Zbigniew Brochwicz, Wiesław
Domasłowski
Wykonywanie przekrojów
(naszlifów) tynków i polichromii,
utwardzonych żywicą epoksydową w
roztworze
Ochrona Zabytków 20/2 (77), 44-46
1967
RESTAURATION DES STATUES DE LA VÉNUS ET DU PATRE DU PALAIS ŁAZIENKI A VARSOVIE
L es s c u lp tu r e s o r n a n t la g a le r ie des p e in tu r e s a u P a la is de Ł a z ie n k i, la s t a tu e de V é n u s de M ed icis e t du P â tr e a v e c le c h e v r e a u n o m m é C a p r e tto (copies du X V II Ie siè c le d es s c u lp tu r e s a n tiq u e s ) o n t é té p re s q u e c o m p lè te m e n t d é tr u ite s à la s u ite de l ’in c e n d ie q u i d é v a s ta le p a la is en 1944. M a lg ré cela il f u t décidé de p ro c é d e r à le u r c o n s e rv a tio n . E ta n t d o n n é q u e le m a r b r e d e C a r r a r e d o n t e lle s é ta i e n t e x é c u té e s , b rû lé , s’e f f r i t a i t so u s le to u c h e r , la m é th o d e de c o n s e rv a tio n tr a d itio n n e lle q u i c o n s is ta it à s o u d e r le s f r a g m e n ts de la s c u lp tu r e s u r d es b a r r e s s’e s t a v é ré e n o n e ff i cace. O n a d o n c a d o p té u n a u tr e p ro c é d é c o n s is ta n t à c o n so lid e r le m a té r ie l de m a r b r e p u is à in tro d u ire à l ’in t é r i e u r des s c u lp tu r e s d es a r m a tu r e s s p é c ia le s en b é to n a rm é . D a n s la p r e m iè r e é ta p e d es tr a v a u x on a d u rc i le m a r b r e , n o ta m m e n t les p e tits fr a g m e n ts de la s c u lp tu r e c o m p o s a n t le s e x tr é m ité s , s u r to u t les p ie d s d e la s ta tu e , s u r le s q u e ls d e v a it re p o s e r la s c u l p tu r e . O n a p ris la d é c isio n de c re u s e r ces f r a g m e n ts en n e la is s a n t in ta c te q u e la c a ra p a c e e x té r ie u r e , f r a g m e n t a u th e n tiq u e . Ce p ro c é d é f u t n é c e s s a ire p o u r d e u x d if f é r e n te s ra is o n s , p r e m iè r e m e n t il d e v a it f a c ilite r la p é n é tr a tio n d u liq u id e c o n s o lid a n t le m a r b re , d e u x iè m e m e n t — le s o rific e s p e rc é s o n t é té p r é v u s p o u r y in t r o d u i r e le s a r m a tu r e s en b é to n a rm é . P o u r c re u s e r le s fr a g m e n ts en m a r b r e on a e m p lo y é u n e v rille é le c tr iq u e à r o ta tio n ra p id e . P o u r p r o té g e r les f r a g m e n ts de m a r b r e c o n tr e u n e d é s a g r é g a tio n a u co u rs d u p e rç a g e , c h a q u e f r a g m e n t a é té r e c o u v e r t d’u n e c o u c h e de colle de f a r in e e t e n v e lo p p é de b a n d a g e . L e d u rc is s e m e n t a é té o b te n u e n p lo n g e a n t le s f r a g m e n ts de la s c u lp tu r e d a n s u n e so lu tio n a lc o o liq u e du p o lia c e ta te d e v in y le . P o u r le m o n ta g e il é ta i t in d is p e n s a b le de p r é p a r e r u n m o d è le e n p lâ t r e d e c h a q u e s ta tu e , d ’a p rè s le q u e l f u t ré a lis é le m o u le n é g a tif, q u i a s e r v i de fo rm e p o u r la c o m p o s itio n d e s f r a g m e n ts c o n se rv é s e t p o u r c o m p lé te r c e u x q u i m a n q u a ie n t. L e m o n ta g e d es s t a tu e s f u t ré a lis é e n tr o is te m p s : 1. a s s e m b le m e n t des ja m b e s e t de la b ase, 2. m o n ta g e d e la p a r t ie in f é r ie u r e a v e c le co rp s, 3. m o n ta g e de la tê te e t d es b r a s de V é n u s e t m o n ta g e des b r a s e t de la tê t e d u c h e v re a u d u P â tr e . A p rè s a v o ir d isp o sé d a n s les fo r m e s le s f r a g m e n ts e n tr a n t d a n s la c o m p o s itio n des ja m b e s, à tr a v e r s les o rific e s p e rc é s on a in t r o d u i t l ’a r m a tu r e c o n tin u e en b a r r e s d ’a c ie r de 20 m m d ’é p a is s e u r, e n s u ite o n a r e m p li le s p a r tie s c re u s e s de b é to n e n c im e n t b la n c a d d itio n n é de f a r in e de m a r b r e de C a r r a r e . L e s e x i g e n c e s s ta tiq u e s o n t re c o m m a n d é de f o r m e r a u x d e u x s c u lp tu r e s u n e b a se s u p p lé m e n ta ir e de c o n s tru c tio n e n c im e n t, q u i e n to u r e l ’a n c ie n n e b a se de m a r b r e c ra q u e lé e . D an s c e tte b a se s u p p lé m e n ta ir e se t r o u v e n t les e x tr é m ité s de l ’a r m a tu r e e n a c ie r d es ja m b es e t d es a u tr e s p a r tie s , s u r le s q u e ls on so u d a des tig e s d ’a c ie r e n fa is c e a u , ce q u i a s s u r a it u n e r é s is t a n ce c o n v e n a b le d u b é to n a rm é . E n s u ite on p ro c é d a à l ’a ss e m b la g e de la p a r t ie in f é r ie u r e a v e c le to rse . A c e tte fin , e n h a u t de la p a r tie in f é r ie u r e , à l ’e n d ro it où elle d e v a it se jo in d re a v e c le to rs e , on la is s a les b a r r e s s a illa n te s d ’e n v ir o n 20 cm de lo n g e t d a n s le to r s e on p e rç a des o rific e s a p p ro p r ié s . A p rè s de p r e m ie rs essais, c o n s is ta n t à a ju s te r les d e u x p a r tie s p o sé e s s u r des r o u le a u x m o b ile s, on a s s e m b la d é fin i tiv e m e n t le s ja m b e s a v e c le to r s e . A p rè s la p r is e du b é to n , on d isp o sa les d e u x s ta tu e s v e r tic a le m e n t, on c o m p o sa le s b r a s e n le s a s s e m b la n t a v e c le to r s e , on fix a les tê te s e t c o m p lé ta le s é lé m e n ts m a n q u a n ts . L e m o n ta g e te r m in é on p ro c é d a a u n e tto y a g e e t au p o lissa g e d u m a r b re .
D u f a it de l ’ir r é v e r s ib ilité d u t r a it e m e n t e ff e c tu é , en c o n tr a d ic tio n a v e c les p rin c ip e s a c tu e ls de la th é o r ie d e c o n s e rv a tio n , il c o n v ie n t d ’e x p li q u e r q u ’on e n tr e p r i t ce p ro c é d é en se r e n d a n t p le in e m e n t c o m p te du c ô té d e s a v a n ta g e u x de c e tte s o lu tio n , n ’a y a n t p as d ’a u tr e s p o s s ib ilité s v u le p o id s d es s t a tu e s a tt e ig n a n t 700 kg. De p lu s , c e tte m é th o d e f u t a u to r is é e , e n ra is o n d u p la c e m e n t p r é v u de ces s ta tu e s d e s tin é e s a u x in té r ie u r s d u p a la is , ce q u i e x c lu a it l ’a c tio n d a n g e re u s e d es c h a n g e m e n ts a tm o s p h é riq u e s . L a re c o n s tru c tio n e ff e c tu é e a v e c su ccès, se m b le d o n c ju s ti f ie r e n tiè r e m e n t la m é th o d e a p p liq u é e , p e r m e t t a n t de c o n s e r v e r ces p ré c ie u x o b je ts , d ’a u t a n t p lu s p r é c ie u x q u ’ils a p p a r t ie n n e n t à l ’a m é n a g e m e n t in t é r i e u r o rig in a l s e n s ib le m e n t r é d u i t d ’u n d es p r in c ip a u x m o n u m e n ts en P o lo g n e — le P a la is de Ł a z ie n k i.
Z B IG N IEW B RO CHW ICZ W IESŁAW DOM A SŁOW SK I
WYKONYWANIE PRZEKROJÓW (NASZLIFÓW) TYNKÓW I POLICHROMII,
UTWARDZONYCH ŻYWICĄ EPOKSYDOWĄ W ROZTWORZE
N ieodłączną częścią składow ą prac, w chodzą
cych w zakres k o nserw acji m alow ideł ścien
nych, są w stępne badan ia technologiczne, m a
jące na celu u stalen ie s tra ty g ra fii w arstw
zarów no podłoża, jak i polichrom ii oraz ew en
tu aln y ch
późniejszych
przem alow ań.
Przez
podłoże rozum ie się w ty m p rzy p a d k u jedno-
lub w ielow arstw ow e tynki, najczęściej w apien
no-piaskow e. O kreślenie s tra ty g ra fii w arstw
przeprow adzić m ożna na p rze k ro ja c h bądź to
44
pionow ych, p ro sto p ad ły ch do szkiełek p rze d
m iotow ych, bądź też na p rzek ro jach u staw io
nych pod k ątem 45°.1 W obydw u p rzy p ad k ach
pow ierzchnia przek ro jó w pow inna być ideal
nie p ro sto p ad ła do osi u k ład u optycznego m i
kroskopu, a co za ty m idzie — rów noległa
do płaszczy zn y stolika m ikroskopow ego. W b a
daniach tych uw zględniać się pow inno obydw a
rodzaje przekrojó w . P rz ek ró j p ró b k i w pozycji
pionow ej w inien służyć do m ik rom etry czn ych
pom iarów grubości poszczególnych w arstw , co
p rzy zestaw ieniu w iększej ilości m ate ria łu po
rów naw czego jest spraw ą dość istotną, n a to
m iast p rze k ró j w y k o n any pod k ątem 45° po
zw ala n a lepsze i w yraźniejsze uczy teln ienie
w a rstw szczególnie cienkich, o grubości rzędu
kilkudziesięciu m ikronów . B adania nasze, p rz e
prow adzone na dość obfitym m ate ria le z ab y t
kow ym ,
p o tw ierd z iły
w
całej
rozciągłości
słuszność naszych sugestii.
W ykonanie p rze k ro ju tyn k u, łącznie z leżący
m i na nim w arstw am i polichrom ii i p óźniejszy
m i przem alow aniam i,
bez u tw a rd z e n ia
ich
s tr u k tu ry jest p raw ie niem ożliw e. Stosow ane
d otychczas m etody nie spełn iają w zasadzie
sw ej
roli.
L. L o so s2 p ro p o n u je nasycanie
i u tw a rd z a n ie zap raw i tynków szkłem w od
nym , co p rzy s tru k tu ra c h szczególnie p o ro w a
tych nie d aje pożądanych rezultató w . Podczas
szlifow ania u tw ardzonego w ten sposób ty n k u ,
w dalszym ciągu, aczkolw iek w m niejszym
sto p n iu niż p rzy p róbkach nie u tw ard zon y ch,
n a s tę p u je dezin teg racja p róbki, a więc rozsy
p y w an ie się lepiszcza oraz w y k ru szan ie się
ziaren m in e raln y c h w ypełniacza. Św iadczy to
0 n iew y sta rcz a ją c y m u tw ard zen iu całej s tr u k
tu ry ty n k u . Poza ty m podczas szlifow ania w y
s tę p u ją zabielenia p ow ierzchni p rzek ro ju , spo
w odow ane szkłem w odnym . W ten sposób u zy
sk u je się pow ierzchnie p rze k ro ju p o ro w ate
1 zam azane. W p e tro g ra fii próbki m inerałów
lub skał o dużej porow atości u tw a rd z a się
p rzed w yk o naniem p rz e k ro ju zagęszczonym
balsam em k an ad y jsk im na gorąco. O trzy m u je
się co p raw d a pow ierzchnie gładkie i lustrzan e,
ale p ró b k i zap raw i tynków , u tw ard zo n e tą
m etodą, zm ien iają w y raźn ie swój w izu aln y
c h a ra k te r, co ujaw n ia się szczególnie w dużym
ściem nien iu oraz w całkow itym w y p ełn ieniu
porów . W pływ a to na zm niejszenie czytelności
s tr u k tu r y i te k s tu ry w badanych p rób k ach za
p ra w i tynków .
B adania nasze m iały na celu zastosow anie ta
kiego środka, k tó ry nie zm ieniałby w tak im
sto p n iu pow ierzchni przek ro ju , a jednocześnie
1 Z b i g n i e w B r o c h w i c z , Z a s t o s o w a n i e b a r w n i k ó w o r g a n i c z n y c h do b a dania p r z e k r o j ó w w a r s t w m a l a r s k i c h i z a p r a w . „ M a te ria ły Z a c h o d n io - P o m o rs k ie ” , t. V , 1959, s. 509— 520. (W p ra c y te j o m ó w io n o b liż e j s p o sób o r ie n to w a n ia p ró b e k n a sz k ie łk u p rz e d m io to w y m ). 2 L . L o s o s , M e t o d y k o m p l e x n i a n a l y s y m a l t a o m i -t e k , „ P a m â -tk o v a P é c e ” , 1962, n r 9— 10, s. 286— 296.
pozw oliłby na u tw ard zen ie s tr u k tu r .porowa
tych na tyle, ab y m ożna było w ykonać z nich
przek ro je, bez obaw y uszkodzenia próbk i w
procesie szlifow ania. Do tego celu zastosowano
ro ztw o ry żyw icy e p o k sy d o w e j3 w m ieszaninie
rozpuszczalników , składającej się z m etanolu
i to lu en u w stosunku 2 :1.4 W b ad aniach sto
sow ano roztw o ry o stężeniu 10, 20, 30, 40, 50
i 60% .Do badań pobran o p rób k i tynków z róż
nych obiektów zabytkow ych i o różnej p o ro
w atości i tw ardości. Szczególną uw agę zw róco
no na ty n k i i zap raw y kruche, rozsypujące się
p rzy
nieznacznym
nacisku
m echanicznym .
P rz y k ła d e m tych ostatnich pró bek może być
zap raw a po brana ze służek w kaplicy zam ku
w R adzyniu, o zabarw ien iu szarym , z a w iera ją
ca w sw ym składzie w dużej ilości węgiel
d rzew n y, b ardzo kruch a, rozsypująca się przy
n ajm n iejszy m nacisku m echanicznym .
S P O S Ó B U T W A R D Z A N IA
P rz ed nasyceniem próbek dodaw ano do roz
tw o ru
żyw icy epoksydow ej
u tw ardzacz —
trójety len o cztero am in ę, w ilości 12‘°/o w sto
su n k u do m asy żyw icy. Do tak przygotow anego
ro ztw o ru zanu rzano badane pró bki zapraw i
ty n k ó w na przeciąg 1 godziny, a n astęp n ie po
w yjęciu usuw ano n a d m ia r ro ztw o ru z po w ierz
chni prób ki p rzy użyciu bib uły filtra c y jn e j, po
czym zaw ijano je szczelnie w folię p o lie ty le
now ą. W ten sposób zapobiegano gw ałtow nem u
w yp aro w y w an iu rozpuszczalnika i przem iesz
czaniu się żyw icy k u pow ierzchni próbki. Isto
tą tego zabiegu jest rów nom ierne w ypełnienie
b ad an ej p ró b k i p rzez żywicę, a co za ty m idzie,
u tw a rd z e n ie całej m asy p ró b k i w jednakow ym
stopniu, zarów no w ew n ątrz, jak i na p e ry
feriach. N asycone i ow inięte pró bk i w k ład an o
n a stę p n ie do suszarki, gdzie ogrzew ano je w
te m p e ra tu rz e 50°C w ciągu 2 godzin, w celu
przyspieszenia procesu u tw ard zen ia żywicy.
B adania nasze w ykazały, że najlepsze w yniki
w u tw a rd z a n iu zapraw i tynków uzyskano,
stosując 60% roztw ó r żyw icy epoksydow ej.
R oztw ory o m niejszym stężeniu w zbyt m ałym
sto pn iu
zw iększały
odporność
m echaniczną
p rób ek, w sk u tek czego podczas szlifow ania
z iarna piasku ulegały w ykruszeniu.
W Y K O N A N IE P R Z E K R O J U (N A S Z L IF U )
P o całkow itym u tw ard zen iu próbek poddaw ano
je w stępnem u szlifow aniu, szczególnie od s tro
ny, k tó ra m iała być p rzy tw ierd zon a do
szkieł-3 S to s o w a n o ży w icę E p id ia n 5, p ro d u k c ji p o ls k ie j. 4 W i e s ł a w D o m a s ł o w s k i , B a d a n ia n a d s t r u k t u r a l n y m w z m a c n i a n i e m k a m i e n i r o z t w o r a m i ż y w i c e p o k s y d o w y c h . „ B ib lio te k a M u z e a ln ic tw a i O c h ro n y Z a b y tk ó w ” , S e r ia B, t. X V , W a rs z a w a 1966.
45
ka przedm iotow ego. Szlifow anie p rze p ro w a
dzano na śred n io ziarn isty ch kam ieniach ścier
nych na m okro. Po w ysuszeniu, p rzy tw ierd zan o
prób ki do szkiełka przedm iotow ego, stosując do
tego celu pastę, skład ającą się z dwóch części
w azeliny i jed n ej części w osku.5 W czasie tego
zabiegu pró b ki odpow iednio o rientow ano, n a
dając im pożądaną pozycję pionow ą lub pochy
łą, pod k ątem 45°. Z o riento w an ą w ten sposób
próbkę zatapiano n astęp n ie w bloku żywicy
epoksydow ej. P rzed zatopieniem próbki, fo r
,
m ow ano z k a rto n u lub z cien k iej te k tu ry fo
rem ki, o w ysokości odpow iadającej próbce na
szkiełku przedm iotow ym . F o rem k i te k sz ta łto
w ano najczęściej w form ie ow alu, n astęp n ie
ow ijano cienką nicią, zanu rzano w roztopionej
p a ra fin ie i p rz y tw ie rd z a n o do szkiełka p rzed
m iotowego, u m iejscaw iając je w ten sposób,
aby pró b k a zap raw y znalazła się w śro d k u fo
rem ki. M iejsce sty k u forem k i ze szkiełkiem
przedm iotow ym zalew ano jeszcze dodatkow o
n a zew n ątrz roztopioną p a ra fin ą , aby zapobiec
w yciekaniu żyw icy epoksydow ej podczas w le
w ania jej do forem ki.
Po całkow itym w yp ełnien iu forem k i żywicą
epoksydow ą z dodatkiem utw ard zacza, po 24
godz. w kładano szkiełka przedm iotow e z p ró b
kam i do suszarki na przeciąg 2 godzin i ogrze
w ano w celu przyspieszenia procesu u tw a rd z a
nia w te m p e ra tu rz e 50°. U tw ardzony blok ż y
w icy epoksydow ej w raz z próbką szlifow ano
p rzy użyciu drobnoziarnistych proszków ko
rundow ych i oleju parafinow ego, na m ato w ej
płycie szklanej. P roces szlifow ania p rze ry w a n o
z chw ilą uzyskania gładkiej pow ierzchni, ró w
noległej do szkiełka przedm iotow ego. N a d m ia r
proszku korundow ego usuw ano z pow ierzchni
p rzy pom ocy alkoholu etylow ego. P rz ek ro je,
zaopatrzone w kró tk ie opisy na ety k ietk ach ,
p rzy klejo ny ch na końcach szkiełek przedm io
tow ych, trak to w ać m ożna jako trw ałe i p rz e
chow yw ać jako dokum ent w arch iw um k o n se r
w atorskim .
N ależy zaznaczyć, że podczas u tw ard zan ia p ró
bek tynków , zaw ierających polichrom ię, w
skład k tó re j wchodzą takie b arw n ik i jak zieleń
m alachitow a, czy też b łęk it pruski, zachodzą
zm iany barw ne, spow odow ane obecnością tró j-
ety lenoczteroam iny, k tó ra je st zasadą o rg a
niczną. Osobne zagadnienie stanow i u tw a rd z a
nie, a n astęp n ie w ykonyw anie przek ro jó w za
p raw i polichrom ii, pochodzących z obiektów
m alarstw a sztalugow ego.
Z agadnieniu
tem u
pośw ięcony będzie odręb ny arty k u ł.
5 P r a c a z b i o r o w a , C h r o m a t o g r a fi a , W a rs z a w a m g r Z b ig n ie w B ro c h w ic z 1957, s. 348. doc. d r W ie s ła w D o m a sło w s k i
COUPE (TAILLE) DU CRÉPI ET DE LA POLYCHROMIE, DURCIS DANS UNE SOLUTION D ’ÉPOXYDE
L e s é tu d e s te c h n o lo g iq u e s de la c o u c h e p ic tu r a le e t d u c ré p i f o n t p a r tie in té g r a le de la c o n s e r v a tio n des p e in tu r e s m u r a le s . E lle s so n t to u jo u r s p ré c é d é e s d ’u n e c o u p e a fin de m e t tr e en é v id e n c e la s t r a ti g r a p h ie de to u te s les c o u ch es o rig in a le s e t d es r e p e in ts é v e n tu e ls . L a co u p e d es co u c h e s p ic tu r a le s e t des c ré p is san s u n d u rc is s e m e n t p ré a la b le , e s t p r e s q u e im p o ssib le . L a ta ille d es é c h a n tillo n s n o n d u rc is s’a c c o m p a g n e f o r c é m e n t d ’u n e d é s in té g r a tio n d u c ré p i — le lia n t c a lc a ire s’e f f r ite e t les g ra in s de la c h a rg e m in é ra le s ’é p a r p ille n t.
P o u r le d u rc is s e m e n t de la s t r u c t u r e d es c ré p is p o r e u x on a a p p liq u é u n e s o lu tio n d ’é p o x y d e à 60°7o d a n s le m é la n g e des d is s o lv a n ts c o m p o s é de m é ta n o l e t de to lu è n e (2 :1 ), a d d itio n n é d u d u r c is s e u r tr i é t h y - l e n e t e tr a a m i n e (10% p a r r a p p o r t à la m a s s e de la ré s in e ). L es é c h a n tillo n s d es c ré p is a v e c la p o ly c h r o m ie é ta i e n t p lo n g é s d a n s c e tte s o lu tio n p e n d a n t u n e h e u re . E n s u ite on le s r e t i r a it , on e n le v a it le s u p e r f lu de ré s in e de la s u r fa c e à l ’a id e de p a p i e r - f i l t r e e t on le s e n v e lo p p a it h e r m é tiq u e m e n t d a n s d es f e u ille s en p o ly é th y lè n e . L es é c h a n tillo n s im p r é g n é s e t e n v e lo p p és s é c h a ie n t d a n s u n e t e m p é r a t u r e de 50° p e n d a n t d e u x h e u re s , a fin d ’a c c é lé re r le p ro c e s s u s d u d u r c i
s s e m e n t de la ré s in e . L ’é c h a n tillo n d u rc i é ta i t e n s u ite p lo n g é d a n s u n b lo c d ’é p o x y d e s a n s d is s o lv a n t, a d d i tio n n é d u d u r c is s e u r t r ie t h y le n e t e tr a a m in e (12°/o p a r r a p p o r t à la m a s se de la ré s in e ). A p rè s le d u r c is s e m e n t, le b lo c de r é s in e a v e c l ’é c h a n tillo n é ta it ta i ll é à l ’a id e de p o u d re de c o rin d o n à p e tits g ra in s e t de l ’h u ile p a r a f f in é e s u r u n p la te a u de v e r r e m a t. A p rè s c e tte o p é ra tio n on e n le v a it le s u p e r f lu de la p o u d re d e c o rin d o n e t de l ’h u ile p a r a f f in é e en n e tto y a n t la su r fa c e à l ’a id e d ’alco o l é th y liq u e .
N os é tu d e s o n t d é m o n tré , q u ’il é t a i t n é c e s s a ire d ’e f f e c tu e r s im u lta n é m e n t d e u x c o u p e s, e t n o ta m m e n t: a) la co u p e v e r tic a le , p e r p e n d ic u la ir e à l ’a x e d u s y s tè m e o p tiq u e d u m ic ro sc o p e , d e s tin é a u x m e s u re s d es co u c h e s m ic ro m é triq u e s a p p a r a i s s a n t s u r la s u r f a c e d u crép i, b) la co u p e o b liq u e , so u s u n a n g le de 45°, p e r m e tt a n t d e m ie u x d is c e rn e r le s co u c h e s p a r t ic u l iè r e m e n t m in ces, p a r e x e m p le le s r e s te s d e la p e in t u r e m u r a le a p p a r a is s a n t p a rf o is so u s la c o u c h e d es r e p e in ts (e n d u it) e t c o u ch es p ic tu r a le s .
