R E C E N Z JE
p ro d u k ty um ożliw iły R y d ze zajęcie p rzo d u ją ce g o m ie jsc a w In fla n ta c h . S łu szn ie te ż a u to r p o d k re ślił ch y b a an alo g ię m iędzy sy tu a c ją G d ań sk a i P o lsk i a Rygi. i I n fla n t. O sta tn ie p ra c e h isto ry k ó w rad z iec k ich an a lo g ię tę p o d k re ś la ją w y ra ź nie, o m a w iają c jed n o cześn ie u to w a rc w ie n ie g o sp o d a rk i ro ln ej w dorzeczu D źw i- n y 7. H isto ry k an g ielsk i J. S. B ro m ley p rz e d sta w ił w sw ym re fe ra c ie o k a p ra c h zela n d zk ic h p ew n e za g a d n ie n ia zw iązan e z p ra w e m m o rsk im o k resu w o jn y s u k cesyjnej w H iszpanii. Rzecz je st o ty le in te re s u ją c a , że o m a w ia s ta n rzeczy w o k resie n ie o p rac o w a n y m pod ty m k ą te m przez lite r a tu r ę p rze d m io tu . Z ag a d n ie n ia m i genezy now ożytnej w y m ia n y e u ro p e jsk ie j z a ją ł się p ro fe so r U n iw e rsy te tu w U psali, K. G. H ild e b ra n d , ro z p a tru ją c pro b lem e k s p o rtu żelaza n a ry n k i e u ro pejskie. P o zo sta łe a rty k u ły , b ę d ą ce u za sa d n ie n ie m te ch n ic zn e j stro n y za g ad n ien ia , ró w n ież ciek a w ie re a liz u ją w y su n ię ty p ro g ra m b ad a ń . R ozw ój o k rę to w n ic tw a je st d o b rą ilu s tra c ją ro zw o ju społeczeństw a, a o m a w ia n a . k sią żk a w cy k lu Innych a n a logicznych sp raw o zd a ń z k o n fe re n c ji sp e łn ia p o stu la ty s ta w ia n e przez w spółczesną n a u k ę , w iąż ąc z sobą k ilk a d y sc y p lin b ad aw czy ch w z a je m n ie się u zu p e ł n iający ch .
Na u w ag ę z.asługuje p r z y je m n a sz ata g rafic z n a w y d aw n ic tw a.
H e n r y k S a m so n o w icz
W ojciech B a r t e l , U strój w ła d z c y w iln y c h p o w sta n ia k o ś c iu sz k o w skieg o , P A N K o m ite t N a u k P ra w n y c h , S tu d ia n a d h isto rią p a ń stw a i p r a w a — s e ria II, t. X, W rocław 1959, s. 275.
P ra c a o b e jm u je w stęp pośw ięcony p rzy g o to w a n io m p o w sta ń cz y m i a n a liz ie a k tu 24 m a rc a , część p ie rw sz ą, o b e jm u ją c ą o rg a n iz a c ję w ła d z ty m czaso w y ch do sc h y łk u m a ja , w reszcie część d ru g ą o u s tro ju cd czasów u sta n o w ie n ia R ad y N a j w yższej N arodow ej. Z ak o ń czen ie pośw ięcone je s t d y sk u sji o o ry g in aln o ści in su rek - cyjnego u s tro ju i za w ie ra jego ogólną ocenę.
N a p o d sta w ie rozległego m a te r ia łu źródłow ego, p rz e d e w szy stk im rę k o p iśm ie n nego, a u to r p rze k o n y w a jąc o o d tw o rzy ł i ocenił u stró j w ła d z cy w iln y ch in s u re k c ji 1794 r. N ie je d n o k ro tn ie się g n ą ł też d o jego fu n k c jo n o w a n ia . K o n k lu z je k sią ż k i p rz e c iw sta w ia ją się w y o lb rz y m ia n iu w p ły w ó w obcych: F ra n c ji re w o lu c y jn e j czy S ta n ó w Z jednoczonych. „ In s u re k c ja stw o rz y ła now y, o ry g in a ln y sy stem m a g is tra — t u r , cz erp ią c g łó w n ie w zo ry z u s tr o ju w ła d z d aw n e j R zp litej. J e j zasadniczym i cech am i c h a ra k te ry sty c z n y m i b y ły za sa d y c e n tra liz a c ji i h ie ra rc h ic zn eg o podpo rz ą d k o w a n ia in s ty tu c ji n iższych w yższym . O p arcie a p a r a tu p ań stw o w e g o n a ty c h z a sa d ach d y k to w a ła p o trz e b a chw ili, „konieczność sk u p ie n ia w szy stk ich sił w w a l ce o w olność, całość i niep o d leg ło ść” (s. 251). A u to r słu szn ie w y d o b y ł zw iązek u s tr o ju in su re k c y jn e g o z za sa d a m i d a w n y c h k o n fe re n c ji, a ta k ż e z d o ro b k iem ty c h p ra c u sta w o d aw cz y ch , k tó re n ie doczekały się p ełn ej re a liz a c ji w dziele S e j m u C zteroletniego. Z d o ro b k u rew o lu c y jn eg o fra n c u sk ie g o pochodziły in sty tu c je p ełn o m o cn ik ó w R ady N ajw yższej N arodow ej i zą stę p eó w -p ełn o m ccn ik ó w N ajw y ż szego N aczelnika. U sta lo n o zasad ę „sp ec jaliza cji re so rto w e j” w R adzie N ajw yższej i K o m isjac h P o rz ąd k o w y ch , w p ro w a d zo n o n ajn iższe ogniw o w ład z y p a ń stw o w e j w p o sta ci do<zcirów (k tó ry m a u to r b y ł pośw ięcił w re k u 1955 o sobną rozpraw ę). M a n k am e n tem u s tro ju in su re k c y jn e g o był b r a k osobnego ciała ustaw odaw czego,
7 W. D o r o s z e n k o , Oczerki agram oj istorli Ł a tw ii w X V I wieke, B ig a 1960, szczeg. s. 280 n n .
R E C E N Z JE 205
a ta k ż e zaw ieszenie n a czas w a lk i są d o w n ic tw a cyw ilnego. S zczególnie in te r e s u ją c y jé s t w y d o b y ty p rzez a u to ra p ro je k t K ościuszki z w rz e śn ia 1794 m ilita ry z a c ji w ładz p o w sta ń cz y ch w ed łu g w zo ró w a m e ry k ań sk ich .
J a k ju ż p o d k r e ś lo n o 1, a u to r n iezb y t p rz e k o n y w a ją c o p o m in ą ł w ład z e m iejsk ie, k tó re fo rm a ln ie ty lk o b y ły tw o ra m i S ejm u C zteroletniego, choć fa k ty c z n ie służyły now ym celom i chociażby po p rzez czynności w o jsk o w e m ia ły in n y za k res d zia łaln o ści niż w do b ie S ejm u C zteroletniego. R ów nież p o o p rac o w a n iu u s tro ju w ład z w o jskow ych w y p a d n ie inaczej tro c h ę ocenić znaczenie obcych w p ły w ó w u s tr o jow ych.
P a r ę u w ag n a s trę c z a ją ogólne w y w o d y dotyczące tła . A u to r „d w u zn ac zn em u sta n o w isk u k r ó la ” w r. 1792 p rz y p isu je część w in y za ów czesny ehaos (s. 9). S ąd ta k i w y m ag a przecież jeszcze u z a sa d n ie n ia w b a d a n ia c h i ta k a ocena w y d a je się dość w ą tp liw a . W y b ó r K ra k o w a n a m ie jsc e ogłoszenia a k tu p o w sta n ia b y ł u w a ru n k o w a n y p rzed e w szy stk im w zg lęd am i w ojsk o w y m i. J a k p rze k o n y w a jąc o u d o w o d n ił W. Z i e n k i e w i c z w n ie d ru k o w a n e j jeszcze ro zp raw ie , W cdzicki b y ł je d y n y m w yższym dow ódcą, k tó reg o udało się zjed n a ć dla p o w sta n ia, a jego d y w izja m ało p o lsk a je d y n y m w ięk szy m u g ru p o w a n ie m w ojskow ym , k tó re m ogło b y ć sk o n c e n tro w a n e bez w iększego tr u d u i stw o rzy ć p o d sta w ę do rozpoczęcia w alki.
B a rd z o p rze k o n y w a jąc o a u to r c h a ra k te ry z u je ro lę w y zn aczo n ą p rzez k ie ro w n ik ó w in su re k c ji k ró lo w i (s. 39), k tó ry m ógł być p ożyteczny dla p o d trz y m y w a n ia sto su n k ó w z a g ran ic zn y c h z p a ń s tw a m i le g ity m isty c nym i, a ta k ż e i dla celów w ew n ętrz n o -p o lity c zn y ch . Z ach o w ał się in te re su ją c y d o k u m e n t z 10 w rz e śn ia 1794 podpisany p rzez k ró la i K o łłą ta ja , ja k o p o d k an c le rz eg o — u rzę d u jąc eg o p ie cz ęta - r z a 2. Być m oże p o d o b n y ch d o k u m e n tó w było w ięcej. R ów nież osoba k ró la p rz y d a ła się w p a r u w y p a d k a c h w k o resp o n d e n c ji z dow ódcam i n ie p rz y jac ie lsk im i, zw łaszcza p rzy k a p itu la c ji W a rsza w y po s :tu r m ie P ra g i. P o u p a d k u p o w sta n ia, k ró l sw ym i d y p lo m a m i leg alizo w ał n o m in a c je in s u r e k c y jn e 3.
W k ońcu d w ie w ątp liw o ści: a u to r tw ie rd z i (s. 186), że n ie p rz y ja z n y sto su n ek do d ziałaln o ści w ła d z p o w sta ń cz y ch był szczególniej siln y ta m , gdzie m ia ły one do czy n ien ia ze sz la c h tą niem ieck ą. Ja k o dow ód p rz y ta c z a lis t n ie jak ieg o P a te rs o - na do K o m isji P o rz ąd k o w ej P re ń sk ie j. O tóż P a te rso n o w ie (i P eterso n o w ie) b y li od d a w n a spolszczeni, n a to m ia st m ożna p rzytoczyć in n e p rz y k ła d y sp rzeczn e z ty m p oglądem 4.
P isząc o d ozorach a u to r p o d k re śla b r a k d an y c h co do P o d la sia za p o m in a ją c, że tego w ła śn ie w o jew ó d z tw a dotyczy gło śn a sp ra w a dozorcy p a ra fii d ro h ick iej — Jó zefa S m o rc z e w sk ie g o 5. S ta n is ła w H erbst 1 J . W ą s i с к i, C zPH t. X II, 1960, n r 2, s. 361—363. 2 Do e le k to ra sa sk ieg o , g r a tu la c je z p o w o d u n a r o d z in w r o d z in ie — L a n d e s h a u p ta rc h lv W D re ź n ie loc. 3577, fa se . IV, f. 147. 3 P a t e n t d la J . H . D ąb ro w sk ieg o n a g e n e ra ła l e u t e n a n t a w w o jsk u k o ro n n y m z d n ia 30 g r u d n ia 1794 — A rch. D ąb ro w sk ieg o K . X L I p l. I I I (z n isz c z o n y !).
4 U ru sk i X I II 241; J . W ą s i c k l , Pow stanie kościuszkow skie w W ielkopolsce, P o z n a ń 1957, в. 89.
