C. Ratajski izostał wpisany na listę adwokatów w Poznaniu. W czasie powstania wielkopolskiego jako wysłannik Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej informował Polski Komitet Narodowy w Paryżu o działalności Rady.2 Od 19 łipca 1919 r. był zastępcą komisarza oraz szefem I Wydziału Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej.

Od 1 sierpnia 1S19 r. do 25 kwietnia 1922 r. był dyrektorem w spółce akcyjnej „Dr Roman May — Fabryka chemiczna” w Poznaniu. W okresie międzywojennym zajmował także szereg poważnych stanowisk w życiu gospodarczym: był prezesem Rady Administracyjnej przedsiębiorstwa „Żegluga Polska” w Gdyni, prezesem Rady Kuratorium Polskiego Radia, Rady Nadzorczej Komunalnego Banku Kredyto­ wego w Poznaniu i Poznańskiej Kolei Elektrycznej, spółek akcyjnych „Stomil” i „Tri” itd.3

Od 26 kwietnia 1922 r. do 26 kwietnia 1934 r. był prezydentem miasta Po,znania — z krótką przerwą w okresie od 25.XI.1924 r. do 15.VI.1925 r., gdy sprawował urząd ministra Spraw Wewnętrznych w gabinecie Władysława Grabskiego (ministrem Spraw Wojskowych był w tym gabinecie gen. Władysław Sikorski). W dniu 26 kwietnia 1922 r w sali Rady M iejskiej. oświadczył: „Poznań niie przestawał być nigdy centrum moich komórek życiowych, od d,awna marzyłem o tym, aby miastu przysłużyć się czymkolwiek. Obejmując urząd prezydenta, pragnę oddać życie mo­ jemu miastu w zupełności. Nie mam innych ambicji ponad tę jedną, aby pozostawić dobrą u potomnych pamięć”.4

Zamiary swe zrealizował w pełni. W okresie jego kadencji zbudowano szereg kolonu mieszkaniowych (przes-zło 3 000 mieszkań), obszar miasta powiększył się dwu­ krotnie, zbudowano nową elektrownię, stację wodociągową, rzeźnię, targowisko, spalarnię śmieci, założono ogród botaniczny, rozbudowano gazownię, uruchomiono nowe limie autobusowe itd.5 '

Prezydent Ratajski był organizatorem i prezesem Rady Głównej słynnej Po­ wszechnej Wystawy Krajowej w 1929 r.,6 stanowiącej wielki przegląd gospodarczego i kulturalnego dorobku pierwszego dziesięciolecia Folski Odrodzonej, jak również współtwórcą inistytuaji Targów Poznańskich. Był również członkiem międzynarodo­ wych organizacji samorządowych i reprezentował Polskę na światowych zjazdach tych organie"ej:.7

P : -•'ict.— r.I -,v ścisłym kontakcie z Ignacym Paderewskim.8 V.7 liście z dnia 26.VII.

2 Ib ., s. 618.

3 L e c h T r z e c i a k o w s k i : C y ry l R a ta js k i, ,,T y g o d n ik Z a c h o d n i” 1960, n r 6, s. 9. 4 L ic z n e p rz e m ó w ie n ia z w ią z a n e z p e łn ie n ie m u r z ę d u p r e z y d e n ta P o z n a n ia z o s ta ły w y d a n e w k sią ż c e : C y ry l R a t a j s k i , M o w y 1922—1928, P o z n a ń 1929. R a ta js k i h y ł -d o sk o n a ły m o r a ­ to re m , p r z e m ó w ie n ia je g o c e c h o w a ła n ie s k a z ite ln a — n ie c o a r c h a iz u ją c a — f o rm a . N a u w a g ę z a s łu g u ją z w ła sz c z a p rz e m ó w ie n ia d o ty c z ą c e p o w ita n ia p r e m ie r a g en . S ik o rs k ie g o (10.IV . 1923 r.), m a r s z a łk a F o c h a (8.V .1923 r.), u c z c z e n ia o b y w a te la h o n o ro w e g o P o z n a n ia Ig n a c e g o P a ­ d e re w s k ie g o (22.X I.1924 r.), w r ę c z e n ia n a g r o d y l ite r a c k ie j P o z n a n ia R o m a n o w i D m o w s k ie m u (6.I II .1927 r.). 5 K się g a p a m ią tk o w a m ia s ta P o z n a n ia , P o z n a ń 1929, s. 164. « P o w s z e c h n a W y s ta w a K r a jo w a (w :) D z ie się c io le c ie P o ls k i O d ro d z o n e j, K ra k ó w —W a rsz a ­ w a 1928. 1 S ło w n ik , s. 619. fi P a t r z M .M . D r o z d o w s k i : I g n a c y J a n P a d e r e w s k i, z a r y s b io g ra fii p o lity c z n e j, W a r­ s z a w a 1979.

56 K a r o l P o t r x o b o w i k i N r 4-5 (292-293)

1982 r.8a proponował mu powrót na stałe do kraju i zamieszkanie w Laskach, m a­ jątku fundacji „Nauka i Praca”, której był kuratorem. Propozycją tą ponowił, gdy Paderewski w 1937 r. w wywiadzie dla „Observera” zgłosił chęć przyjazdu n a stałe do Polski*

Kadencja Ratajskiego jako. prezydenta Poznania skończyła się 2.X.1934 r. W uzna­ niu zasług Ratajskiego dla Poznania Rada Miejska jednogłośnie nadała mu godność obywatela honorowego miasta i poleciła wybić medal pamiątkowy. W liście do P a­ derewskiego * 9 10 * 12 Ratajski pisał z ironią i z goryczą: „Gdybym nawet zgodził się na swoją kandydaturę, rząd obecny nie zatwierdziłby ponownego mego wyboru, jak to przedstawiciele władzy państwowej wyraźnie oświadczyli. Samorząd jest od lipca 1933 r. w Polsce faktycznie zniesiony, wybory urzędników samorządowych są tylko fikcją, o doborze ich rozstrzygają w istocie władze państwowe;, które zatwierdzają tylko kandydatów należących do stronnictwa rządowego. Uznano mnie za niezdat­ nego do piastowania urzędu prezydenta Poznania, jako że brak md wykształcenia akademickiego (nie uczestniczyłem w akademiach na rzecz marszałka Piłsudskiego)”. Ratajski brał aktywny udział w działalności tzw. „Frontu Morges”,11 współpra­ cując w próbach naprawy Rzeczypospolitej z gen. Sikorskim, prof. Glaserem, W. Korfantym, K. Popiciem, gen. Hallerem, płk. Modelskim, S. Szpotańskim i in­ nymi.

W dniu 29.VIII.1937 r. odbył się zjazd władz naczelnych Chrześcijańskiej Demo­ kracji i Narodowej Partii Robotniczej, na którym utworzono Stronnictwo Pracy.1* Do składu Zarządu Głównego wybrany został Cyryl Ratajski i od tego czasu działał aktywnie w ramach Stronnictwa Pracy, które w latach II wojny światowej odegrało istotną rolę, awansując — obok Stronnictwa Narodowego', Stronnictwa Ludowego i socjalistów — do czterech zasadniczych stronnictw politycznych w okupowanej Polsce i na emigracji i realizując wiernie politykę gen. Sikorskiego.123

W dniu 30 marca 1939 r. prezydent Mościcki przyjął delegację polityków zwią­ zanych z Frontem Morges, którzy apelowali o zaprzestanie .prześladowań opozycji, 0 demokratyzację Sejmu, amnestię dla więźniów brzeskich -i o utworzenie rządu zaufania narodowego. Na ceele delegacji stał Ratajski,15 a w jej skład wchodzili m.in. profesorowie: S. Grabski, S. Estreicher, S. Glaser, S. Pigoń i S. Pieńkowski. We wręczonym memordalne zawarty był także protest przeciwko elltaryzmowi, żą­ danie zmiany konstytucji kwietniowej oraz ordynacji wyborczych z 1935 r. ii-prze­ prowadzenia pacyfikacji wewnętrznej, Prezydent Mościcki odrzucił wywody i żąda­ nia delegacji twierdząc, że .nie obrazują one rzeczywistych nastrojów społecznych oraz że rząd cieszy się dużą popularnością w społeczeństwie.14

8a A rc h iw u m p o lity c z n e Ig n a c e g o P a d e re w s k ie g o , W ro c ła w 1974, t. III, s. 209—210. 9 L is t do S. S tra k a c z a z d n ia 21.IV .1937 r. — A A N n r 3964, poz. 23.

10 ' rc h iw u m p o lity c z n e (...), t. III, s. 230—239. n S zerzej n a te n te m a t: H. P r z y b y l s - k i : F r o n t M o rg es w o k r e s ie I I R z e c z y p o sp o lite j, W a rsz aw ? 1972. P a tr z ta k ż e : A. A j n e n k i e l : P o lsk a p o p rz e w ro c ie m a jo w y m , W arsz aw a roso, S; 530 i n a st. 12 Nn te m a t p o w s ta n ia i d z ia ła ln o ś c i S tro n n ic tw a P r a c y — p a trz : J . M. M a j c h r ó w - s k i : ‘r n n i c t w o P r a c y — D z ia ła ln o ść p o lity c z n a i k o n c e p c je p r o g ra m o w e 1937—1945, „ Z e sz y ty H au ' -e U J” , P r a c e p ra w n ic z e , zesz. 88, K ra k ó w 1979; W. B u j a k : Z a ry s d z ia ła ln o ś c i S tr- n n ic tw a P ra c y , K ra k ó w 1971; B. K r z y w o b ł o c k a : C h a d e c ja ¿915—1937, W a rsz a w a 1971. 12” .t. " . M a j c h r o w s k i : P o łity c z n o -d o k tr y n a ln e d e te r m in a n ty r o li S tro n n ic tw a P ra c y w l a t a - h 1939—1j915, „Zeszyity N a u k o w e U J ” , zesz. 8, K r a k ó w 1975.

\ j n e n k i e l : o c it., s. G79; H. P r z y b y l s k i : op. c it., s. 298—299. P a t r z ta k ż e : A r n a u ty c z n e (...), t. IV, s. 221.

* ~ r e l a c i Z ie m o w ita R a t a j s k i e g o je g o o jc ie c p o w ró c ił z a u d ie n c ji z ła m a n y 1 ’ że M o ś c i.v i n ie ro z u m ie s y tu a c ji w P o lsc e i s y tu a c ji m ię d z y n a ro d o w e j.

N r 4-3 (292-293) A d w o k a t C yryl R a ta jsk i 5 T Po wybuchu wojny urzędujący wówczas komisaryczny Zarząd Miejski w Pozna­ niu opuścił miasto w dniu 3.IX.1939 r. Na wniosek Rady Miejskiej Ratajski w dniu 5.IX.1939 r. przejął opiekę nad Poznaniem, znów pełniąc funkcje faktycznego prezy­ denta i zapewniając ład w mieście oraz znośne warunki bytowania w pierwszych dniach wojny,. W dniu 12.IX.1939 r. przekazał klucze m iasta dowódcy wkraczającej armii niemieckiej gen. Alfredowi von Volland-Bochelbergowi, który, zażądał pisem­ nego wskazania zakładników. Ratajski odmówił, wpisując na wręczonej mu liście wyłącznie swoje nazwisko i skreślając pozostałe rubryki.15 16 Wówczas niemiecki ge­ nerał sam rozpoczął dokonywanie wyboru zakładników, jednakże pod wpływem nieustępliwej postawy Ratajskiego akcję tę odwołał w dniu 17.IX.1939 r.1*

Na jesieni 1939 r. Ratajski został wysiedlony przez Niemców do woj. kieleckiego, a .następnie przeniósł się do Warszawy. Rozpoczyna się nowy etap w jego niestru­ dzonej działalności patriotycznej.

W dniu 16 czerwca 1940 r. przybywa do Warszawy emisariusz rządu „Vogel”- (płk. J an Skorobohaty-Jakubowski), wyznaczony przez gen. Sikorskiego na tymcza­ sowego Delegata Rządu. Jednym z zasadniczych celów jego misji było nawiązanie współpracy z Politycznym Komitetem Porozumiewawczym w okupowanej Polsce i doprowadzenie do zgłoszenia kandydatów na Delegata Rządu. Ramy niniejszego opracowania nie pozwalają na obszerniejsze przedstawienie kontrowersji, jakie po­ wstawały w podziemiu w związku z wyborem Delegata.17 Ostatecznie w dniu 3.XII. 1940 r. gen. Sikorski na blankiecie Prezesa Rady Ministrów podpisał nominację Cyryla Ratajskiego (pseudonimy „Wartski”, „Wrzos”) na stanowisko „Głównego De­ legata Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na tzw.. Generalne Gubernatorstwo z sie­ dzibą w Warszawie”.18 Tekst nominacji został niezwłocznie przekazany depeszą do Warszawy, a następnie kliszę z nominacją dostarczył kurier „Martyniuk” w stycz­ niu 1941 r.

W dm u 14.XII.1940 r. Ratajski objął urząd Delegata i w parę .dni później odbyło się posiedzenie Politycznego Komitetu Porozumiewawczego z jego -udziałem. Na po­ siedzeniu tym S. KoTboński18 oświadczył, że Stronnictwo Ludowe oraz PPS-WRN zajmują stanowisko krytyczne wobec nominacji. Ratajski stwierdził wtedy: „Otrzy­ małem ncmina-cję z rąk gen. Sikorskiego i jego rządu i zaufanie tych osób ma dla mnie decydujące znaczenie. Nominację przyjmuję i proszę o odebranie przysięgi”. Po zaprzysiężeniu SL i PPS złożyły pisemny protest twierdząc, że jakkolwiek Ra­ tajski jest „bardzo zacnym i twardym patriotą”, to jednak „nominacja nie odpowiada układowi sił politycznych i nastrojom w k ra ju ”, oraz zaproponowały ze swej strony J. Piekałkiewicza na Delegata, a J. Cyrankiewicza na jego zastępcę. Protest ten został przekazany przez Ratajskiego do Lo-ndynu łącznie ze sprawozdaniem za okres do 1G.I.1941 r.w Depeszą z dnia 14.1.1941 r. gen. Sikorski odrzucił protest i zawiado­

15 C. M a d a j e ż y k : P o lity k a I II R z eszy jw o k u p o w a n e j P o lsc e , W a rsz a w a 1970, t. I, s. 33. 16 R e la c ja ad w . Z. H a w e l s k i e g o . 17 Z a g a d n ie n ie p r z e d s ta w ia o b s z e rn ie E. D u r a c z y ń s k i : K o n tr o w e rs je i k o n f lik ty 1939 - 1941, W a rsz a w a 1979, s. 171—287. 18 S ik o rs k i ja k o m in is te r sparaw w o jsk o w y c h w g a b in e c ie G ra b sk ie g o w s p ó łp ra c o w a ł z R a ­ ta js k im , k t ó r y w ty m s a m y m cz a sie b y ł m in is tr e m s p ra w w e w n ę trz n y c h . K o n ta k ty z a c ie ś n iły się w o k r e s ie d z ia ła ln o ś c i o b u m ę ż ó w s ta n u w e F ro n c ie M o rg es. P o n a d to z n a c z n ą ro lę w n o ­ m in a c ji R a ta js k ie g o o d e g r a ł F . K w ie c iń s k i, p rz e d s ta w ic ie l S tro n n ic tw a P r a c y w P o lity c z n y m K o m ite c ie P o ro z u m ie w a w c z y m . P a tr z : P o ls k i S ło w n ik B io g ra fic z n y , t. X V I, zesz. 68, s. 372 o ra z Z. Z a r e m b a : W o jn a i k o n s p ir a c ja , L o n d y n 1957, s. 159.

i* S. K o r b o ń s k i : W im ie n iu R z e c z y p o sp o lite j, L o n d y n 1964, s. SS i n a s t. P a tr z ta k ż e : S. D o i ę g a - M o d r z e w s k i (S ta n is ła w K a u z ik ): P o ls k ie p a ń s tw o p o d z ie m n e , L o n d y n 1959, s. »8—59.

58 K a r o l P o t r z o b o w s k i N r 4-5 (292-293)

mił Ratajskiego, że ^nominacja niie dopuszcza absolutnie żadtnej nowej interpretacji^ delegatury nie mogą być fikcją reprezentacyjną, a muszą być placówkami gwaran­ tującymi Rządowi realną pomoc i umożliwiającymi realną pracę w Kraju (..) ocze­ kuję. że patriotyzm weźmie górę nad względami osobistymi i partyjnymi”.21

Dyrektywy powyższe Ratajski w pełni realizował, tworząc na terenie okupowa­ nym tajmy aparat administracji państwowej — prawdziwe „państwo podziemne”, które, jak wyraził się jeden z historyków,22 „stało stię z czasem prawdziwym feno­ menem w dziejach świata”.

W 1941 r. w ramach Delegatury Rządu zaczęły działać departamenty, odpowia­ dające iswym zakresem działania ministerstwom: spraw wewnętrznych, informacji i prasy, pracy i opieki społecznej, oświaty i kultury, sprawiedliwości, skarbu, prze­ mysłu i handlu, likwidacji skutków wojny.23 Ratajski zrealizował wydawanie p ra­ sowego organu rządowego „Rzeczpospolita Polska”, który ukazywał się od 15.111. 1941 r. przez cały okres okupacji.24 Na skutek jego inicjatywy nastąpiło znaczne zintensyfikowanie dotychczasowego finansowania tajnej oświaty i ipomocy społecz­ nej. Na ogrom jego pracy wskazują dziesiątki sprawozdań i setki depesz do Lon­ dynu,23 obrazujących problematykę polityczną i społeczną okupowanej Polski oraz działalność państwa podziemnego. Określany mianem „fanatyka zgody narodowej”,2* starał się swoim autorytetem łagodzić różnice w poglądach działających w podziemiu partii politycznych. Po zawarciu przez gen. Sikorskiego umowy w Moskwie w dniu 30.VII.1941 r. depeszował do ministra Kota:. „Uważam układ polsko-rosyjski bez żadnych zastrzeżeń za niezwykle pomyślny dla Narodu Polskiego. Sądzę, że w przy­ szłych dziejach polskich zaważy on jako akt mądry i dalekowzroczny”. Współczesny historyk słusznie stwierdza, że „Cyryl Ratajski należał do tych ludzi podziemia^ którzy bez względu na najprzeróżniejsze uprzedzenia rozumieli sens współpracy polsko-radzieckiej, i to właśnie z polskiego punktu widzenia”.27

Ratajski, jako najwyższa władza polityczna w kraju, pozostawał w ścisłym kon­ takcie z komendantem Związku Walki Zbrojnej gen Grotem-Roweckim. Wysunął projekt utworzenia W ramach Delegatury departamentu spraw wojskowych z za­ kresem kompetencji zbliżanych do przedwojennego ministerstwa spraw wojsko­ wych. Projekt ten nie doczekał się aprobaty Naczelnego Wodza; został .zrealizowany dopiero po upadku powstania warszawskiego.28 * Z zawieruchy wojennej ocalał list z dnia 25.V.194ł r. do gen. Groóa, w którym Ratajski podnosił, że „jako Delegat Rządu jest upoważniony regulaminowo do udzielania Panu Komendantowi wskazó­ wek politycznych”.25 W związku ze zgłaszanymi dezyderatami Komitet do spraw Kraju uchwalił w dniu 21.11.1941 r. (a Sikorski uchwałę tę zatwierdził), że Delegat Rządu udziela Komendantowi ZWZ opinii w sprawach obsady personalnej -wyższych komórek ZWZ, opiniuje celowość pozostawania w szeregach ZWZ osób, co do których

21 A rm ia K ra jo w a w d o k u m e n ta c h , L o n d y n 1970, t. I, s. 402—403. 22 O. T e r l e c k i : S trz a s k a n a ta r c z a , „Ż y cie L ite r a c k ie ” 1981, n r 1547.

23 D y r e k to re m d e p a r ta m e n tu sp ra w ie d liw o ś c i b y ł a d w . L e o n N o w o d w o rsk i, a n a s tę p n ie 'ad w . F e lik s Z a d ro w s k i, d y r e k to r e m z a ś d e p a r ta m e n tu in f o r m a c ji i p r a s y a d w . S ta n is ła w

K a u z ik .

24 P r a s a p o lsk a w la ta c h 1939-1945-, W a rsz a w a 1980, s. 56—57.

25 M a te ria ły te z n a jd u ją się w I n s ty tu c ie S ik o rs k ie g o i w S tu d iu m P o ls k i P o d z ie m n e j w L o n d y n ie , ja k ró w n ie ż w C e n tr a ln y m A rc h iw u m K C P Z P R .

26 A. W o j t a s : D z ia ła ln o ść p o lity c z n a lu d o w c ó w w o k re s ie II w o jn y ś w ia to w e j, W a r­ sz a w a 1979, s. 113.

27 E. D u r a c z y ń s k i : op. c it., s. 392, p rz y p . 345.

28 j . J . T e r e j : N a r o z s ta ja c h d ró g — Z e stu d ió w n a d m o d e le m i o b liczem A rm ii K r a ­ jo w e j, W a rsz a w a 1980, s. 379—380.

N r 4-5 (292-293) A d w o k a t C yryl R a ta jski ₅₉<

istnieją uzasadniane politycznie 'zastrzeżenia, sformułowane uchwałą porozumienia stronnictw; w razie rozbieżności stanowiska decyzję podejmuje Naczelny Wódz.30 Zachowane dokumenty wskazują, że gen. Sikorski nie jednokrotnie zasięgał opinii Ratajskiego w sprawach dotyczących działalności ZWZ. Istniały jednak dość liczne kontrowersje pomiędzy Delegaturą a Komendą Główną ZWZ.31 * *

•Wiosną 1942 r. Ratajski zachorował na żółtaczkę, stan jego zdrowia pogarszał się. Wezwany na konsultację prof. Orłowski stwierdził bardzo zły stan serca. Ratajski zwrócił się wtedy o zwolnienie z obowiązków Delegata; takie samo stanowisko zajął Polityczny Komitet Porozumiewawczy. W depeszy z dnia 5 VIII.1942 r. gen. Sikorski zakomunikował, że „przyjmuje z żalem dymisję, wyrażając gorące podziękowanie za trudy i ofiary poniesione”.82 Jego miejsce zajął pirof. Jan Piekałkiewicz, ekonomlista- -statystyk, działacz Stronnictwa Ludowego.

Od września 1941 r. Ratajski mieszkał w mieszkaniu przy ul. Lekarskiej róg Fil­ trowej, należącym do małż. Reiterów. Zameldowany był na podstawie sfałszowanej kennkarty pod nazwiskiem Celestyn Radwański, emerytowany profesor. Okres tego zamieszkania oraz przebieg choroby relacjonuje obszernie Amina Reiterowa w swym pamiętniku napisanym w listopadzie 1942 r.38 Pomimo troskliwej opieki lekarskiej i domowników Cyryl Ratajski zmarrł w dniu 19.X.1942 r. Jak podaje A. Reiterowa, do mieszkania przybył gen. Grot, stał’ długo w zadumie nad trumną, potem przybrał wojśkową postawę i zasalutował.

Ratajski ¡został pochowany na cmentarzu Powązkowskim pod nazwiskiem Celesty­ na Radwańskiego. W dniu 3.IX.1963 r 'przewieziono prochy do Poznania i złożono na Cmentarzu Zasłużonych na Wzgórzu św. Wojciecha.

Cyryl Ratajski był odznaczony orderem Odrodzenia Polski I i II klasy, francuską Legią Honorową III klasy, czeskim orderem Białego Lwa oraz orderem Virtuti Mili- tari V klasy, nadanym mu przez gen. Sikorskiego „za wykazaną odwagę osobistą, stwierdzoną wielokrotnie czynem wobec wroga”.34 —

Był jednym iz wielkich działaczy patriotycznych Dwudziestolecia i Polski Pod­ ziemnej. Pamięć Cyryla Ratajskiego nie została dotychczas dostatecznie uczczona — poza zamieszczeniem na Starym Rynku w Poznaniu tylko tablicy pamiątkowej na domku stanowiącym niegdyś jego własność (mieści się tam obecnie Muzeum Sien­ kiewiczowskie).35 * *

Uważam, że wobec przynależności Ratajskiego do naszego zawodu organa samo­ rządowe adwokatury powinny wystąpić z inicjatywą .zamieszczenia ufundowanej przez adwokaturę odpowiedniej tablicy na budynku przy ul. Lekarskiej, w którym zakończył życie. *0 E. D u r a c z y ń s k i : op. c it., s. 331. 31 S z e rz e j n a te n te m a t: T . B ó r - K o m o r o w s k i : A rm ia p o d z ie m n a , L o n d y n 1952, s. 73 i n a s t.; L . M u z y c z k a i K. C z a c h o w s k i : „ T y g o d n ik P o w s z e c h n y ” 1957, n r 24 (439). *3 I n s t y t u t S ik o rs k ie g o , te c z k a 76/2/1942/PRM-22. 3s A. R e i t e r o w a : „ P a n P r o f e s o r ” — W s p o m n ie n ia z la t 1941—1942 C y ry lu R a ta js k im , „ w ię ź ” 1965, n r 2, S. 82—94. • 34 C y ta t z d o k u m e n tu p rz y to c z o n e g o w p rz y p . 32. 35 B io g ra m u R a ta js k ie g o n ie m a w E n c y k lo p e d ii P o w sz e c h n e j z 1975 r. (p c z a p o d a n ie m n a z w isk a p rz y h a ś le „ D e le g a tu r a R z ą d u ” ). W E n c y k lo p e d ii II w o jn y św ia to w e j w k r ó tk ie j w z m ia n c e b io g r a fic z n e j d z ia ła ln o ść R a ta js k ie g o s c h a ra k te ry z o w a n o w n a s tę p u ją c y sp o só b : „ Z w ią z a n y ze s f e r a m i z ie m ia ń s k o -k o n s e rw a ty w n y m i, n a f o ru m S P i D e le g a tu ry w s p ie ra ł p r a ­ w ic ę ” . M o n o g ra fie E. D u r a c z y ń s k ie g o i J .J . T e r e ja p r z y o m a w ia n iu p ism a g en . S ik o rs k ie g o

z d n ia 5.VIII.1942 r. p o m ija ją f a k t n a d a n ia m u o r d e r u V ir tu ti M ilita ri. D o p ie ro , w W ie lk o p o l­

sk im S ło w n ik u B io g ra fic z n y m , w y d a n y m w 1981 r „ p o d a n o b a r d z ie j w y c z e rp u ją c e d a n e o d z ia ­ ła ln o ś c i R a ta js k ie g o .