Lidia Grzeszkiewicz-Kotlewska
Zamek Władysława Jagiełły w
Dybowie w świetle badań
archeologicznych w latach 1998-2001
Rocznik Toruński 29, 19-38
R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 29 R O K 2002
Zam ek W ładysław a Jagiełły w Dybowie
w świetle b ad ań archeologicznych
w latach 1998-2001
L idia G rzeszkiew icz-K otlew ska
P ierw sza w zm ianka h istoryczna o istnieniu zam ku zbudow anego n a rozkaz kró la W ładysław a Jagiełły obok m ia sta Nieszawy (lokowanej 9 V 1425 r .1) pochodzi z 1429 r.2 C zęste po b y ty W ładysław a Jagiełły n a zam ku mogły przyczynić się w kolejnych lata ch do dużego tem p a zm ian architektonicznych zw iązanych z p o trz e b ą w zm ocnienia jego obronności. P odw yższono m ury dziedzińca i wzm ocniono je narożnym i wieżyczkami do ostrzału artyleryjskiego, nie m ożna jed n a k w ykluczyć, że przebudow a ta z o stała ukończona dopiero po zajęciu zam ku przez K rzyżaków w 1431 r. K o rzy stając z w ybuchu w ojny napadli oni n a Nieszawę, zajęli zam ek i zniszczyli m iasto. P o w yreperow aniu zam ku osadzili go załogą i umieścili tam kom turstw o, któ re istniało do końca 1435 r., kiedy to zostali zmuszeni do opuszczenia lewego brzegu W isły3.
W ażną rolę odegrał zam ek przed i podczas w ojny trzy n a sto letn iej. O d 1452 r. było to miejsce prow adzenia rokowań pom iędzy P o lsk ą a mie szczanam i pruskim i oraz rozmów K azim ierza Jagiellończyka z m istrzem krzyżackim . K ról w ydał tu uroczysty a k t w cielenia ziem pruskich do P o l ski. W czasie w ojny król często m ieszkał n a zam ku, k tó ry w związku z 1J. Tęgowski, O powstaniu Nowej Nieszawy naprzeciwko Torunia (dokument lokacyjny miasta), Rocznik Toruński, t. 16, Toruń 1983.
2K. Ciesielska, Kościobj w Nieszawie-Dybowie, [w:] Zamek dybowski, arche ologia, historia, przyszłość, Toruń 1999, s. 91-100.
3M. Rzeczkowska-Sławińska, I. Sławiński, Zamek dybowski w świetle źródeł historycznych, architektonicznych i ikonograficznych, [w:] Zamek dybowski, s. 17-60.
tym byl głów ną jego kw aterą. W ojna zakończyła się w 1466 r. zaw ar ciem pokoju zwanego toruńskim . Jednym z efektów działań wojennych i rokowań była tran slo k acja niew ygodnej Toruniow i Nieszawy w górę Wisły.
P rzez kolejne la ta zam ek funkcjonow ał jako ośrodek ad m inistracyjny - siedziba sta ro sty i kom ora celna dla statków . Wokół zam ku o d ro d ziła się znacznie uboższa Nieszawa, której ludność przeniesiono w połowie X V I w. n a m iejsce obecnego Podgórza.
Zam ek przechodził później dzieje podobne do T orunia, każdorazow o ucierpiał ta k ja k i on, szczególnie podczas oblężeń i ostrzału w czasie wo jen szwedzkich. H andel i kom ora celna w Dybow ie istniały do II rozbioru Polski w 1793 r., w wyniku którego zam ek przeszedł we w ładanie p ru skie. W 1806 r. w ybuchła w ojna p rusko-francuska. T oruń z Dybowem przypadły K sięstw u W arszaw skiem u. W 1813 r. wojska rosyjskie obiegły T oruń, zam ek służył wówczas jak o p u n k t obronny Francuzom , k tórzy bro nili się tu przez trzy m iesiące, aż do kapitulacji m iasta. W y d aje się, że w tym czasie legły w gruzach resztki gotyckiej ściany północnej budynku mieszkalnego.
W 1829 r. zam ek włączono do system u fortyfikacji m iasta. P ra w dopodobnie wówczas rozebrano zbędne przybudów ki. P rzygotow ano niezrealizow any p ro jek t przekształcenia zam ku w fort. O toczono go obw ałow aniam i system u kleszczowego. W ybito otw ory strzelnicow e w ścianach dziedzińca oraz zbudow ano ram py dla stanow isk bojow ych przy tych otw orach. Z tego okresu może pochodzić brukow ana d roga prow adząca od dw orca kolejowego do budynku zamkowego.
Po I wojnie światowej obiekt nad al należał do w ładz wojskow ych, lecz jak o bezużyteczny popadł zupełnie w ruinę. W 1935 r. Z arząd M ia sta w T oruniu uporządkow ał teren zamkowy, zabezpieczył m ury przed zniszcze niem , a w specjalnej przybudów ce n a dziedzińcu umieścił dozorcę. W 1936 r. zostały przeprow adzone najkonieczniejsze prace konserw atorskie.
D n ia 30 III 1955 r. n astąp iło przekazanie zam ku dybow skiego przez władze wojskowe toruńskim władzom miejskim. W 1959 r. w Przedsiębiorstw ie P aństw ow ym P racow nie Konserw acji Z abytków w To runiu w ykonano d o k ład n ą inw entaryzację obiektu, a w lata ch 1969- 1972 prace zabezpieczające, polegające n a rekonstrukcji wieży bram nej, podw yższeniu i zabezpieczeniu koron m urów obwodowych dziedzińca oraz w yreperow aniu i w yspoinow aniu lic m urów. N a krótko opiekę nad zam kiem przejęli harcerze. P rzez trzydzieści kolejnych la t zam ek pozbaw iony byl opieki, z ara stał łęgam i i niszczał. System atycznie naw iedzany był
przez poszukiw aczy tunelu pod W isłą, który, według legendy, m iał swoje wejście n a zam ku. Ślady po poszukiw aczach znaleziono w przem ieszanych przez nich naw arstw ieniach części mieszkalnej.
W roku 1998 Z arząd M iasta T o ru n ia zatw ierdził program konserw a torski, któ ry m a n a celu przyw rócenie o biektu do należnej m u rangi. B a d an ia archeologiczne n a zam ku dybow skim rozpoczęły się 22 V I 1998 r., n a zlecenie Z arządu M iasta T orunia, jak o pierw szy e ta p program u konser w atorskiego M iejskiego K o n serw ato ra Z abytków w T oruniu. Prow adzone były przez firmę p ry w a tn ą Usługi A rcheologiczno-K onserw atorskie. K ie row nikiem bad ań była L idia G rzeszkiew icz-K otlew ska. K onsultacji m e rytorycznych udzielali prof. d r Jad w ig a C hudziakow a i m gr Zbigniew N aw rocki4. B ad an ia m iały n a celu uzyskanie inform acji dotyczących k ształtu i zm ian formy zabudowy, stra ty g rafii, sta n u zachow ania archi te k tu ry oraz możliwości a d ap ta c ji obiektu, co pozwoliłoby n a podjęcie decyzji dotyczących losów zam ku.
Planow any zakres b ad ań n a 1998 r. obejm ow ał w ykonanie pięciu wy kopów (I-V ), z czego najw iększy obejm ow ać m iał całą część mieszkalną. O dsłonięto j ą do poziom u najw yższej posadzki, poniżej w ykonano wykopy sondażowe. K olejny wykop usytuow any był w m iejscu lokalizacji dom nie m anej wieży, pozostałe trzy n a dziedzińcu.
W zw iązku z cennym i dla historii o biektu odkryciam i Z arząd M iasta T o ru n ia p odjął decyzję o kontynuacji b ad ań przez kolejne trzy lata. W 1999 r. w ykonano jedenaście wykopów (VI- XVI) oraz zdjęto współczesne n aw arstw ienia gruzu i śmieci z dziedzińca do poziom u b ru k u . Dwa z w ykopów (V III i XI) usytuow ane były n a dziedzińcu, pozostałe poza obrębem murów zamkowych. W 2000 r. w ykonano pięć kolejnych wy kopów. Zlokalizowane były przed b ra m ą w iślańską (X V II i X X I), w przedbram iu (XIX) i n a zew nątrz przy ścianie południow ej dziedzińca (X V III i XX ). W roku 2001 usunięto z dziedzińca współczesny nasyp w narożniku południow o-zachodnim i w ykonano kolejne dw a w ykopy n a zew nątrz m uru południow ego (X X II i XXV) oraz dw a n a dziedzińcu (X X III i XX IV). Ogółem p rzeb ad an o 1100 m 2 powierzchni.
B a d an ia pozwoliły n a określenie k ształtu i w ew nętrznych podziałów zam ku, ustalenie poziom u dziedzińca, odkrycie p rzed b ram ia i re liktów zabudow y n a zew nątrz m urów , w ydzielenie zm ian funkcjonalno-‘*L. Grzeszkiewicz-Kotlewska, Wyniki badań archeologicznych zamku dybów- skiego przeprowadzonych w 1998 roku, [w:] Zamek dybowski, s. 61-90.
przestrzennych w czasach now ożytnych oraz fragm entaryczne odkrycie re liktów najw cześniejszych faz budow y późnośredniow iecznej i stw ierdzenie osadnictw a od schyłku epoki brązu. W trakcie b a d ań pozyskano bardzo interesujący zespół zabytkowego in w en tarza ruchom ego, wykazującego ce chy przejściowe między późnym średniowieczem i czasam i now ożytnym i.
W niniejszym artykule przedstaw ione b ęd ą tylko w yniki dotyczące bryły istniejącego zam ku, jako najczytelniejsze i będące głównym celem b ad ań . P om inięte tu zo stan ą ślady starszej arch ite k tu ry i naw arstw ień, bardzo interesujące, lecz poznane w niedostatecznym stopniu. O bjętość publikacji pozw ala jedynie n a skrótow e przedstaw ienie wyników, celowe zaś w ydawało się omówienie ich w obrębie poszczególnych wykopów, jako że niniejsza publikacja je s t pierw szą, p odsum ow ującą czteroletni okres badań.
W ykop I obejm ował część m ieszkalną zam ku, stanow iącą północne skrzydło. M iało ono łączn ą długość 44 m i szerokość 13,2 m. P rzed przystąpieniem do prac porośnięte było gąszczem drzew i krzewów. W y stając e spom iędzy korzeni fragm enty m urów rozsypyw ały się. D rzew a i krzew y wykarczowano, a następnie rozpoczęto eksplorację, posuw ając się kolejnym i pom ieszczeniam i od zachodu ku wschodowi. Eksplorow ano n a całej powierzchni w arstw ę zasypiskową. P o uzyskaniu w pom ieszcze niach najw yższego poziom u użytkowego wykonyw ano w ykopy sondażowe. P iw nice pierw otnie podzielone były n a trzy pom ieszczenia: wschodnie, środkow e i zachodnie. P odział tak i w ystępow ał n a wszystkich kondy gnacjach. P iw n ica w schodnia m iała długość 8,1 m , środkow a 18,6 m i zachodnia 9,2 m; szerokość piwnic w ynosiła 7,2 m. Ściana północna m iała grubość 350 cm, zachodnia 300 cm, w schodnia 350 cm i południow a 260 cm. Ściany działowe m iały grubość 114 cm. M iędzy pom ieszczeniam i gotyckich piwnic znajdow ały się otw ory drzwiowe niem al w połowie sze rokości piwnic. S ą przesłanki, aby przypuszczać, że były one ostrołukowe. O dsłonięty o tw ór pom iędzy pom ieszczeniem w schodnim i środkow ym miał szerokość 118 cm. Jego próg znajdow ał się n a poziom ie zbliżonym do po ziomu stó p fundam entow ych ścian.
D o piw nicy środkow ej, od strony dziedzińca, przew idziane były dw a otw ory drzwiowe. Były one rozm ieszczone sym etrycznie w sto su n k u do osi piwnicy. W y stęp u ją w nich liczne przem urow ania. N ajpraw dopodobniej nigdy nie były użytkow ane jak o drzwi i pozostały otw oram i okiennym i. Ich kam ienne progi znajdow ały się nieco powyżej poziom u podłogi. Piw nice gotyckie p o k ry te były pierw otnie stro p am i drew nianym i. Belki stropow e
Fot. 1. Odsłonięte mury części mieszkalnej - widok od wschodu (fot. L. Kotlewski)
osadzone były w w ym urow anych wnękach w ścianach północnej i południow ej. P o ułożeniu belek p rzestrzenie pom iędzy nim i zam urow ano cegłami. Belki u kładane były średnio w odległości co 60 cm, m iały grubość 40 cm i szerokość 38 cm. Ściany piwnic były otynkow ane. P odłoga gotyc
kich piwnic była drew niana i znajdow ała się tu ż przy stopie fundam entu. N ad nią znaleziono późnośredniow ieczną w arstw ę użytkow ą. W tra k cie środkow ym odsłonięto fragm ent drew nianej konstrukcji zagłębionej w ziemi pod drew nianą podłogą. K o n stru k cja schodziła poniżej stopy fun d am en tu . W ysokość piwnic w ynosiła około 2,5 m , p a rte ru zaś około 4,5 m. Zam ek miał c h ara k te r rezydencji, a nie typowej strażn icy przygranicz nej. Świadczyć o tym może wielkość pom ieszczeń o raz umiejscowienie w piw nicach pomieszczeń n ajpraw dopodobniej gospodarczych. U stalono, że zam ek uległ znacznem u zniszczeniu w połowie X V II w. w czasie n ajazd u szwedzkiego. W ówczas pom ieszczenia piw niczne były częściowo używ ane jak o stajn ie. S ta jn ia funkcjonow ała jako o s ta tn ia faza istn ien ia gotyckiego podziału piwnic. W ejścia do s ta jn i znajdow ały się od zew nątrz w przeku tym m urze ściany północnej. Część w schodnia budynku była w tym 1 czasie praw dopodobnie całkowicie zburzona i nie była ju ż nigdy użytkow ana.
W drugiej połowie X V II w. zburzono część ścian b u d ynku m ieszkal nego, zasypując pom ieszczenia piwniczne. W poziom ie p a rte ru w ybudo w ano now ą ścianę w schodnią b u d ynku obejm ującego pom ieszczenia za chodnie i środkowe. W prow adzono nowy podział wewnętrzny. P odłoga budynku z przełom u X V II/X V III w. położona była n a belkach. Wejście znajdow ało się od zew nątrz, w części zachodniej, w poziom ie p arteru . Ściana północna była znacznie węższa od gotyckiej, przy czym ich lica północne pokryw ały się. B udynek praw dopodobnie nie był podpiw ni czony.
K olejna przebudow a n a stąp iła w XIX w. W ykorzystano w większości podział w ew nętrzny b u d ynku wcześniejszego. Ściany częściowo przem u- row ano lub w yreperow ano. Pom ieszczenia p arterow e p o k ry to posadzkam i ceglanym i. W ykopano ponow nie część piwnic.
W ykop II - celem w ykopu m iało być znalezienie wieży narożnej, k tó ra z n an a je s t z ikonografii. M iała się ona znajdow ać przy narożniku północno-w schodnim części mieszkalnej. O kreślono późnośredniow ieczny poziom użytkow y oraz fakt, że W isła opływ ała zam ek od północy w bezpośredniej bliskości. Reliktów wieży nie znaleziono.
W ykop III - usytuow any w narożniku północno-w schodnim dzie dzińca. Celem było spraw dzenie faz budow y ścian dziedzińca i potw ier dzenie hipotezy, że pierw otnie część m ieszkalna zam ku stanow iła bu d y nek wolnostojący, do którego dostaw iono ścianę dziedzińca. Lico ceglane ściany w schodniej dziedzińca, w ysunięte o 20 cm w sto su n k u do lica ka m iennego, spraw ia wrażenie p o grubienia ściany przez dołożenie lica. Lico
Ryc. 1. R zu t poziom y zam ku dybow skiego z lokalizacją wykopów i odsłoniętym i m uram i
1 - mury widoczne przed rokiem 1998, 2 - mury odsłonięte w latach 1998-2001, 3 - wykopy archeologiczne eksplorowane do calca, 4 - numeracja wykopów, 5 - numeracja sondaży
to dostaw ione zostało n a całej wysokości do starszego budynku mieszkal nego, tru d n o jed n a k powiedzieć, ja k w ygląda kon stru k cja w ew nątrz m uru. W ykop IV - usytuow any n a dziedzińcu po wschodniej stronie głównej bram y wjazdowej do zam ku. K raw ędź zachodnia w ykopu znajdow ała się 80 cm we wjeździe. W zw iązku z odsłonięciem m uru w św ietle bram y wykop poszerzono, od słan iając jego sk u tą koronę. W licu m uru w św ietle bram y była w yraźnie czy teln a odsadzka ceglana. N a niej n astęp n ie po sadowiono m ur wieży b ram nej, a po stronie wschodniej n a odsadzkę dołożono je d n ą w arstw ę cegieł, przelicow ując w górę m ur i poszerzając go. O dnotow ane tu trzy fazy budow y n astąp iły w późnym średniowieczu. P rzejazd w bram ie głównej n a dziedziniec zam kow y pierw otnie był praw dopodobnie wyłożony drew nem . R eliktem d rew n a jes t sm uga spalenizny o graniczona dw om a negatyw am i słupów. O d bram y w kierunku wscho dnim znaleziono fragm ent bardzo zniszczonej posadzki ceglanej. W y d aje się, że nie była o n a zw iązana z żadnym zam kniętym pom ieszczeniem , m ogła stanow ić wyłożenie kru żg an k a przy murze.
W ykop V - po odkryciu dobrze zachow anego bruku w w ykopie III zdecydow ano w ytyczyć wykop wzdłuż całej długości ściany północnej dziedzińca. Poniew aż poziom b ruku w w ykopie III w ydaw ał się być późnośredniow iecznym , przyjęto, że odkrycie go n a całej długości d a pełniejszy obraz funkcjonow ania dziedzińca.
W części w schodniej w ykopu, dw a m etry poniżej ceglanych strzęp i w licu ściany południow ej budy n k u mieszkalnego, znaleziono relikty m uru biegnącego p rostopadle do ściany północnej. W y d aje się, że należy on do wcześniejszego założenia architektonicznego. Część z m urów tego założenia zo stała w yko rzy stan a do budow y obecnego zam ku.
W części zachodniej w ykopu, od słan ia jąc koronę m uru w św ietle bram y w iślańskiej, znaleziono, od zachodniej strony, w m urow any kamień z otw orem do bieguna drzwi. K am ień znajdow ał się o je d n ą w arstw ę cegieł poniżej progu. Drzwi dochodziły zatem do lica progu, co św iadczyć może o tym , że nie odbyw ał się tą b ra m ą ruch kołowy.
W kolejnym sezonie badawczyrti z dziedzińca zdjęto w arstw ę przem ie szanej podczas rem o n tu w XX w. ziemi z gruzem oraz X IX -w iecznego hum usu, pow stałego podczas użytkow ania dziedzińca jak o ogródka przy dom u stróża. E ksplorację rozpoczęto od stro n y wschodniej, posuw ając się ku zachodow i i od słan iając poziom bruku.
W części w schodniej dziedzińca o d k ry to regularnie ułożony bruk, po k ry ty gliną, oddzielony reliktam i fu n d a m en tu n a całej szerokości
dzie-dzińca, tworzącego skrzydło wschodnie. F un d am en t ten znajdow ał się w odległości 7,8-8,2 od ściany wschodniej i zbudow any był z częściowo obrobionych głazów spojonych zap raw ą w apienną. P ośrodku, wzdłuż bu d ynku, znajdow ał się w ybrukow any rów ściekowy prow adzący do otw oru ściekowego w ścianie wschodniej dziedzińca. P o bokach rowu kamie nie ułożone były w regularne prostokąty, tw orząc w ew nętrzne podziały. Znaleziono również czw oroboczne ubytki, któ re m ogą być śladam i po wcześniejszych słupach, postaw ionych przed ułożeniem bruku. M ożna przypuszczać, że budynek był piętrowy, najpraw dopodobniej niepodpiw- niczony, zbudow any w konstrukcji szachulcowej (b rak strzępi ceglanych) i nieco m łodszy od ścian dziedzińca. W stępnie określa się jego funkcję jako stajn ie. W ejście do budy n k u mogło się znajdow ać w ścianie zachodniej od strony południow ej, gdzie je s t n ajm niejsza różnica poziomów bruku budynku i dziedzińca. Schody n a piętro znajdow ały się najpew niej w narożniku północno-w schodnim . N a rozebranym budynku sta jn i posado wiony został now ożytny budynek stróżów ki o w ym iarach 4,5 x 8,5 m.
N a całej powierzchni dziedzińca znajdow ały się liczne ubytki bruku, spow odowane praw dopodobnie przeznaczeniem dziedzińca pod upraw ę w czasach współczesnych. Zachowane fragm enty, szczególnie w bram ie wjazdowej i u jej wylotu n a dziedziniec, m a ją znam iona regularności, ze śladam i rowów ściekowych, biegnących m iędzy innymi do otw oru ściekowego w ścianie północnej dziedzińca. W części północnej znaleziono now ożytną stu d n ię ceglaną. W y d aje się, że stu d n ia ta pochodzi z czasu funkcjonow ania stróżów ki i zo stała zasy p an a po jej zniszczeniu w czasie II wojny światowej.
W ykop VI - usytuow any został od strony południowej zam ku. K raw ędź północną w ykopu stanow iło lico południow e ściany południowej wieży bram nej. W ykop biegł prostopadle do osi wału kleszczowego i jego celem było uzyskanie przekroju naw arstw ień wału oraz określenie jego kon strukcji i chronologii. Stw ierdzono, że wał usypano z piasku w XIX w. z jąd rem w zm ocnionym gruzem dachów kow ym z karpiówki.
W ykop V II - usytuow any od strony zachodniej zam ku, w odległości 110 m od narożnika północno-zachodniego, w m iejscu sztucznego wynie sienia terenu. K raw ędź południow ą i w schodnią usytuow ano n a krawędzi wyniesienia. N aw arstw ienia wskazywały, że zlokalizowano go n a terenie nieużytkow anej łachy wiślanej.
W ykop V III - usytuow any n a dziedzińcu, przy ścianie północnej, n a styku budynku mieszkalnego i m uru z b ra m ą w iślańską. K raw ędź za
chodnia w ykopu znajdow ała się w odległości 80 cm n a zachód od styku w m urze (kraw ędź otw oru ściekowego z dziedzińca n a zew nątrz). Celem w ykopu było odsłonięcie fundam entów oraz zbadanie straty g rafii i wy- datow anie faz budow y dziedzińca. O dk ry to tu dw a poziom y użytkow e w yłożone drew nem o raz późnośredniow ieczne naw arstw ienia sprzed bu dowy części mieszkalnej. P otw ierdzono również wcześniejsze pow stanie części mieszkalnej i dostaw ienie do niej m uru dziedzińca. W dnie w ykopu znaleziono wkop pod konstrukcję ceglaną, będącą najpraw dopodobniej p odm urów ką pod ru rę lub koryto drew niane, biegnące w kierunku Wisły, a zw iązane z najw cześniejszą zabudow ą późnośredniowieczną.
W ykop IX - usytuow any n a zew nątrz m urów zam kowych od strony w schodniej, poniżej otw oru ściekowego ze sta jn i. Ścianę zachodnią wy kopu stanow i m ur wschodni dziedzińca. K raw ędź południow a wykopu znajdow ała się w odległości 7,2 m od styku narożnika południow o- w schodniego z częścią m ieszkalną zam ku. B rak tu wkopu pod m ur dzie dzińca, a naw arstw ienia kulturow e dochodzą do jego stopy, poniżej zaś zn ajd u je się w arstw a niw elacyjna, sugerując o budowie m uru n a znacz nym skłonie terenu, być może sztucznie ukształtow anym .
W ykop X - usytuow any od strony południowej zam ku w odległości 17 m od bram y wjazdowej w kierunku południow ym . Zlokalizowany u p o dnóża wału kleszczowego. N aw arstw ienia w wykopie sugerują, że w tym m iejscu znajdow ała się jeszcze fosa zam kow a lub uregulow any ciek wodny. P rz y dnie znaleziono zbutw iałe drew no z fragm entam i belek ułożonych w kierunku wschód - zachód oraz słupam i w bitym i w poniższą w arstw ę żwiru i um ocnionym i kam ieniam i. W arstw a drew na schodzi lekko w dół w kierunku północnym , tw orząc wypłycenie od strony południowej fosy. W sto su n k u do o d krytego przejazdu w bram ie fosa m iała głębokość ponad 3 m.
W ykop XI - usytuow any w części wschodniej dziedzińca, w odległości 7,8 m od ściany wschodniej i 12 m od ściany północnej. N arożnik północno-w schodni w ykopu zn ajd u je się n a styku fundam entu odkrytej stróżów ki i sta jn i. Celem wykopu było pozyskanie dodatkow ych inform a cji dotyczących m uru o dkrytego w wykopie V. W dnie wykopu znaleziono fu n d am en t, będący praw dopodobnie kontynuacją odkrytego, jed n a k nie uzyskano jednoznacznej odpowiedzi co do jego funkcji i chronologii, gdyż w ydaje się, że od stro n y południowej jego realizacja zo stała przerw ana. Od stro n y północnej mógł być częściowo rozebrany przed zasypaniem już w późnym średniowieczu. K olejne w arstw y niw elacyjne w yrów nujące
za-Fot. 2. Wykop XI - widok od zachodu (fot. L. Kotlewski)
głębienie nad koroną fu n d am e n tu oraz późnośredniow ieczny poziom użytkow y w schodniej części obecnego dziedzińca tw orzą skłon powierzchni pod jednakow ym kątem w kierunku w schodnim . M ożna zasugerow ać, że teren zam ku od stro n y w schodniej został sztucznie powiększony. Z na leziono tu również wcześniejszy poziom obecnego dziedzińca wyłożonego drew nem .
W ykop X II usytuow any bezpośrednio przed b ra m ą w jazdow ą od południa. Powyżej wykonyw ano wykop VI, jed n ak przebiegający w in nym kierunku. K raw ędź zachodnia znajdow ała się w połowie przeja zdu, kraw ędź w schodnia w ychodziła poza południow o-w schodni narożnik bramy. W w ykopie odsłonięto korony m urów gotyckiego przed b ram ia do staw ionego do m uru południow ego bram y oraz bruki kam ienne. D ługość ściany w schodniej p rzed b ram ia w ynosiła 5,36 m, ścianę południow ą odsłonięto n a długości 3,7 m , z przyporam i narożnym i; grubość ścian p rzed b ram ia w ynosiła 1,2-1,5 m. W y d aje się, że zostało ono przebu dowane jeszcze w późnym średniow ieczu. Od strony w schodniej bram y
Fot. 3. Korona murów przedbramia z brukiem wewnątrz - widok od południowego zachodu (fot. L. Kotlewski)
o d k ry to narożnik bruku, będącego reliktem zabudow ań now ożytnych zlo kalizowanych n a zew nątrz wzdłuż m uru południow ego zam ku.
W ykop X III byl przedłużeniem X II w kierunku południow ym . W wy kopie, głębokości 6 m, odsłonięto poziom d n a pierw otnej fosy zakłócony wkopem pod przyporę i m ur przedbram ia, znaleziono również słupy i d rew niane poziom y kolejnych m ostów. Lico południow e p rz ed b ra m ia było pierw otnie odsłonięte niem al n a całej wysokości. Cennym źródłem są tu kolejne n aw arstw ienia w ypełniające fosę oraz fragm ent m uru zburzonego p rz ed b ra m ia wrzucony do fosy.
W ykop XIV został usytuow any od stro n y wschodniej, bezpośrednio n a przedłużeniu w ykopu IX w kierunku w schodnim , kraw ędź zachodnia w odległości 6 m od lica ściany zam ku. Celem wykopu było ustalenie straty g rafii n a wschód od zam ku. P rzy dnie w ykopu, w części zacho dniej, w ystępow ały w arstw y gruzu ceglanego, schodzące w dół w kierunku w schodnim . W szystkie eksplorow ane tu w arstw y były niw elacyjne. W y
d a je się, że w czasie budow y zam ku znajdow ało się tu znaczne zagłębienie, w yrów nane dopiero w czasach nowożytnych.
W ykop XV usytuow any został przed b ra m ą w iślaną. Celem w ykopu było u stalenie istn ien ia konstrukcji znajdujących się bezpośrednio przed bram ą. Znaleziono usypisko kamieni i prace przerw ano do kolejnego roku, aby odsłonić naw arstw ienia n a większej pow ierzchni, po wy karczow aniu drzew i krzewów.
W ykop X V I - usytuow any n a zew nątrz ściany zachodniej dzie dzińca. K raw ędź północna w ykopu znajdow ała się w odległości 11,80 m n a południe od narożnika północno-zachodniego zam ku. W ykop zlo kalizowano w m iejscu obniżenia walu kleszczowego. Celem w ykopu było ustalenie stra ty g rafii po zachodniej stronie zam ku. W odległości 2 m od lica m uru, równolegle do niego, ułożona była je d n a w arstw a głazów n a szerokości 68 cm, stanow iąca praw dopodobnie pozostałość po now ożytnym fundam encie budynku, dostaw ionego od zew nątrz do zam ku lub konstrukcji zw iązanej z wałem kleszczowym. W kop fundam en tow y przeciął w arstw ę k u ltu ry łużyckiej oraz najw cześniejszą w arstw ę późnośredniow ieczną Stw ierdzono, że od stro n y zachodniej zam ek u sy tu owany był n a wyniesieniu, naw iązującym poziom em do dziedzińca.
W ykop X V II - bezpośrednio n a zew nątrz bram y w iślanej, przy ścianie północnej dziedzińca, n a styku z budynkiem m ieszkalnym . Je st k o n ty n u acją w ykopu XV. K raw ędź zachodnia w ykopu znajdow ała się w odległości 8 m od narożnika północno-zachodniego. O dsłonięta ściana zachodnia w ykopu to narożnik budynku m ieszkalnego i jego sty k z fundam entem ściany dziedzińca z b ra m ą w iślaną stanow iącego ścianę południow ą w ykopu. W licu ściany budynku m ieszkalnego zna leziono zam urow ane strzęp ia sięgające n a szerokość 106 cm od narożnika południow o-w schodniego w kierunku północnym . W y d aje się, że bud u jąc ścianę zach o d n ią części m ieszkalnej pozostaw iono strz ęp ia celem dostaw ie n ia m uru o szerokości równej ścianie południow ej b u d ynku mieszkalnego, k tó rą w trakcie realizacji przewężono. M ożna również zasugerow ać, że fu n d am en t zo stał podm urow any, w celu utw orzenia gotyckich piwnic pod częścią m ieszkalną zam ku. Mogło to n astąp ić ju ż po postaw ieniu ściany dziedzińca z b ra m ą w iślaną.
W kam iennej części fun d am en tu ściany północnej dziedzińca, w odległości 164 cm od narożnika południow o-w schodniego, znaleziono otw ór, średnicy 23 cm, po drew nianym korycie lub rurze przy k ry tej deską prow adzącej w kierunku Wisły, a ułożonej przed budow ą części
Fot. 4. Fundament bramy wiślanej z widocznymi otworami kanałów odpływowych - widok od północy (fot. L. Kotlewski)
nej i dziedzińca. W odległości 42 cm od narożnika z n ajd u je się w ykuty otw ór odpływ ow y z dziedzińca. Znaleziono n aw arstw ienia u tw ard zające pow ierzchnię przed b ra m ą oraz relikty drew nianego poziom u użytkow ego ułożonego n a legarach (pom ostu?). Z asypując wykop, odtw orzono późnośredniow ieczny rów ściekowy prow adzący od otw oru w ścianie dzie dzińca w kierunku Wisły.
W ykop X V III - usytuow any bezpośrednio n a zew nątrz południowej ściany dziedzińca. K raw ędź w schodnia w ykopu znajdow ała się w odle głości 10 m od zew nętrznego narożnika południow o-w schodniego zam ku. Celem w ykopu było ustalenie stra ty g ra fii n a zew nątrz zam ku, pom iędzy m urem dziedzińca i o d k ry tą w ubiegłym roku fosą. W części południow ej w ykopu odsłonięto posadzkę ceglaną. Ś ciana południow a dziedzińca, w której widoczne były w ykute otw ory do osadzenia belek stropow ych, była w y k o rzy stan a do p o staw ienia przy niej najpraw d o p o d o b n iej now ożytnej przybudów ki. B udynek wyłożony był p o sad zk ą ceglaną, lepiej zachow aną
w części południow ej w ykopu, gdzie przykryw ał ją bezpośrednio wał kle szczowy. Rozbiórka budynku n a stąp iła albo bezpośrednio przed sypaniem walu, albo wcześniej. W tym drugim przypadku przed sypaniem wału teren m usiał zostać zniwelowany do poziom u posadzki. K olejne sezony badaw cze pozwoliły n a pow iązanie budynku z funkcją brow aru. W m u rze dziedzińca, n a szerokości 1 m od stro n y zachodniej, widoczny jest luk ceglany przechodzący ponad o dkrytym poniżej poprzecznym funda m entem kam iennym o przebiegu północ-południe, k tó ry jest kontynuacją w ystępującego n a dziedzińcu, przy czym tu ta j został on rozebrany przed budow ą ściany południowej.
W ykop XIX - usytuow any bezpośrednio n a zew nątrz południowej ściany wieży bram nej, w części zachodniej przedbram ia. Znaleziono pier w otne progi furtki i przejazdu, które zostały zam urow ane cegłą gotycką. O dsłonięto w ypełnisko wkopu pod konstrukcję drew n ian ą k o ry ta fosy z czasu przed budow ą przedbram ia. Znaleziono również fragm enty drew nianej konstrukcji przejazdu. P rzejazd naw iązuje poziom em do progów furtki i bram y. Przypuszczalnie przejazd ten znajdow ał się w pow ietrzu i w olna przestrzeń pod nim została zasy p an a w czasach now ożytnych w czasie likw idacji przejazdu i bezpośrednio przed z am ian ą p rz ed b ra m ia w zam knięte pomieszczenie wyłożone brukiem .
W ykop XX - usytuow any n a zew nątrz zachodniej ściany wieży b ram nej. Ś ciana zachodnia wieży bram nej, dołem d o staw iona do ściany dzie dzińca, powyżej z nią przew iązana. Znaleziono tu wkop, któ ry mógł być zw iązany z najw cześniejszym późnośredniow iecznym system em obro n nym. Być może zrezygnowano z niego, w ykonując kolejny wkop w celu jego usunięcia. Skarpa między ścianą dziedzińca a fosą um ocniona była kon stru k cją d rew niano-ziem ną. Smugi zbutw iałego drew na u k ła d a ją się skośnie w stosunku do murów w kierunku południow o-zachodnim . Powyżej rząd słupów drew nianych, pierw otnie połączonych praw dopodob nie poziom ym i belkam i, od p o łudnia uszczelnionych ż ó łtą gliną. Belki zostały w staw ione w rów głębokości 2,3 m, dalej n a południe znajdow ały się kolejne ślady słupów, w bite płyciej, bez w yraźnego wkopu, um ocnione przez nasypanie kamieni z gliną i próchnicą. Słupy dochodzą p ro sto p a dle do ściany wieży bram nej, likw idując wcześniejszy skłon terenu. P o w ierzchnia pom iędzy ścianą dziedzińca a rzędem słupów u m ocniona była płaszczem kamieni otoczakow ych.
W ykop XXI - usytuow any n a styku przy p o ry i ściany zachodniej bu dynku mieszkalnego. Celem w ykopu było ustalenie stra ty g ra fii oraz
:gu rowu odw adniającego dziedziniec, aby go odtw orzyć. U dało się tu zrekonstruow ać k sz tałt skłonu wzniesienia w kierunku bram y z okresu sinego średniow iecza. P rz y p o ra n a ro żn a g ó rą przew iązana je s t z b u dyn kiem m ieszkalnym , dołem fu n d am en t ściany budynku dostaw iony do przy pory. M ógł on pow stać w celu podpiw niczenia części mieszkalnej zam ku. W y d aje się, że fun d am en t p rzy p o ry m urow any był celowo głębiej o 1,5 m i w poziom ie ówczesnego g ru n tu przew iązany z budow aną jednocześnie ścianą b u d ynku mieszkalnego.
W ykop X X II - usytuow any n a zew nątrz południow o-w schodniego narożnika zam ku, odsłonił relikty pom ieszczeń now ożytnego brow aru (praw dopodobnie ozdowni - pom ieszczenia do suszenia słodu). Zachowały się ceglane kanały rozprow adzające ciepłe pow ietrze w ew nątrz budynku. Pod budynkiem zarejestrow ano n aw arstw ienia św iadczące o istnieniu tu w późnym średniow ieczu w yniesienia n a poziom ie ówczesnego dziedzińca. Skłon w yniesienia od strony fosy południow ej oraz od w schodu został zniszczony, podobnie ja k budynek brow aru bezpośrednio przed usypa niem wału kleszczowego w XIX w. O dsłonięty fundam ent narożnika południow o-w schodniego zam ku w ysunięty był o 40 cm n a wschód w sto sunku do ceglanego lica ściany wschodniej. W skazyw ałoby to n a regu larność pierw otnego rozm ierzenia zam ku, a podczas realizacji, z niezna nych powodów, obrys m urów uzyskał trap e zo id aln y kształt.
W ykop X X III - zlokalizowany n a dziedzińcu przy ścianie zachodniej. Do p rac przystąpiono usuw ając w południow o-zachodnim narożniku dzie dzińca nasyp o prom ieniu 13 m. P od przem ieszanym i naw arstw ieniam i o d k ry to relikty now ożytnych zabudow ań gospodarczych. W wykopie zlo kalizowanym n a wysokości w ykopu X V I znaleziono relikty fundam entów gotyckiej ściany biegnącej n a osi północ-p o łu d n ie, będącej p raw dopodob nie pozostałością zachodniego, nieistniejącego skrzydła zam ku. Z abudo w ania te nie były podpiw niczone. Ju ż w późnym średniow ieczu p onad drew nianym i podłogam i ułożono b ru k kam ienny w ypełniający dziedziniec. W y d aje się, że pom ieszczenia te m iały c h ara k te r gospodarczy, ze względu n a w ątłość konstrukcji ścian. O dkrycie zabudow y dziedzińca od strony w schodniej i zachodniej pozwoliło n a nowe rozm ierzenie dziedzińca, który przez początkow y okres funkcjonow ania był zbliżony do k w ad ratu .
W ykop XXIV, o długości 17 m , w ytyczono n a geom etrycznej osi roz- m ierzonego pierw otnego dziedzińca. W ykop przebiegał od gotyckiego otw oru drzwiowego do części m ieszkalnej w kierunku południow ym . W centralnym punkcie dziedzińca o d k ry to relikty konstrukcji drew nianej
Fot. 5. Relikty kanałów nowożytnej zabudowy w wykopie XXII - widok od północy (fot. L. Kotlewski)
interpretow anej jak o stu d n ia. K o n stru k cja zo stała zniszczona w X V II w. i n a jej wierzch zostały w tym czasie narzucone głazy kam ienne o średnicy p onad 1 m. E ksplorow ana była do głębokości 2,3 m, gdzie zaprzestano b ad ań ze względu n a wyjątkow o wysoki poziom wód gruntow ych po
Fot. 6. Wykop XXIV z hałdą kamieni ponad studnią - widok od południa (fot. L. Kotlewski)
wylewie Wisły. W w ykopie zarejestrow ano również kolejne poziom y dzie dzińca, w tym drew nianego.
W ykop XXV - usytuow any n a wale kleszczowym od p o łu d n ia n a przedłużeniu w ykopu X V III. Celem w ykopu było określenie zasięgu z ab u
dowy now ożytnej n a zew nątrz zam ku oraz ustalenie u kształtow ania po wierzchni w czasie jego budowy. Znaleziono tu posadzki pomieszczeń bro w arnych, a pod nimi um ocnienia i drew niane zabezpieczenia wzgórza, na którym postaw iony byl zam ek. S tok ku fosie wzm ocniony został gliną i ka m ieniam i otoczakow ym i w ypełniającym i konstrukcję d rew nianą, podobnie ja k w wykopie XX. Poniżej konstrukcji widoczny był wcześniejszy wkop pod m ur kontynuujący się n a całej szerokości dziedzińca i wychodzący znacznie n a południe p o za obręb zam ku Jagiełły.
* * *
Om ówione wyżej b a d a n ia archeologiczne dostarczyły wiele m ateriału i dużo nowych inform acji o historii zam ku dybowskiego. Nie mogąc przed staw ić ich w pełni, dokonano więc z konieczności dużego sk ró tu , aby przy najm niej w podstaw ow ym w ym iarze zapoznać zainteresow anych z prze biegiem prac archeologicznych n a zam ku. N a przeszkodzie całościowej prezentacji wyników b ad ań i zebranego m ateriału stały nie tylko ch arak te r i objęto ść tego arty k u łu , ale także fakt, że nad al trw a ją analizy wielu w ątków badaw czych oraz opracow yw anie pozyskanego m ateria łu rucho mego. Dzięki badaniom uzyskano w praw dzie odpow iedzi n a sporo po staw ionych wcześniej p y tań , zarazem je d n a k te sam e b ad an ia przyniosły kolejne p y tan ia, których rozw iązanie m oże dostarczyć jedynie kontynuacja prac archeologicznych.
Vladislav Jagiello’s Castle in Dybów in Archaeological Studies
Conducted from 1998 to 2001
The castle in Dybów was erected under command of the king Vladislav Jagiełło. Throughout several centuries it was frequently reconstructed and mo dified following the requirements of its successive owners and changing military art. Nevertheless, after the World War I it fell into ruin. Restoration works conducted in the 1930s and 1970s re-established its beauty and preserved it from devastation for a short time. In 1998, the Board of Toruń approved the programme of the castle conservation, which was supposed to bring the castle back to its previous splendour.
At first, on June 22nd, 1998 under the supervision of Lidia Grzeszkiewicz- Kotlewska archaeological research started. Professor Jadwiga Chudziakowa and Mr Zbigniew Nawrocki provided professional consultancy. The research aimed
at acquiring the information concerning the changes in the development of bu ildings, stratygraphy, and the condition of the preserved architecture and possi bilities of the adaptation of building, which would be very helpful while deciding on the future of the castle. In 1998 five excavations (I-V) were planned and the major one was supposed to cover the complete residential part th at was uncovered to the level of the highest tile floor under which sample excavations were carried out. The second excavation was located in the place where the supposed tower was expected to be situated; three others were placed in the courtyard. Following the significant discoveries concerning the history of the object, a decision on further research was taken.
In 1999, eleven excavations (VI-XVI) were carried out and modern layers of rubble and rubbish were removed from the courtyard. Two excavations (VIII and XI) were carried out in the courtyard, the other outside the castle walls.. In 2000, five more excavations followed. They were located in front of the Wislariska Gate (XVII and XXI), in the Foregate (XIX) and outside the walls, next to the southern side of the yard (XVIII and XX). In 2001, a contemporary mound in the southwest corner was removed; moreover, two more excavations were carried out outside the southern wall (XXII and XXV) and two other in the courtyard (XXIII and XXIV). To sum up, 1100 square meters were investigated in total.
The studies made possible to specify the form and internal divisions of the castle. Furthermore, the works helped to determine the level of the courtyard, to discover the Foregate and relics built outside the walls, to clarify the spatial and functional changes completed in modern times and to some extent to excavate the relics from the earliest late- medieval stage as well as to detect the settlement existing since the end of the Bronze Age. Additionally, during the research, numerous portable historical objects mostly from the turn of the Middle Ages and modern times were acquired.
Die Burg Władysław Jagiełłos in Dybów (Diebau) im Lichte
archäologischer Untersuchungen der Jahre 1998-2001
Die auf Befehl des Königs Władysław Jagiełło errichtete Burg in Dybów wurde im Lauf ihrer etliche Jahrhunderte währenden Existenz mehrfach umge baut und den Anforderungen der verschiedenen Besitzer sowie der sich wan delnden Kriegskunst angepaßt. Nach dem 1. Weltkrieg verfiel sie jedoch. Die Restaurierungsarbeiten der 30er und 70er Jahre des 20. Jahrhunderts verliehen ihr für kurze Zeit Glanz und bewahrten sie vor dem vollständigen Verfall. Im Jahre 1998 beschloß die Stadtverwaltung in Thorn ein denkmalpflegerisches Pro
gramm, das der Burg den ihr zukommenden Rang zurückgeben sollte. Zuerst wurden archäologische Arbeiten durchgeführt, die am 22. Juni 1998 unter der Leitung von Lidia Grzeszkiewicz-Kotlewska begannen. Die fachliche Betreuung unterlag Prof. Dr. Jadwiga Chudziakowa und M.A. Zbigniew Nawrocki. Diese Untersuchungen sollten über Gestalt und Veränderungen der Bebauungsformen, der Schichtungsverhältnisse (Stratigraphie), den Zustand der Architektur sowie über die Möglichkeiten einer Adaptation des Objekts Auskunft geben. Anhand dieser Ergebnisse sollte über das weitere Schicksal der Burg entschieden werden. Für 1998 waren fünf Grabungen geplant (I—V), von denen die größte den ganzen Wohnbereich umfassen sollte. Dieser wurde bis zum höchstgelegenen Fußboden freigelegt, darunter wurden Sondierungsgrabungen durchgeführt. Eine weitere Grabung wurde am mutmaßlichen Standort des Turmes begonnen, die übrigen drei im Hof. Im Hinblick auf diese wichtigen Entdeckungen wurde eine Fort setzung der Untersuchungen beschlossen. 1999 gab es 11 Grabungen (VI-XVI), und aus dem Hof wurde die neuzeitliche S chutt- und Müllschicht bis auf das Pflaster hinab entfernt. Zwei der Grabungen (VIII und XI) wurden im Hof durchgeführt, die übrigen außerhalb der Burgmauern. Im Jahre 2000 wurden weitere fünf Grabungen durchgeführt. Sie fanden vor dem Weichseltor (XVII und XXI), im Bereich vor dem Tor (XIX) und außen an der südlichen Ho fmauer (XVIII und XX) statt. 2001 wurden eine neuzeitliche Aufschüttung in der südwestlichen Ecke des Hofes entfernt und zwei weitere Grabungen im Außenbereich der Südmauer (XXII und XXV) sowie zwei im Hof (XXIII und XXIV) in Angriff genommen. Insgesamt wurden 1100 m2 Bodenfläche unter sucht. Die Untersuchungen erlauben es, die Form und innere Aufteilung der Burg zu bestimmen, das die Höhe des Hofs festzustellen, den Bereich vor dem Tor und die Reste einer Bebauung außerhalb der Mauern aufzudecken, Raum und Funktionsveränderungen aus der Neuzeit zu klären, teilweise die Reste der frühesten Bebauungsphasen aus dem Spätm ittelalter freizulegen sowie eine Be siedlung während des Endes der Bronzezeit festzustellen. Im Laufe der Unter suchungen wurden ebenfalls viele Funde von beweglichem Mobiliar gemacht, vornehmlich aus der Zeit der Wende vom M ittelalter zur Neuzeit.
