26
26
26
26
Het begrip veiligheidscultuur kreeg in de jaren 90 voor
het eerst inhoud bij het Atoomagentschap. Nu verzorgt
dat cursussen veiligheidscultuur in vele landen. Frank
Guldenmund bezocht als trainer Pakistan, Jordanië en
Iran. Veiligheidscultuur is universeel, zo blijkt.
Veranderen
door inzicht
De introductie van het begrip
veiligheidscultuur
tekst Frank Guldenmund
27
27
H
et Atoomagentschap in Wenen,kortweg het IAEA, kreeg vooral in de jaren 90 wereldwijde be-kendheid door de inspecties in Irak, op zoek naar massavernietigingswapens. Later, in 2005, werden de inspanningen van het IAEA voor het vreedzaam ge-bruik van kernenergie beloond met de Nobelprijs voor de Vrede. Mohamed El-Baradei zwaaide daar destijds de scepter en mocht de prijs in ontvangst nemen. Misschien minder bekend is het feit dat het begrip veiligheidscultuur door het-zelfde IAEA wereldkundig is gemaakt. Hoewel anderen veiligheidscultuur en veiligheidsklimaat al eerder noemden, bijvoorbeeld Barry Turner in diens ‘Man-made disasters’ (1978), werd
het begrip pas na de ramp in Tsjerno-byl in 1986 gemeengoed. Pas aan het eind van de jaren 90 echter begint men bij het IAEA het begrip meer in-houd te geven. Inmiddels hanteert het IAEA een lijstje van vijf karakteristie-ken die bepalend zijn voor de veilig-heidscultuur van kerneenheden 1 (zie
kader).
De training
De karakteristieken van het IAEA zijn abstract en vrij algemeen. Hieronder vallen 37 attributen die een stuk con-creter zijn. Inmiddels propageert het IAEA een Safety Culture Self-Assess-ment (SCSA). Kerneenheden overal ter wereld kunnen hun eigen veilig-heidscultuur beschrijven en vergelij-ken met het IAEA- of ander gepast raamwerk. Maar dat kan een kerneen-heid niet zomaar. Daarom biedt het IAEA een training aan op basis waar-van kerneenheden, maar ook toe-zichthouders, hun veiligheidscultuur kunnen gaan beschrijven én evalue-ren.
Een SCSA-training duurt drie weken. In tweeënhalve week wordt een team van ‘ambassadeurs’ (ongeveer twaalf man) getraind. Waarin? In het begrip cultuur, in sociaalwetenschappelijke dataverzamelingsmethoden, in het
be-schrijven van een organisatiecultuur en in het vergelijken van deze be-schrijving met het normatieve IAEA-raamwerk. Daarnaast krijgt ook de lei-ding van de organisatie een
driedaagse training. Zij moeten het proces tenslotte ondersteunen, maar ook begrijpen. Het team van trainers bestaat uit vijf à zes mensen, afkom-stig uit verschillende landen en, bij voorkeur, met een sociaalweten-schappelijke achtergrond.
Tijdens de training wordt diep inge-gaan op de betekenis van het woord cultuur en de invloed daarvan op vei-ligheid. Wat is cultuur, waar is het op gebaseerd en waarom is het relevant? Een centraal begrip in de cursus is het
fenomeen ‘gedeelde ruimte’ (open space), dat al op de eerste dag van de cursus wordt geïntroduceerd. Met deze gedeel-de ruimte doelt men op gedeel-de open com-municatie en het wederzijds respect waarmee we naar elkaar luisteren en met elkaar meedenken. Daarbij zijn goede relaties belangrijk. Een (psycholo-gische) ruimte waar men kennis en er-varingen kan delen en waarin men on-bevreesd fouten of vergissingen kan
melden. De gedeelde ruimte is een voor-waarde voor het begrijpen van de eigen cultuur en het beïnvloeden ervan, door-dat er een dialoog ontstaat over het han-delen in de organisatie: waarom wij de dingen doen zoals we ze doen 2.
Pakistan
De Pakistaanse toezichthouder (PNRA: Pakistan Nuclear Regulatory Authority) vroeg als een van de eersten een SCSA-training bij het IAEA aan. Nederland kreeg voor Pakistan historische beteke-nis nadat in de jaren 70-er de Pakistaan Khan de deur uitliep met tekeningen van een ultracentrifuge bij URENCO. Niet lang daarna kon ook Pakistan ura-nium verrijken; Khan is inmiddels een nationale held.
Karakteristieken
veiligheidscultuur
Karakteristieken van het begrip veiligheidscultuur zijn volgens het IAEA (vrij vertaald):
»Veiligheid is een organisatie-brede waarde.
»Leiderschap voor veiligheid is alomtegenwoordig.
»Veiligheid maakt onderdeel uit van iedere activiteit. »Aansprakelijkheid voor
veilig-heid is volkomen helder. »Veiligheid wordt
aangedre-ven door leren.
De 'gedeelde ruimte' is een
voorwaarde voor begrip van
en invloed op eigen cultuur
29
29
PNRA stelde een team van ongeveer 25 ambassadeurs samen, onder wie ook twee vrouwen. Zij moeten de tota-le organisatie van ruim 300 mensen cultureel in kaart brengen. De ambas-sadeurs zijn leergierig en staan open voor de sociaalwetenschappelijke concepten die de revue van de cursus passeren. Door de aanzienlijke af-stand tussen leidinggevenden en on-dergeschikten is open communicatie slechts beperkt mogelijk tussen hië-rarchische lagen, maar binnen lagen onderling is dit zeker te verwezenlij-ken.
Tijdens één van de oefeningen kregen de deelnemers de opdracht om de ei-gen organisatie als een lichaam te te-kenen. Daaruit bleek weer dat noties en percepties tussen Oost en West overeen kunnen komen. Iedereen her-kende de tekeningen van de licha-men.
Jordanië
Jordanië is een van de landen die de bouw van een kerncentrale overwegen. Dat is in deze contreien geen sinecure, want Jordanië heeft weinig zoetwater-bronnen. Bovendien ligt het land in een aardbevingrijk gebied. Het besluit van een land om kernenergie te gaan opwek-ken heeft nogal wat voeten in de aarde. Afgezien van de keuze voor een locatie en een leverancier (technologie), het be-heer en de financiering van de centrale, ontstaan er ook een afval- en een oplei-dingsprobleem. Is het land in staat om voldoende mensen op te leiden die
snap-pen wat er in zo’n centrale gebeurt? Het doel van de missie in Jordanië was het starten van een bewustwor-dingsproces. Veiligheidscultuur speelt namelijk niet alleen een rol bij een draaiende centrale, maar ook bij de
bouw van een centrale en de voorberei-ding van de bouw. In Jordanië woedt nog een politieke discussie, maar men luistert geduldig naar mijn presentaties over veiligheidscultuur. Wordt vervolgd!
Iran
De kerncentrale van Iran staat in Bushehr. Ons gehoor bestaat uit mid-den-managers van onder andere de afdelingen onderhoud en productie. De kerncentrale in Bushehr is oor-spronkelijk van Duitse makelij. De bouw startte in 1975, maar kwam in 1979 tot een abrupt einde door de Iraanse revolutie. Rusland heeft daar-na één eenheid afgebouwd. Sinds september 2011 levert deze centrale energie aan het Iraanse net. De ope-rators moeten allemaal Russisch leren, zo eisen de Russen, en de documentatie is ook goeddeels in het Russisch. Israël en de VS maken zich zorgen over een
geheim nucleair programma waarin Iran aan een atoombom werkt. Maar daar gaat deze missie niet over, wij ko-men hier om over veiligheidscultuur te praten. De workshop duurt vijf dagen en verloopt plezierig. Eerlijk gezegd merken wij niets van de ban op het land. Men is open en participeert actief. Wij krijgen een rondleiding op het ter-rein en krijgen antwoord op al onze nieuwsgierige vragen. De missie geeft mij hoop en vertrouwen op een andere toekomst, met meer openheid en weder-zijds respect.
Ten slotte
Veiligheidscultuur is niet alleen populair in Nederland. Het IAEA verzorgt overal ter wereld trainingen aan kerneenheden die hierom vragen. Opvallend is dat dit lastige concept herkenning vindt bij uit-eenlopende culturen. Overal is men er van doordrongen dat open communica-tie, gevoerd met aandacht en respect, een voorwaarde is om tot een goede veilig-heidsprestatie te komen. Dat veiligheids-cultuur geen maatregel is die je ‘effe doet’. Werken aan veiligheidscultuur
houdt nooit op. Het betekent het bloot-leggen van patronen die ongewenst ge-drag in stand houden en het doorbreken van deze patronen door ze geleidelijk te vervangen door nieuwe, effectievere en veiligere. Veranderen door een inzicht, niet omdat het moet of omdat de over-heid dat wil. Deze boodschap lijkt voor-alsnog universeel.
Noten
[1] Een kerneenheid of nucleair facility is een faciliteit waar grote hoeveelheden radioactief materiaal aanwezig zijn. Laboratoria, onder-zoeksinstituten en ziekenhuizen vallen daar niet onder.
[2] Edgar Schein, die veel heeft gepubliceerd over organisatiecultuur, heeft onlangs een boekje hierover geschreven, getiteld ‘Humble inquiry’.
Frank Guldenmund is docent en
onder-zoeker aan de Technische Universiteit Delft en houdt zich bijna 20 jaar bezig met veilig-heidscultuur en -klimaat.
