Jerzy Wójcik
Zastosowanie fotogrametrii w
badaniach
archeologiczno-architektonicznych
świątyni Harszepsut
Ochrona Zabytków 29/3 (114), 218-2221976
JERZY W Ó JC IK
ZASTO SO W ANIE FOTOGRAMETRII W B A DAN IACH
ARCHEOLOGICZNO-ARCHITEKTONICZNYCH ŚW IĄTYNI H ATSZEPSUT *
1. Ś w ią tyn ia H a tsze p su t, p o rty k N arodzin i kaplica A nubisa 1. H a tshepsut T em pie, th e Portico of B irth and th e Chapel of A nubis
W sezonie w ykopaliskow ym 1973— 1974 P r a cownia Fotogram etry czna P P PK Z Oddział W arszaw a, biorąc udział w pracach Polskiej S tacji Archeologii Śródziem nom orskiej, w yko nała pow ierzchniow ą in w en tary zację foto g ra m etry czn ą św iąty ni H atszepsut z w yb ran y m i p rzek rojam i i rzu tam i. M ateriał zdjęciow o- -pom iarow y m iał dostarczyć inform acji po trzebny ch do dalszych badań archeologiczno- -architekto niczn ych niezbędnych na ty m e ta pie p rac rek o n stru k cy jn y ch . W poniższym opisie przedstaw iono m etody dotychczas pro w adzonych p rac polowych i k am eraln ych oraz efekty w ykonanego opracow ania fo togram e trycznego.
CH ARAKTERYSTY K A OBIEKTU
O biekt p om iaru — to jed n a ze św iątyń Teb zachodnich, położona w okolicy m iasta Luxor
* P ra cę n iniejszą w ykonano w ram a ch działalności P olskiej S ta c ji A rcheologii Ś ródziem nom orskiej w Egipcie k ie ro w a n ej przez prof. dr. K azim ierza M i chałow skiego i w chodzącego w jej sk ład zespołu P raco w n i K o n serw acji Z abytków pod k ie ru n k iem inż. arch. Z y g m u n ta W ysockiego kieru jąceg o p ra c a mi nadzorczym i i k o n se rw ato rsk im i przy św iątyni H atszepsut w D eir el B ahari.
w G órnym Egipcie. W spółrzędne geograficzne obiektu: 32°—33° dług wsch. i 25°— 26° szer. płd. U sytuow ana w dolinie D eir el B ahari św iątynia H atszepsut jest zakom ponow ana sy m etrycznie względem osi wschód—zachód. Rów nolegle do niej położone są w pobliżu jeszcze dw ie św iątynie — na południe M entu- hotepa I i nieco wyżej, na południow y zachód,
Totmesa III.
U kład przestrzen ny całego zespołu jest skom plikow any, a św iątynia H atszepsut, nalepiej zachow any i najw iększy obiekt tego kom plek su, tw orzy jak by gigantyczne schody, k tórych stopniam i są trzy wznoszące się tarasy. Front stopni stanow ią elew acje portyków . Znaczne różnice wysokości oraz przestrzenne położenie elem entów św iątyni m a decydujący w pływ na w ybór m etody inw entaryzacji. P race konser w atorskie w ym agały inw entaryzacji, k tó ra z dużą dokładnością podałaby relacje p rzestrzen ne poszczególnych elem entów św iątyni i poz w oliłaby na powiązanie sytuacyjno-w ysokoś- ciowe dotychczas opracow anych fragm entów . P rz ed przystąpieniem do w ykonania pom iaru dokonano w yboru skal, dla całkowitego i
jed-2. U sytuow anie św iątyni H atszepsut w dolinie Deir el Bahari
2. H atshepsut T em pie situ ated in the V alley of Deir el Bahari
noznacznego przedstaw ienia budowli. K orela cja tego założenia ze sposobem prow adzenia prac rz u tu je na cały p ro jek t pom iaru, użycia posiadanego sprzętu oraz rozmieszczenia p u n k tów kontrolnych na obiekcie. P rzyjęto cztery podstaw ow e skale opracow ania: 1. skala 1 :50 — inw en tary zacja całej św iątyni, w szystkie konieczne rzu ty i przekroje, r y sunki elew acji z pokazaniem podziału k a mieni; 2. skala 1 : 10 — inw entaryzacja w y branych ścian św iątyni, ry su nk i bloków k a m iennych z reliefem ; 3. skala 1 : 5 — foto- plany reliefu w ybranych fragm entów ścian. O biektyw ne i w ierne opracow anie św iątyni w w ym ienionych skalach spełnia potrzeby zam ierzonych prac badawczych, ale dodatko wo posiadany m ate ria ł zdjęciow y daje m ożli wość opracow ania dowolnych elem entów św ią
tyni także w skalach innych, np. 1 : 20. Oprócz generalnego pom iaru św iątyni w ykorzystano istniejącą częściowo dokum etację fotogram e tryczną w ykonaną przez dr. inż. M. Niepokól- czyckiego w sezonie 1963— 1964 r.
SPOSÓB I METODY PROW ADZENIA PRAC FOTOGRAMETRYCZNYCH
Osnowa pom iaru fotogram etrycznego. Zadanie zrealizowano przy pomocy następującego sprzętu:
A. pomiarowego:
1. Fototeodolit Zeiss 13X18 o ogniskowej f — = 194.05 m m NR
2. Teodolit Zeiss Theo 020 n r 205506 3. Dwa sta ty w y stan d ard ow e (Zeiss) 4. S ygnał i taśm a stalow a 30 m B. do opracow ania kam eralnego:
1. S tereo au to g raf Zeiss 13X 18 n r 227357 2. P rzetw o rn ik FTB prod. radz. n r 67004 3. Pow iększalnik DURST prod, włoskiej 4. S teko m etr Zeiss
Ze w zględu na budow ę stereo autog rafu (brak możliwości nastaw ień elem entów o rientacji zew nętrznej) zdjęcia zostały w ykonane w „p rzy p ad k u n o rm aln y m ” z bazy rów noległej do płaszczyzny opracow yw anego obiektu. D latego też pierw szą czynnością w in w en tary zacji było •w yznaczenie płaszczyzn, n a k tó re odniesiono rz u ty i przek roje. N astępnie prow adzono kie ru n k i do nich rów noległe z oznaczoną o rien tacją. K ieru n k i te w skazują położenia baz, a odległość od elew acji je st uw aru n k o w ana skalą zdjęcia i opracow ania. Na k ieru n k ach tych zestabilizow ano p u n k ty zdjęciow e foto- teodolitu. Rozmieszczenie takie um ożliw ia ko rzy stn e pokrycie zdjęciam i fotografow anego obiektu, a także zestaw ienie różnych kom bi nacji zdjęciow ych w stereogram y o p a ra m e tra c h dogodnych do rozrysow ania oddalonych od siebie płaszczyzn elew acji obiektu. Za płaszczyznę głów ną odw zorow ania wschodniej elew acji św iątyni H atszepsut przy jęto płasz czyznę rów noległą do elew acji P o rty k u Obe lisków. W czasie w yznaczania baz spraw dzono położenie elem entów św iątyni do założonej łożenie elem entów św iątyni do założonej i p rzy ję te j głów nej płaszczyzny odwzorowania.
3. Ś w ią tyn ia H atszepsut, rozm ieszczenie p u n któ w ko n tro ln y ch i stanow isk zdjęciow ych
3. H a tsh e p su t T em p le, distrib u tio n of control points and cam era stands
4. Św ią tyn ia H atszepsut, osno wa sytuacyjno-w ysokościow a; zaznaczono cztery p u n k ty o zna n ych w spółrzędnych 4. H atshepsut T em pie, situa- tio nal-height w arp; m arked fo u r points of kn o w n coordi
Zaobserw ow ana nierówno! egłość płaszczyzn elew acji portyków w stosunku do płaszczyzny głównej nie przekracza wielkości 1«; nie ma ona w pływ u na dokładność opracowania autogram etrycznego. Po wyznaczeniu i zesta- bilizow aniu kierunków rów noległych do płasz czyzny głównej wyznaczono do nich prosto padłe dla opracow ań rzutów i przekroi połud niow ej elew acji św iątyni i ram p. Zadaniem przeprow adzanych prac było opracow anie stereom etryczne elem entów w skali 1 :50. N astępnie przystąpiono do pom iaru jednolitej osnowy sytuacyjno-w ysokościow ej dla całego obiektu. Na elew acjach zasygnalizowano 31 punktów kontrolnych.
P u n k ty k ontrolne umieszczone były w ten sposób, że w yznaczały poziomy poszczególnych portyków . Dowiązano je wysokościowo do ze- stabilizow anego na dolnym tarasie rep e ru 110 m n.p.m. (wysokość w yinterpolow ana w w ar stw ie m apy 1 : 5000 w ykonanej przez F ran cu ski In sty tu t G eograficzny w 1969 r. o cięciu w arstw ow ym 2 m). Na terenie św iątyni nie znaleziono p u n k tu o znanej wysokości. P u n k ty kontrolne na płaszczyznach elew acji por tyków rozmieszczono tak, aby na każdym stereogram ie była czteropunktow a osnowa sytuacyjno-w ysokościow a. P u n k ty te sygnali zowano dwom a rodzajam i znaków. Duże n u m ery były podstaw ą do określenia dokładno ści opracow ania w skali 1 : 50 całego obiektu, m ałe zaś służyły jako osnowa opracow ań foto- planów w skalach 1 : 10 i 1 : 5.
•
N astępnym etapem był pom iar osnowy foto g ram etrycznej zachodniej ściany górnego por tyk u i ścian dziedzińca górnego tarasu. P u n k ty baz wyznaczono na kierun k ach rów no ległych do opracow anych ścian. Ścianę za chodnią górnego p rty k u opracowano łącząc m etodę stereom etryczną ze zdjęciam i poje dynczym i. Jej usytuow anie za filaram i
рог-s. Św ią tyn ia H atszepsut, p rzy kła d połączenia m eto d y stereom etrii z m etodą jednoobrazową
5. H atshepsut T em pie, an exa m p le of com bination of the stereom etric m ethod and th e one-im age m eth o d
tyku uniem ożliwiało całkow ite pokrycie s te reoskopowe (dysponowano fototeodolitem nor-
m alnokątnym ).
6. Ś w iątynia H atszepsut, sche m a t opracowania św ią tyn i z u kazaniem p rzekroi w y k o n a nych i projekto w a n ych
6. H atshepsut T em pie diagram of the T em p le w ith co m p let ed and designed actions v i sible
W ykonanie zdjęć fotogram etrycznych. Z tak przygotow aną osnową fotogram etry czn ą p rz y stąpiono do w ykonania zdjęć. O stre słońce i bezchm urne niebo u tru d n ia ły w ykonanie ekspozycji, pow odując duże zaciem nienie obiektu. O św ietlenie n ajkorzystniejsze, dające n ajm niejszy procent zaciem nienia, w ystępo wało w m om encie „ślizgania się” prom ieni słonecznych po elew acji. Czas optym alnych w aru n k ó w ośw ietlenia na poszczególnych
ścianach je s t w ciągu dnia bardzo k ró tk i, dlatego też zdjęcia w ykonane były w dużym in terw ale czasu. Czas naśw ietlenia p ły t ORWO TOI w ynosi 1— 2 sek. przy użyciu d w u k ro t nego filtru . W ciągu dnia w ykonyw ano p rz e ciętnie 6 stereogram ów . W ykonane zdjęcia w yw oływ ano w D eir el B ahari. Z w y w o ła n ych negatyw ów robiono odbitki stykow e, a negaty w y po p rzepłu kan iu w sp iry tu sie zabezpieczano w fabrycznych opakow aniach. O pakow ania p rak ty cznie nie były już ro zp a kow yw ane, poniew aż styków ki pozw alały na kontro lę postępu prac. Ogólnie w teren ie w y konano 144 zdjęcia.
OPRACOW A N IA KAMERALNE
P race k am eraln e nad m ateriałem polowym obejm ow ały: 1. fotoplany fragm entów za chodniej i południow ej ściany dziedzińca g ó r nego tara su w skali 1: 5 ; 2. fotoplany zachod niej ściany górnego p o rty k u w raz z opraco w aniem ry su nko w y m p o rtalu granitow ego w skali 1 :1 0 ; 3. opracow anie rysunkow e całości św iątyni, jej rzutów i p rzekro ju w skali 1 : 50. Fotoplany w skalach 1 : 5 w ykonano na p rze tw o rn ik u DURST. Dzięki odpow iedniem u p ro w adzeniu p rac połowych zdjęcia w ym agały tylko zm iany skali, k tó rą ustalono w oparciu
0 p u n k ty kontrolne. Bardzo w ąskie poziomo usytuow ane frag m en ty ścian opracow ano tak, że błąd spowodow any odchyleniem nie przekraczał założonej dokładności ± 2—3 cm; dokładność tę dla in te rp re ta c ji te k stu hero- glificznego przy jęto za w ystarczającą.
O pracow anie zachodniej ściany górnego p o r tyk u w ykonano m etodą kom binow aną (połą czenie m etody jednoobrazow ej ze stereom e- tryczną), zdjęcia przetw orzono na p rzetw o rn i ku FTB produkcji radzieckiej, ry su n ek fra g m entów ściany na stereoautografie Zeissa 13X18.
O pracow anie całości św iątyni w skali 1 : 50, najbardziej skom plikow ana część dok um enta cji, zostało całkowicie w ykonane na podstaw ie zdjęć stereoskopow ych. W szystkie p rzekroje 1 w idoki zostały opracow ane w jednolitym układzie w spółrzędnych p rostokątnych i tylko w tak i sposób są w ym iarow ane. Dzięki um iesz czeniu na ry su n k ach w yskalow anych ram ek odpow iadających założonemu układow i w spół rzędnych m ożliw e je s t porów nanie położenia poszczególnych fragm entów św iątyni wzglę
dem innych i odczytu odpowiednich w ym ia rów. S kład w spółrzędnych został w prow adzo ny na podstaw ie zaobserw ow anych i obliczo nych w spółrzędnych 31 punktów zasygnalizo w anych na płaszczyznach portyku. O bserw acje przeprow adzono na stekom etrze Zeissa. Ze w zględu na dużą dokładność stekom etru i zgodność opracow ania graficznego z an ali tycznie obliczonymi p u n ktam i kontrolnym i, dokładność opracow ania całej budow li można określić na ± 3— 5 cm, co dla ta k dużego obiektu spełnia całkowicie w ym agania założo ne dla skali opracow ania 1 : 50.
m g r inż. Je rzy W ójcik P racow nia F otogram etrii P K Z W arszaw a
THE PHOTO GRAM M ETRIC M ETHOD A S A PP L IE D IN ARCHEOLOGICAL AND A RC H ITECTU RA L IN V E ST IG A T IO N OF HATSHEPSTJT TEMPLE
The au th o r of th e p re se n t article p artic ip a te d in the w ork ca rrie d on by th e Polish A rcheological S tation in E gypt on b e h a lf of th e S tate-O w ned A teliers for C onservation of C u ltu ra l P ro p e rty and took p a rt in accom plishm ent of th e su rfa ce s u r veying of H a tsh ep su t Tem ple. H e p rese n ts th e o b je ct’s c h a racteristics and th e w ay in w hich in tro d u cto ry proceedings consisting, am ong others, in th e choice of basic scales used for draw ings w ere carried on. N ext he discusses eq u ip m en t used in ph o to g ram
-m etric w ork and the -m ethods applied (e.g. assigning p lanes fo r the re la tin g of plans and sections, con tro l points etc.). H aving ta k e n th e photographs they proceeded to th e w ork consisting in m aking photo graphic p la n s of d iffe ren t p a rts of the T em ple and p re p a rin g a lin e a r draw in g of th e w hole object in th e scale of 1 :50. The au th o r estim ates th a t an accuracy of m easurem ents is w ith in th e ran g e of ±3—5 cm,
