454
Książka Morisona w nosi sporo ciekawego m ateriału z zakresu historii żeglarstwa. Autor zapewne zamierza kontynuować sw e w yw ody w dalszych tomach. Należy jednak zwrócić uwagę, że jego przygotowanie historyczne nie zaw sze jest wystarczające, zwłaszcza daje się to odczuć przy opisie stosun ków hiszpańskich. Trudno również zgodzić się z opinią autora w jego nazbyt krytycznej ocenie sytuacji Europy w końcu X V -ego wieku. Autor zupełnie nie dostrzega olbrzymiego dynamizmu cyw ilizacji Odrodzenia i zadawala się jedynie stwierdzeniem niskiego poziomu techniki w tej epoce. Wnioski, oparte na tej podstawie, przedstawiają stan ówczesnej Europy zbyt ujem nie, często niezgodnie z prawdą. Ilustracje i wykresy, zam ieszczone w pracy Morisona zasługują na uznanie.
M. Malowist
B. G r e k o v , Opyt periodizacji istorii krestian w Rossii (S drevniejšicb w rem ien do oform lenia krepostničeskich otnosenii). Voprosy Istorii, 8—9, 1946.
Problem perio'dyzacji histórii Rosji budzi, jak na to w skazują czaso pism a rosyjskie, duże zainteresowanie w nauce radzieckiej. H istorycy so w ieccy, stojący na gruncie marksizmu, przyjm ują jako podstawę periodyza- cji m omenty gospodarczo-społeczne. Jest w ięc dla nich istotnym problemem odnalezienie m om entów dziejowych, kiedy starsze form acje gospodarcze za czynają ustępować młodszym, te zaś nabrały już dostatecznej siły, by prze kształcić dane środowisko socjalne. Tak postawione zadanie jest niezm iernie trudne do rozwiązania zwłaszcza w stosunku do średniowiecza już choćby ze w zględu na bardzo skąpe zasoby wiadom ości źródłowych, dotyczących życia
ekonomicznego tego okresu.
W nr 8 pism a „Voprosy Istorii“ prof. В. Grekov porusza problem periodyzacji historii chłopów w Rosji średniowiecznej i w X V I-ym wieku.
Jako marksista, Grekov przyjm uje za punkt w yjścia rozwoju społecznego okres gospodarki rodowo-kom unistycznej, ale stwierdza, że epoka ta n ie po zostaw iła żadnego określonego śladu w m ateriale źródłowym. W ykopaliska z III— IV w. n. e. pozwalają przypuszczać, że już wówczas na terenach Rosji istniał system plem ienny. Grekov w przeciw ieństw ie do w ielu dawniejszych historyków rosyjskich podkreśla znaczenie rolnictwa w gospodarce terenów Rosji w epoce w czesnodziejowej.
Bardzo trafne są uw agi Grekova, dotyczące znaczenia niew olnictw a pray powstawaniu większej w łasności ziem skiej. System ten um ożliw ił potężniej szym jednostkom rozszerzenie terenów eksploatacji ziem i. Pogląd ten zgadza .się najzupełniej ze stanow iskiem zajętym nietylko przez naszych historyków. A nalogiczne ujęcie spotykam y również w nauce skandynawskiej co do epoki w ikingów.
Już jednak na dłuższy czas przed powstaniem państwa kijow sko- ruskiego elem enty gospodarczo silniejsze zdołały sobie podporządkować nie tylko niew olników, ale również znaczną ilość niegdyś wolnych chłopów. Tu należy zwrócić uwagę na przeprowadzoną przez Grekova analizę filologiczno- historyczną pojęcia „smerd“. W nowym okresie dziejow ym , w ielu chłopów traci pełną w łasność ziem i, zachowując jedynie prawo jej użytkow ania w za- m ian za świadczenia w produktach na rzecz pana gruntowego. Grekov pod kreśla, że o ile w epoce poprzedniej renta gruntowa miała charakter robo cizny, to -w następnej fazie pan pobiera ją głów nie w produktach, a z b ie giem czasu i w pieniądzu. Panow ie uzyskują również władzę polityczną nad chłopami. Pow staje gospodarka domanialna, charakterystyczna dla ■ feoda lizm u. W łaśnie panow ie feodalni doprowadzili w XII w . do upadku w ielkiego państw a kijowsko-ruskiego, które ustępuje m iejsca zespołowi drobnych pań stew ek feodalnych. Grekov stara się prześledzić rozwój gospodarki wiejskiej na polskiej Rusi w X IV i XV w., ponieważ sądzi, że zdobędzie w ten sposób klucz do zrozumienia przemian, które nastąpiły na terenach rosyjskich od upadku K ijow a do stabilizacji państwa m oskiew skiego w końcu X V -ego i na początku X V I-go stulecia. Autor podkreśla bardzo silnie analogie, zaęhodzące w rozwoju w si polskiej i rosyjskiej.
455 nowej fali poddaństwa chłopów w XVI w. Uczony rosyjski podaje w w ątp li w ość często w ysuw aną koncepcję, dotyczącą decydującego w pływ u wzrostu popytu na artykuły rolnicze w Europie Zachodniej, na przemiany w gospo darce w iejskiej na terenach, leżących na wschód od Elby. Zdaniem Grekova
rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w Europie W schodniej, a zwłaszcza w Rosji należy raczej przypisać rozwojow i m iast i innym przeo brażeniom socjalnym i ekonomicznym, występującym wówczas w Europie Wschodniej. N ie rynki obce a krajowe m iały tu, zdaniem Grekova, decydu jące znaczenie. Pogląd ten, budzący zresztą w iele zastrzeżeń, w inien być do k ładnie przedyskutowany w nauce wschodnio-europejskiej. Wątpię, ' czy uzy skane w yniki pozwolą dać jednolitą odpowiedź w stosunku do wszystkich krajów, leżących na wschód od Elby. Koncepcje Grekova, w ysuw ane w om a w ianym tu artykule i w innych pracach tego uczonego, powinny szczególnie żyw o zainteresować historyków polskich.
M. Mało w ist C a l i n e s c u G., Istoria Literaturii Romane. Dela origini pána in pre zent. Bucuresti 1941.
Dzieło prof. Calinescu interesującym jest n ie tylko dla specjalistów od literatury rumuńskiej, ale również i dla historyków, zajm ujących się stosun kami kulturalnymi polsko-rum uńskim i, ze w zględu na szereg om awianych tam pisarzy, związanych z Polską pochodzeniem, pobytem, studiam i lub dzie łam i, poprzez Mreche, Costina, Dosofteiu, żyjących w XVII w ieku, przez Asacffi, Racoce, B udai-D eleanu i Skawińskiego, działających w okresie odro dzenia literatury rumuńskiej w X IX wieku, i Rosettiego i Bratianu, którzy słuchali prelekcji M ickiewicza w Paryżu, aż po Sadowenu, pisarza w spół czesnego, w którego powieściach historycznych sprawy polskie grają w ielką rolę.
W podtytule powiedziane jest „od początków, do chw ili obecnej“, ale autor czasom dawnym, do końca X VIII w ieku, poświęca zaledw ie sześćdzie siąt pięć stron, ze sw ego blisko tysiącstronicowego dzieła, zgodnie z wpro w adzeniem kryterium estetycznego, redukującego „zabytki językow e“.
Zagadnienie stosunków literackich polsko-rum uńskich, jako będące ubocznym dla autora, potraktowane jest tylko sumarycznie i dla interesują
cych się nim jèst koniecznym sięgnięcie do prac prof. P. P. Panaitescu i prof. S t. Łukasika.
T. Gostyński N i s t o r Jan J., Campania lui Mihai Viteazul in Počutia. A nalele A cadem iei Románe, M em orille Sectiunii Istorice. Ser III t. XXVI, Bucu resti 1944.
Praca ta obejm uje w istocie szerszy zakres, niż m ówi tytuł, gdyż przed staw ia n ie tylko „wyprawę Michała W alecznego na Pokucie“ , ale całą h i storię sporu polsko-rum uńskiego o ten kraj pograniczny i to od X IV w ieku aż po rok 1919; ponieważ autor bada dzieje Pokucia od w ielu lat i napisał w związku z tym szereg studiów,, praca ta nabiera specjalnego charakteru: staje się jedną z podstawowych do dziejów stosunków polsko-rum uńskich.
Autor ze zw ykłą sobie system atycznością i jasnością rozwija problem, poczynając od opisu kraju (opiera się na m apie Beauplan'a) i stosunków et nicznych, przechodząc następnie do historii, przyczem samej kampanii Mi chała W alecznego poświęca zaledw ie jedną trzecią miejsca. Przedstawione są dzieje zastawu Pokucia w ojew odzie Piotrowi Musat w 1388 r., później czę ściow y zwrot pożyczonej sumy, zrzeczenie się przez w ojew odów praw do tej ziem i i rozgrywki dyplomatyczne, polityczne i zbrojne zatargi. W jednym .miejscu (str. 18— 19) autor robi na m arginesie uwagę, że akty rezygnacji z Pokucia b yły tylko osobistymi zobowiązaniami wojewodów, którzy b yli do tego zmuszeni okolicznościami, ale nie m ogły one obligować państwa i na rodu, który tyle razy krw aw ił się w jego obronie. Słow a te, pisane w okresie w ojny, m iały być „aktualizacją“ problemu i praw rumuńskich do Pokucia.
