Jerzy Baranowski
Neogotycki zameczek w Opinogórze :
zarys historii i odbudowa
Ochrona Zabytków 13/1-4 (48-51), 29-43
1960
JERZY B A R A N O W SK I
NEOGOTYCKI ZAMECZEK W OPINOGÓRZE
ZARYS HISTORII I ODBUDOW AW odległości około 6 km od C iechanowa, na w schód od szosy z C iechano w a do Przasnysza, pośród rów nin m azow ieckich, leży Opinogóra. Jest to n iew ielk ie osiedle, złożone z kilku gospodarstw i licznych zabudow ań folw a rcz nych, należących n iegd yś do K rasińskich, obecnie do PGR.
D zieje tej m iejscow ości sięgają X V w ieku. Była w ted y w łasn ością książąt M azowieckich, którzy posiadali tu n iew ielk i zam eczek m y śliw sk i h D alsze losy O pinogóry są praw ie zu pełnie nieznane. B yć może, jak podaje K atalog Za bytków P ań stw ow ego Instytutu Sztuki, w początkach XVII w iek u przeszła w ręce K rasińskich, którzy b y li jej w łaścicielam i aż do roku 1944. A le m ożliw e jest także, że dopiero w pierw szej p ołow ie X IX w iek u w eszła w skład rozle głych dóbr K rasińskich na M azowszu 2.
D okładniejsze dane zachow ały się dopiero z X IX w ieku, k ied y to, dzięki staraniom i zabiegom generała W incentego K rasińskiego u rządu carskiego, dobra opinogórskie zostają przekształcone w ordynację a sama Opinogóra pod niesiona do rangi centrum adm inistracyjnego i siedziby ordynacji.
B udynki m ieszkalne i reprezentacyjne rezydencji opinogórskiej usytuow ane zostały na niew ielk im wzgórzu — jedynym w zn iesien iu w prom ieniu k ilk u
nastu kilom etrów . Zabudow ania gospodarcze położone są u podnóża. N iew ą tp liw ie na tym też w zgórzu stał k ied yś m yśliw sk i zam eczek książąt M azow ieckich, którego dokładną lokalizację m ogłyby ew en tu a ln ie w skazać prace archeologiczne. N ie w iadom o natom iast, czy przed w zn iesien iem obec nie istniejących budynk ów istn iały tu jakieś zabudow ania dw orskie. W in cen ty K rasiński, po uzyskaniu statutu ordynacji, w znosi na now o, w zględ n ie przebudow uje istn iejący już pałac, a następnie neogotycki zam eczek.
D alszy etap rozbudow y rezydencji opinogórskiej przypada na osiem dzie siąte lata X IX stulecia. W latach 1874— 1885 buduje się kościół w ed łu g pro jektu W incentego R a k ie w ic z a 3. W 1881 r. Julian Ł ubieński w znosi kaplicę grobow ą K rasińskich, a w roku 1884 następuje, jak podaje S. Łoza, odbu dow a pałacu, którą kieruje Józef H u s s 4. Czy była to odbudow a w w yniku
1 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. warszaw skie, rkp. PIS oprać. J. Rut kowska, Z. Kossakowska, s. 17.
2 Słow nik Geograficzny Królestwa Polskiego i Litwy — W arszawa 1892, t. VII, s. 554. '
3 S. Łoza, Architekci i Budowniczowie w Polsce, Warszawa 1955, s. 253. 4 j. w., s. 124.
Rye. 1. Opinogóra, zam eczek, 2. ćw ierćw iecze X IX w., widok od strony południowo- wschodniej wg ilustracji w „Tygodniku Ilustrow anym ” II, 1877, s. 336. (Fot. Pracownie
Konserwacji Zabytków)
jakichś pow ażnych zniszczeń, czy też tylko przebudow a i dostosow anie obie ktu do panującego sty lu i sm aku, nie w iadom o. W reszcie ostatnim aktem roz budow y i upiększania rezydencji było otoczenie górnych obiektów — pałacu i zameczku na w zgórzu — parkiem , k tó ry przekom ponow any został przez W a lerian a K ronenberga i F ranciszka S zaniora w 1895 roku 5.
Ja k pałac tak i zam eczek ulegały k ilk ak ro tn y m przeróbkom ; dokładne losy tego ostatniego obiektu podane zostaną niżej. W czasie pierw szej w ojny św ia tow ej Opinogóra uległa częściowemu zniszczeniu — jak w ielkie ono było, nie
Rye. 2. Opinogóra, zameczek, w idok fasady południowej z portykiem, dolnych kon dygnacji w ieży i muru oporowego tarasu. (Fot. inż. S. Karpiel)
Ryc. 3. Opinogóra, zameczek, widok cokołu i dolnej części pierwszej kondygnacji w ieży od strony południowej. (Fot. inż. S. Karpiel) .
Ryc. 4. Opinogóra, za meczek, arkady w cokole wieży. (b’ot. inż. S. Kar
piel)
licząc zameczku, nie wiadomo. W czasie d rugiej w ojny Niemcy kom pletnie przebudow ali pałac i częściowo zniszczyli park. Mimo k ilk ak ro tn y ch znisz czeń i przebudow y, rezydencja w O pinogórze jeszcze dziś zdum iew a swą skalą, rozm achem , pięknym usytuow aniem i otoczeniem. N ajciekaw szym ele m entem zespołu jest bezsprzecznie neogotycki zameczek. Wobec całkow itego zniszczenia w czasie w ojny archiw um K rasińskich, nie można obecnie defi nityw nie ustalić daty pow stania i nazw iska tw órcy tego w ybitnego dzieła arch itek tu ry rom antycznej w Polsce. N ajpraw dopodobniej pow stało ono w k ró t ce po zatw ierdzeniu ordynacji, tj. w latac h czterdziestych X IX w ieku. We dług K atalogu Z abytków P aństw ow ego In sty tu tu Sztuki, zameczek m iał być wzniesiony dla Z ygm unta K rasińskiego przez V iollet-le-D uc, jednakże inne publikacje ani źródła nie p o tw ie rd z a ją c e j wiadomości. N iem niej wysoka klasa obiektu pozw ala przypuszczać, że tw órcą jego planów m usiał być w ybitny architekt. Jest to kom pozycja architekton iczn a w ykorzystująca w sposób sa m odzielny pew ne elem enty sty lu gotyckiego. R em iniscencjam i tego stylu, obok oczywiście łuku ostrego, jest np. w erdykalizm potężnej wieży, silnie k o ntra-
stującej z m ałym korpusem zameczku. Z jaw isko asym etrii, silnego skontra- ętow ania dw u elem entów kom pozycyjnych, tak w ysoko cenione przez rom an tyk ów , znalazło tu dobre zastosow anie. A rchitektura zam eczku spełnia do skonale w skazania teoretyczne rom antyzm u K leczkow skiego, który mówi: ,.Podrażnienie nerw ow e — rom antyczne — m ożem y w yw ołać nie tylko przez kom plikację zjaw isk ale także przez niesym etryczn y układ jego składników . Im te sk ład n ik i bardziej różnorodne, im układ ich bardziej dow olny, n iesy m etryczny, tern uczucie rom antyzm u siln iej w y stęp u je.” 6 P om yślany jako e le m ent dekoracyjny, jako w yraz rom antycznego ducha czasów, stanow i zam e czek przykład sam odzielności stylu, odcinającego się zdecydow anie od n ie u dolności i ciężkości, tak pow szechnych w neogotyckiej architekturze Polski. Obecna form a zam eczku dosyć daleko odbiega od pierw otnego jego w y glądu. K ilkakrotne przebudow y i zm iany zatarły i zniekształciły poprzednie piękno kom pozycyjne, lekkość proporcji b ry ły i układu w nętrz. W dużym stopniu zaginęła czytelność śm iałego skontrastow ania n iew ielk iego, prawie k w adratow ego, bloku m ieszkalnego z potężną i strzelistą w ieżą. D zięki je dnak zachow anym przekazom ikonograficznym oraz czytelności poszczegól nych faz budow lanych w sam ym obiekcie, z dużą dokładnością można zrekon struow ać jego p ierw otn y stan.
Zameczek w zn iesion y został na planie prostokąta zbliżonego do kw adratu z w ysoką, czterokondygnacjow ą w ieżą w narożniku południow o-zachodnim . Jest on podpiw niczony (kw adratow e okienka piw nic przebite są w cokole korpusu). Cokół, w w yn ik u gw ałtow n ego opadania zbocza w kierunku połu dniow o-zachodnim , przechodzi w dolną, piątą kondvfinacie w ieży, a następ nie w mur oporow y tarasu przed elew acją południow ą. E lew acje w schodnia i zachodnia zam eczku przeprute b y ły czterem a oknam i o w ykroju ostrołuko- w ym w p rofilow anym obram ieniu. E lew acja północna tylko dwom a, o kształ cie i dekoracji jak w poprzedrtich. Pod gzym sem koronującym w okół bu d yn ku biegn ie fryz ostrołukow ych arkadek. E lew acja południow a — głów na — ozdobiona była d w udzielnym ostrołukow ym portykiem kam iennym , siln ie w y su n iętym do przodu z lica ściany. P ortyk dekorow any był heraldycznym i kar tuszam i herbow ym i R adziw iłłów i K rasińskich oraz, w okresie późniejszym , także popiersiem Z ygm unta K rasińskiego. K oronę m urów w ieńczyła attyka pełna, za którą u k ryty b ył dach pogrążony. W ieża, jej podział i dekoracja e le w acji nie u leg ły zapew ne w iększym zm ianom . Każda kondygnacja w ieży, przepruta kilkom a ostrołukow ym i oknam i, tw orzy przejrzysty ażur. E lew a cje dekorow ane są rozetam i i fryzam i arkadkow ym i, odlew anym i w gipsie. W ieża, jak i korpus m ieszkalny zam eczku, kryta była dachem pogrążonym , który w ień czył w ysok i m aszt z k lejnotem herbow ym K rasińskich — Ślepo- wronem . Korona m urów w ieży ozdobiona jest — i b yła zapew ne — ośmioma sterczynam i kam iennym i, ustaw ionym i na im postach, które połączone były żeliw ną balustradą.
W nętrze zam eczku, przed rozbudową, składało się z pięciu n iew ielk ich sal oraz pom ieszczenia na klatkę schodow ą, łączącą piw n ice z drugą kondygnacją w ieży (nie licząc k ondygnacji w ieży w cokole). Sale o układzie dw utrakto w ym p rzykryte b y ły sklepieniem krzyżow o-żebrow ym . Jego dekorację s ta n o w iły bogato p rofilow an e żebra sp ływ ające na ozdobne im posty oraz rozety o m otyw ach roślinnych i heraldycznych. Ś cian y dekorow ane b yły fryzam i
Rye. 5. Opinogóra, zame czek, w idok od strony w nętrza na filar portyku w fasadzie południowej.
(Fot. inż. S. Karpiel)
ark ad ek ostrołukow ych w połączeniu z m otyw em w ici roślin nej oraz poli chrom ią, z k tórej obecnie zachow ały się nikłe resztki. Ozdobność sal p o d k re ślały profilow ane ostrołukow e otw ory drzw iow e i nie zachow ane kom inki d łu ta T atarkiew icza 7. Tak jak kom inki nie zachow ała się także posadzka; w y żej w spom niane schody i, zapew ne dekoracy jnie p o trak to w an a, stolarka drzw iow a. W nętrza wieży — poza pomieszczeniem na I. kondygnacji, w k tó rym m ieściła się kaplica — nie były użytkow ane i nie posiadały żadnej d e koracji. K aplica natom iast nosi ślady bogatej polichrom ii, a sklepienie jej zdobione było profilow anym i żebram i i rozetą.
Późniejsze przebudow y zameczku nie w pły nęły korzystn ie tak na jego w y gląd zew nętrzny jak i na u k ład w nętrz. D atow anie poszczególnych zm ian w w yglądzie zameęzku uchw ycić m ożem y tylko w przybliżeniu, przyjm ując za p u n k t wryjścia dla u stalenia poszczególnych d at, w idoki zameczku, obrazu jące kolejne zmiany.
N ajstarszy zachow any rysu n ek pochodzi z ro ku 1877 i pokazuje zameczek pow iększony już o dwie sale od strony północnej i ozdobiony now ą elew acją północną z dw iem a m ałym i, ośmiobocznym i w ieżyczkam i. N ajpraw dopodob niej przebudow ę tę datow ać można na lata 1875—1877.
7 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. warszawskie, rkp. PIS, oprać. J. Rut kowska, Z. Kossakowska, s. 17.
Ryc. 6. Opinogóra, zameczek, widok korony murów elewacji wschodniej i zwieńczenia wieży. (Fot. inż. S. Karpiel)
Rye. 8. Opinogóra, zame czek, górna kondygnacja wieży. (Fot. inż. S. Kar
piel)
K olejna przebudowa zameczku nastąpiła przed rokiem 1912. Z djęcie pocho dzące z tego okresu pokazuje budynek o w ysokim dachu krytym blachą, z w ieżą przykrytą dachem nam iotow ym . A by zasłonić w ysoki dach korpusu głów n ego zlikw idow ano attykę nad elew acją północną, zastępując ją schodko
w ym szczytem kam iennym . N ajpraw dopodobniej w ted y także dostaw iono do elew a cji w schodniej sionkę, zasłaniającą dodatkow e w ejście. Trudno u sta lić czy w toku tej, czy też poprzedniej przebudow y zm ieniono w ykrój nie których w ew nętrznych otw orów drzw iow ych z ostrołukow ych na prostokątne. Pierw sza w ojna św iatow a nie oszczędziła zam eczku w Opinogórze. Szcze gólnem u zniszczeniu u leg ły w ted y elew acja północna, w ieża i dach zam eczku (z którego zerwano blachę), kom inki, piece i posadzka. W okresie m ięd zyw o jennym dach przykryto dachówką, co zabezpieczyło w nętrze budow li przed dalszym zniszczeniem . W toku drugiej w ojn y św iatow ej i w okresie p ow o jennym — niezabezpieczony i zd ew astow an y — popadł w częściow ą ruinę.
Rye. 9. Opinogóra, zame czek, fragment fryzu arkadkowego, wieńczące go pierwszą kondygnację wieży. (Fot. inż. S. Kar
piel)
Zniszczenia w ojenne, a następnie brak opieki i natychm iastow ego zabezpie czenia budow li przed w p ływ am i atm osferycznym i, b y ły przyczyną pow ażn e go zrujnow ania zameczku. W 1956 roku stan obiektu był nader groźny i d a l szy brak opieki konserw atorskiej m ógł doprowadzić do całk ow itego zniszcze nia budow li.
Brak pokrycia dachów spow odow ał zaw ilgocen ie korony m urów, w szy st kich sk lep ień oraz zarw anie się sklepień w części północnej tak w k on d y gnacji m ieszkalnej, jak i w piw nicach. W iązanie dachow e, niedostatecznie przytw ierdzone do m urów w w yn ik u zw ietrzen ia ich korony, przesunęło się w kierunku elew acji w schodniej grożąc zerw aniem kom inów , a n aw et całk o w itym zsunięciem się z budynku. Ściany w w ielu m iejscach posiadały w y rw y i pęknięcia. Tynk na zew nątrz i w ew nątrz zaw ilgocony, odpadał dużym i p ła tam i, niszcząc bogaty w ystrój sztukatorski w nętrza. Polichrom ia ścian, sp łu kana przez deszcz, była zupełnie n ieczytelna w sw ym układzie kom
pozycyj-Ryc. 10. Opinogóra, za meczek, w idok portyku przed fasadą południową.
(Fot. inż. S. Karpiel)
nym i kolorystycznym . C ałkow icie zniszczona została stolarka okienna z w y jątkiem m ałych fragm entów w w yższych kondygnacjach w ieży. O taczający za m eczek park był bardzo zaniedbany, z dużym i ubytkam i w drzew ostanie.
W 1956 roku K onserw ator zabytków w ojew ództw a w arszaw sk iego zlecił P rzedsiębiorstw u P aństw ow em u Pracow ni K onserw acji Z abytków sporządze
n ie inw entaryzacji architektonicznej zam eczku oraz ek sp ertyzy statycznej i stanu zagrzybienia murów. Dalsze zlecenie K onserw atora zobow iązyw ało P.P.P.K .Z. do przygotow ania projektu odbudowy i opracow ania dokum enta cji historyczno-konserw atorskiej. Zebrany w trakcie przygotow yw an ia doku m en tacji historycznej m ateriał historyczny i przekazy ikonograficzne, pozw o liły na prześledzenie kolejnych faz rozw ojow ych i przekształceń, jakim u le gał zam eczek. Gruntowna analiza m ateriału historycznego oraz sam ego obiektu p o zw o liły projektantow i na opracow anie trzech altern atyw n ych projektów re
Rye. 11. Opinogóra, zameczek, arkady portyku w fasadzie południowej. (Fot. inż S. Karpiel)
P ierw szy projekt przyw racał pierw otną bryłę zam eczku, a także najstar szy układ w nętrza. P rzew id yw ał on zlik w id ow an ie dobudow anych w części północnej sal, przyw rócenie płaskiego dachu na korpusie i w ieży oraz z lik w i dow anie schodkow ego szczyciku nad portykiem elew acji głów nej. We w n ę trzu w szystk ie przesunięte ściany m iały powrócić na sw e daw ne m iejsca, a zm ienionym otw orom drzw iow ym m iał być przyw rócony daw ny kształt. Proponow ano także lik w id ację sionki i dodatkow ego w ejścia w elew a cji w schodniej, jako późniejszego. Pow ażną trudność przy realizacji tego w a riantu stan ow iło zaprojektow anie elew acji północnej korpusu z powodu bra ku przekazów ikonograficznych pierw otnego w yglądu tej ściany. Wobec tego nadano jej form ę prostą z dwom a oknam i ostrołukow ym i, flankow ano dw om a lizenam i na narożach i dekorow ano arkadow ym fryzem , którego resztki za ch ow ały się na strychu przebudow anego dachu.
Druga alternatyw a zachow yw ała ostatnią form ę zam eczku z w ysokim da chem oraz pow iększoną bryłą korpusu.
Trzecia natom iast koncepcja łączyła obie alternatyw y. W oparciu o naj starszy przekaz ikonograficzny przyw racała płaski dach korpusu i w ieży , zachow ując p ow ięk szen ie korpusu m ieszkalnego zameczku. Novum w sto sunku do w ym ien ion ego w yżej przekazu było pozostaw ienie schodkow ego szczytu nad elew acją frontow ą.
Te trzy altern atyw y — o bardzo różnej w artości historycznej i estety cz nej — przedstaw iono kom isjom opiniodaw czym P racow ni K onserw acji Za bytków , K onserw atora W ojew ódzkiego i Centralnego Zarządu M uzeów
Rye. 12. Opinogóra, zameczek, fragment portyku w fasadzie południowej z kartuszem herbowym Krasińskich. (Fot.
inż. S. Karpiel)
Ryc. 13. Opinogóra, zameczek, fragment portyku w fasadzie południowej z kartuszem herbowym Radziwiłłów. (Fot.
Rye. 14. Opinogóra, za meczek, w idok dobudów ki przy wejściu w ele w acji wschodniej. (Fot.
inż. S. Karpiel)
i O chrony Zabytków . Po dyskusjach i naradach zatw ierdzono do realizacji w a rian t trzeci. Za przyjęciem tego rozw iązania przem aw iała przede w szyst kim konieczność uzyskania dużej stosunkow o pow ierzchni użytkow ej, która w m yśl pierw szej koncepcji zostałaby pow ażnie zm niejszona. Tego rodzaju w arunek postaw ił przyszły użytkow nik — m uzeum rom antyzm u. W ekspozycji szczególnie uw ypuklona zostanie postać i twórczość Z ygm unta K rasińskiego, dla którego zameczek został w ystaw iony. Względy estetyczne n ato m iast skło niły kom isję do likw idacji wysokiego dachu i chociażby częściowego — od strony elew acji frontow ej, jako najbardziej eksponow anej — uzyskania p ie r wotnego w yglądu.
Z atw ierdzona koncepcja została opracow ana i przygotow ana do realizacji. P ro je k t nie przew iduje żadnych zm ian w układzie w nętrz z w y jątk iem w p ro w adzenia schodów do piw nicy w jednej z sal w trak cie wschodnim . P rzy p ro jek to w an iu dachu poczyniono pew ne zm iany. W zględy prakty czn e skłoniły
Ryc. 15. Opinogóra, za meczek, widok ryzalitu w elew acji wschodniej
(Fot. inż. S. Karpiel)
p ro jek ta n ta do oparcia dachu o atty k ę a nie u k ry w a n ia go za nią, co u tr u d niłoby odprow adzanie wody i pow odow ało stałe przem arzanie m urów na s k u tek grom adzenia się wody i śniegu w m iejscu styku dachu i atty ki. Takie zaś rozw iązanie, jakkolw iek nie d aje najlepszych efektów w idokow ych od strony elew acji bocznych oraz ty ln ej, zapew nia trw ałość dachu i zlikw idow anie do m inim um ew entualności a w arii w w yniku grom adzenia w ody czy śniegu. U su nięto także sionkę przed elew acją w schodnią zastępując ją o tw arty m i schodami. Zameczek będzie posiadał kanalizację, ce n traln e ogrzew anie oraz elektryczność. K otłow nia c. o. i san itaria zostały um ieszczone w piw nicach.
W 1958 roku Dział W ykonaw stw a P racow ni K onserw acji Zabytków p rzy stąpił do realizacji przew idzianych p rojektem prac. Do chw ili obecnej w yko nano następujące prace: położono dach, w ykonano ty n k i zew nętrzne i w e w nętrzne. T ynki zew nętrzne utrzy m an e są w kolorze piaskow ym , dekoracja sztukatorska — biała, tynki w ew nętrzne — białe. Uzupełniono w szystkie b ra
-Rye. 16. Opinogóra, zameczek, widok od strony północno-zachodniej wg rysunku z 1915 r. nieznanego autora — reprodukcja w zbiorach Muzeum Narodowego w War
szaw ie nr 23583. (Fot. Pracownie K onserwacji Zabytków)
kujące fragm en ty sztukaterii. Form y do odlew ów brakujących elem entów sztu katerii zostały w ykonane z zachow anych orygin aln ych fragm entów . W całości w ykonano instalacje elektryczne i zakończone zostały przygotow ania do za łożenia instalacji c. o. i kanalizacji. W ykonano i w m ontow ano w ściany całą stolarkę okienną którą zaprojektow ano w oparciu o zachow ane części w w y ż szych kondygnacjach w ieży. W trakcie w y k o n y w a n ia są roboty kam ieniarskie przy flek ow an iu a częściow o i odkuw aniu im postów i sterczyn kam iennych w ieńczących w ieżę.
Do w ielu prac jeszcze nie przystąpiono. Na w yk on an ie czeka cała stolarka w ew nętrzna, piece, kom inki, schody itp. N iem niej obecnie w ykonane, najw aż niejsze roboty zabezpieczyły zam eczek ca łk ow icie przed niszczącym i w p ły w am i atm osferycznym i, a zarazem p rzyw róciły, przynajm niej na zewnątrz, daw ną św ietność tego pięknego przykładu polskiej architektury rom antycznej.
