UN IWER SYTET Z I ELONOGÓRSKI ZESZYTY NAUKOWE U l
Mare k B orkowski, Gabryela M rozińska, J ulita Sz u towic z
Kate dra Geotechn iki , P olitcchnika Szczecińska
ZIELONA GÓRA :!004 IN Ż YNI E RII\ SRODOWJSKA 12
JEZIORO DĄBIE POLEM REFULACYJNYM?
LAKE DĄBIE AS SIL T UP FIELD?
S łowa klu czowe: Jezioro Dąbie, zasoby ś rodowiska, turystyk a w odna, refulat.
Streszczeni e: Na Jeziorze Dąbie w Szczecinie zaplanowano pola refulacyjne dla zanieczyszczonego urobku , pochodzącego z pogł~biania basenów portowych.
Mo gą one s tanowi ć poważne zagrożenie dla obecnych walorów przyrodn i czych, tury stycznych i rekreacyjnych jeziora.
Keyword s: D ąbie Lake , envi ronmental resources, water tourism, material from dredging, fields fo r material from dredging.
Summar y: The fie łd s for the połluted materiał from docks drcdging ar e planned on Dąbi e Lake . They can really be a threat for present natura!, touristic and recreati onal values o f t he lake.
WSTĘP
Nadodrzańs ki e położenie to wielki atut dla miasta . Jezioro Dąbie jest unikatowym akwenem . Poprzez budowę i ciągłą rozbudowę nowych dzielnic po prawej stronie Odry
znalazło się ono w centrum Szczecina.
Jezioro Dąbi e oraz liczne wysepki i przesmyki M iędzyod r za m oże my obserwowa ć
i podziwiać z licznych punktów widokowych w r ejonie miasta.
Zadanie och r ony walorów przyrodni czych, stanowiących wspólne dziedzictwo o
warto śc i estetycznej, naukowej, kulturowej , rekreacyjnej i gospodarczej jest tak ważne , że zostało sformułowane jako jeden z celów strategicznych rozwoju Szczecina i Polski [Mieszkowska , 1996] . R ównocześnie decyzją władz miejskich na terenie jeziora zlokalizowane zostały planowane pola refu lacyj ne , na któryc h mają być składowane
najbardzie j zanieczyszczone osady denne wydobyte z rejonu kanałów po r towych i
częśc i toru wodnego Świnoujście- Szczecin z najdującej si<( w obrębie miasta.
JEZIORO DĄBIE
To n ajwiększe n a Pomorzu Zachodnim , a czwa rt e pod względem wielkości jez ioro
w Pol sce. C i ągnie się z północy na południe pasem o szerokości dochodzącej do 7 km ,
54 Marek Horkowski, Gabrycla Mrozi1\ska. Julita S;wtowicz
długości do 15 km, a gl~bokości do 4,2 m. Lustro wody położone jest na wysokości 0,3 m n.p.m. Linia brzegowa ma 55 km długości. Od strony zachodniej Jezioro Dąbie jest oddzielone od głównego nurtu Odry kilkoma niskimi wyspami, m.in. Czamoł~ką oraz
Dębiną. Brzegi wschodnie jeziora przylegają do nisko położonych i podmokłych
torfowisk [Mikołajski, 1966). Nowe badania pokazują, że jest to jezioro typu zalewowego, powstałe wskutek podniesienia się poziomu wody w Bałtyku i Zalewie
Szczecińskim. Ten duży, płytki zbiornik jeziorny powstał kilka tysięcy lat temu w miejscu dawnego torfowiska i od tego czasu jest stopniowo zasypywany i zamulany przez osady deltowe [Borówka i in., 2002]. Ponieważ jezioro ma przez Odrę łączność z Zalewem Szczecińskim wodostan jego zależy od poziomu wód w Zalewie.
Jezioro Dąbie jest integralną częścią Doliny Dolnej Odry.
DOLINA DOLNEJ ODRY
Dolina Dolnej Odry obejmuje ponad 740 km2. Rozciąga się na długości około 84 km od okolic Cedyni na południu, po ujście Odry do Jeziora Dąbie i Zalewu
Szczecińskiego na północy. Między Cedynią a Widuchową szerokość doliny jest niewielka- około 3 km. W rejonie Szczecina rozszerza się do około 10-12 km. Poniżej
Widuchowej rozpoczyna się tzw. Międzyodrze, rozpościerające się pomiędzy Odrą Zachodnią i Regalicą [Borówka i in., 2002). Jest to rozległa równina bagienna pocięta gęstą siecią starorzeczy, kanałów, rowów melioracyjnych i rozlewisk, o łącznej długości
ponad 200 km. Stanowi ona największy w Europie Zachodniej i Środkowej obszar bagienny położony w dolinie rzecznej, nie spotykany już w innych dolinach wielkich rzek europejskich.
FLORA l FAUNA MIĘDZYODRZA
Nie można rozważać zasobów przyrodniczych samego jeziora Dąbie oddzielnie.
Stanowi ono integralną część Międzyodrza. Region Doliny Dolnej Odry obejmuje nie tylko rzekę, ale również Zalew Szczeciński oraz położone na przyległych niskich terasach rozległe torfowiska. Wyst~pująca tu bagienna roślinność szuwarowa, turzycowiskowa, zaroślowa i leśna stanowi osobliwość na skalę europejską. Wraz z zanikiem mokradeł, bagien, moczarów giną całe ekosystemy i wiele gatunków roślin i
zwierząt, i to nie tylko te, które są z nimi bezpośrednio związane, ale również wiele innych np. gatunki migrujące, w tym szczególnie ptaki wodne [Borówka i in., 2002].
Obszary wodno-błotne retencjonują i oczyszczają wodę, przeciwdziałają powodzi i
mają niewymierne wręcz znaczenie jako siedliska niezliczonych ekosystemów hydrogenicznych, zaliczanych wraz z ich zespołami roślinnymi i zwierzęcymi do najbardziej produktywnych na świecie. Na obszarze tym stwierdzono występowanie 273 gatunków roślin naczyniowych, 19 gatunków płazów i gadów, 50 ssaków i 226 gatunków ptaków [Borówka i in., 2002]. Na wodach jeziora występują tzw. lilie wodne, czyli grzybienie i grążele, podlegające ochronie ścisłej. Grzybienie białe i grążel żółty należąjuż do gatunków zagrożonych. Grzybieńczyk wodny, obecnie uznany za gatunek
•
Jezioro D ąbic polem rcfula cyjnym'! 55
wymierający, jeszcze w latach s iedemdziesiątych XX wi ek u pływał po wo dac h Za lewu
Szczeciń ski ego, jeziora d ąbs kie go i kanałów Mi ~ d zyo drza [Borów ka i in ., 2002].
Obszary Do liny Dolnej Odry i Mi ~dzyocłt·za obfitują w szczegó lni e cenne sie dli ska dla ptaków . Wy stępują tutaj gatunki, które w skali g lob a ln ej są zagro żo n e np. : wodniczka,
podgorzałka, bielik. 24 ga tunki ptaków l ęgowy c h zw i ązanyc h z terenami podmokłymi i wodnymi to gatunk i zagrożone w skal i europe jsk iej, a 18 ga tunk ów jest zag r ożonyc h w skali Polski.
OCHRONA PRZYRODY NA POMORZU ZACHODNIM
Działania dawny c h wł a d ców P omo rza Zac hodni ego dzisiaj zostałyby uznane za
ochronę przyrody. Jednym z najstarszych dokumentów jest akt Bogu sława IV , który zezwala na wolny połów ryb w Odrze, a le bez sieci. W latach dwudziestych minionego wieku bojownikiem o oc hr onę ptaków i miejsc ich by towan ia był Pau l Rob ien. Do 1945 r. funkc jonowała nad Jeziorem D ąbie, w g ranicac h Szczeci na, stacja przyrodnicza
założona przez Paul a Robien a w 1 927 roku oraz rezerwat przyrody " Moene"
obejmujący Jezioro [Borówk a i in ., 2002, M i koł ajs ki , 1 966].
W spółcześ nie obszary l eżąc e w dolinie Odry oraz wokół Zalewu Szczecitl.skiego
zostały proklamowane "Krajobrazem Roku 1993 /94". Zostały one równie ż
zaproponowane do objęcia ochronąjak o Reze rw at Bi osfery "Ujśc ie Odry" . W 1993 r.
utworzon o Park Krajobrazowy D o liny Do ln ej Odry. Pa rk Do liny Do ln ej Odry oraz
Cedyński Park Krajobrazowy , w efe kcie podpi sanych polsko-niemieckich porozumień , tworzą ws pólnie z Parkiem Narodowym Doli ny Dolnej Odry l eżącym po stroni e niemieckiej " Międzyn a r o d owy Park Dolnej Odry" , obejmując y jeden z największych w Europie Srodkowej kompl ' eksów torf owi s k, l eżącyc h mi ędzy rami onami Odry [Rap ort o stanie środowiska ... , 200 l]. W połowie lat dz i e więćdzi es i ątych, biorąc pod uwag~
obszary cenn e przyrodniczo, stworzo no konce pc ję krajowej sieci ekologicznej EKONET PL. Zgodnie ze schematem tej sieci w odn iesie niu do Pomorza cały rejon doliny Odry od Cedyńskiego Parku Krajobra zowego po wody B ałty ku zaliczony zost a ł
do międ zynarodowych obsza rów węzłowyc h [Borówka i in. , 2002]. Od 200 l r. wyspa
Dębina , oddzielająca Odr ę od Jeziora D ąb ie, stanow i zespół przyrodniczo- krajobrazowy. Również wyspa Cza rnolęka ma zos tać objęta oc hroną w postaci zespołu
przyrodni czo- krajobrazowego (www .um. szczecin. pl ).
Pol ska jest syg natariusze m 33 konw e ncji, proto kołów i p orozu mi eń
międzynarodowych w dz ied z ini e ochrony środowiska. P olska zawarła także umowy o
współpracy w sferze oc hrony ś rodowi s ka z 1 8 krajami e urop ejskimi, w tym ze wszystkimi sąsiadami.
Teren ów Międ zyodrza dotyczą przede wszystkim trzy konwencje:
a) Ko nwen cj a Ramsarska - " K onwencja o obs zarach wodno-błotnych mających
znaczenie m iędzynar o dowe , zwłaszcza jako śro dowi s ko życiowe pt actwa wodnego". W my ś l Ko nwe ncji za ni ezbę dne uważa s i ę wzm oc nieni e
współpracy bila te ra ln ej w zakresie tworzenia i ochrony tr ansg rani cz ny c h
obszarów Ramsa r, szczegól ni e w aspekcie ochrony czy s to ści wód (rzeki Odra i
Bug) . Za szczegółnie ważny obiekt uznano m.in. Zalew Szczecióski.
56 Marek Borkowski , Gabrycla Mroziń s ka, Julita Szutowicz
b) Konwencja B ońska- "Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich
zwie r ząt". Konwencja wprowadz i ła zasady, w myśl których st rony powinny
chronić gatunki wędrowne w ich środowisku.
c) Konwencja Berneńska - " Konwencja o oc hr onie dzikiej eu ropej s kie fauny i flory oraz ich s iedlis k naturalnych ". Jednym z założeń Konwencji jest podejmowanie działań dla zapewnienia trwałości występujących gatunków.
TURYSTYKA
Przyrodnicze walory jeziora Dąbi e i je go otoczenia powinny być szeroko dostępne
dla mieszkańców Szczecina. W chwili obecnej są wykorzystywane przez miłośników
jac ht ingu, kajakarstw a, wioślarstwa i innych sportów wodnych, ale na pewno stopień
tego wykorzystania może być znacznie większy, gdyby tylko miasto zadbało o
właściwą rozbudowę zap lecza lądowego . Na południowym brzegu jezior a znaj dują s ię
liczne przysta ni e jachtowe. Tylko w samym Szczeci nie istnieje 12 klubów spo rtow ych zrzeszonyc h w Zachodniopomorskim Okręgowym Związk u Żeglar sk im . Coraz części ej
i li czniej przybywają tu żegla rze z innych krajów doceniając urok i niepowtarzalność
dzikiej przyrody w bezpośrednim sąs iedztwi e miasta .
Na brzegach jeziora z lokalizowane są trzy czynne kąpieliska : D ąbie, Lubczyna i Czarna Łąka. Infrast ruktura kąpielisk jest bardzo uboga, wszystkie wymaga ją poważnych inwestycji. Pl aża "Dąbie" bywa zamykana ze względu na zani eczyszczenie wód jeziora wodami Płoni. W latach sześćdziesią tych ubiegłego wieku na wyspie Wi el ka Kępa , od s trony jeziora, i stn iało kąpielisko miejskie zwane Mieleńskim.
Ob ec nie s tara infrastruktura wyspy jest zupełnie zdewastowana.
ZAGROŻENIA DLA OMAWIANEGO UNIKATOWEGO ŚRODOWISKA
a) Umiejscowienie pól refutacyjnych n a obszarze jeziora. Urząd Morski wraz z
władzami Szczecina zaprojektował nowe pol a refutacyjne (składowiska
urobku powsta l ego w wyniku pogłębiani a base nów port owyc h i toru wodnego) w zachodniej części jeziora , w zatokach L ęka i Ga ć u brzegu wys py Radolin.
Składowany ma tu być urobek szczegółnie zanieczyszczony. Odpady mają być
g romadzone przez 1 5 lat i s kładow a n e na wysokość ok. 3 m ponad lustro wody (w ww.um .szczec in.pl). Taką lok a liz ację p ó.J refut acyj nyc h wybrano ze
względów ekonomicznych. Zniszczona zosta ni e najb a rdziej urokliwa część
jeziora. Wa1to p o dkreś li ć , że to piękne , "dzikie'' mi ejsce z najduje się w
o d ległości zale dw ie 300 metrów od cen trum mias ta. W opinii Urzędu
Mo rs kieg o inwestycje te są bezpieczne e kol ogicznie, a o ko lica nie straci
wałorów krajohra zowyc h . Natomi as t w uc hwale Rady Miasta z 2 8 kw i etnia 2003 r. w sprawie ,,mi~ jscowego planu zagospodarowa ni a przes trzennego miasta na obszarze jeziora Dąbie, w rejonie Wy spy Rado lin , Kanału Wydmik i Przes myku Orlego" w ro zdz ial e doty czący m us taleń ekologicznych w p.4.
wy raźnie za pi sa no: ,,Zakaz składowania reful a tu kwaliftkow anego jako odpad
Jci'ioro Dąbi c pol em rcfula cyj nym'? 57
•
niebezpieczn/'. Widzimy tu wyrażną s przecz no ść . Problemy z zagospodarowani em ref ulatu wy s tępuj ą od lat , mim o że przeważa j ąca część
urobku m oże i powinna być wykorzy sty wana w budowni ctwie . Portowe osady denne w postaci refulatu , około 270 t ys. m 3 roczn ie, powinny być
wykorzys tyw ane w rejonie Szczecina przede wszys tkim do prac ziemno- budowlanych, polegających na: podwy ższeniu powie rzc hni terenów przyportowych do przy szłego wykorzystania tych te re nów w celach budowlanych uzdatnia niu słab ego podłoża g ru ntowego zbudowanego w wie rzc hni ej wa rstwi e z gruntów organicznych (namułów , torfów) , poprzez ich okresowe p r zeciąże ni e nasypem.
\ .;:f f~
~ ~;~d~~e
•.~-.
P rzesO: CłJJ
fJ~
,f u
tJ · -
t JJ' r::'
) /'>.., ' - •
t
