1" w ... N c::?,?? .,?; N' .. - (,-=- Vt '? Ul a. 'c, ta; = _1''''7''

w·

...

•

tU

N

c::? ^'

,??

,?;

N'

"

..

- (,-=-

Vt

Ul a

'c,

ta;

=

_1''''7''

110

•

Dr. MAHCELI

H.\NDELSl\fAN

ZALO?ENIE UNIWERSY?rETU

W ?TARSZAWIE

W SETN?

R00ZNic??J?Egd

f

• •

O D C Z Y 'J:, • "

•

?

WYG?OSZONY 14 MAJA ₁₉₁₈ ROKU

W P.??ACU KAZIMIERZOWSKIM

B;br;ot'J?2 Pubfjczn?

Miejskiej f?ady

Vi Zamoiciu

?

r

lt

ZAMO??

ZYGMUNT POMARA?SKI I SPÓ?KA

lHl9

Ksiegozbior ^BP

?,

I

Biblioteka Publiczna

.1'>

..

BIBLIOTEK A PUBLICZN? _f.,,' fi

Miejskiej Rady Narodow&l

w Zamo?ciu

L d

R?,,1v.,..

^{r, 00}

W WA RSZ.(] T,VIE.

., )

, J

Pocz?tek ^{wieku XIX} znacz? dwie wielkie formacje ^nauko-

we, dwa fundamenty nowoczesnej kultury ⁱ pot?gi politycznej

narodów, prawie równocze?nie powo?ane ^do ?ycia, organizacja

uniwersytecka Francji ⁱ uniwersytet ^{w Berlinie.}

Tworz?c Uniwersytet, Napoleon ^nie tworzy? rzeczy najzu-

pe?niej nowej, ^{ani nie budowa? ca?o?ci odrazu.} Zdobywa? ^oso-

biste do?wiadczenie w rzeczach szkolnych powoli, stopniowo

kszta?towa? swój pogl?d ^{na te} sprawy, ^{a w} realizowaniu planów

??czy? w?asn? tendencj? ^do obejmowania ^{na rzecz} pa?stwa

wszelkich funkcji publicznych ^z tradycjami Francji dawnej, ^z przy-

wilejami ⁱ pretensjami Uniwersytetu paryskiego, zdobyczami ^re-

wolucji. ^{Cesarstwo otwiera?o si?} pod ^znakiem prawa ^{z 11} flor. roku

X, ^które cz??ciowo uporz?dkowa?o istniej?ce szkolnictwo, usun??o

niektóre sz?o?y ^{z czasów konwencji i} uszeregowa?o szko?y ^{w trzech}

stopniach. "Najwy?szy stopie? szkolnictwa obejmowa? ^b?dzie

w szko?ach specjalnych ^{badanie kompletne i} pog??bione, jak

równie? wydoskonalenie ^{IV naukach i sztukach} po?ytecznych".

Postawicua zasada nie ujednostajnia?a jeszcze szkolnictwa,

a rozwój ?ycia ^nie wp?yn?? ^na opanowanie ^szkó? prywatnych,

przyczy?i? ^{si? natomiast do} powstania ^kilku nowych liceów,

w dziedzinie za? o?wiaty wy?szej ^da? Francji ^{kilka szkó?} pra-

wa, rozwin?? szko?y medyczne ^{i nie} zagrozi? ^istnieniu College

de France i Museum.

Za?o?enie Uniwersytetu ^{w Warszawie.}

2

Dotychczasowe szkolnictwo nie zadawalnia?o Napoleona.

Nie czyni?o ^zado?? jego poj?ciu jedno?ci organizacji ^{i nie za-}

spakaja?o ^w ca?ej pe?ni wymaga? naukowych. Wprawdzie g?ów-

n? trosk? nowego pa?stwa by?o ^{tworzenie zawodowców admini-}

stracyjnych ⁱ wojskowych, ^z punktu jednak praktycznego ^wi-

dzenia, koniecznym by? ^równie? rozwój ^nauk przyrodniczych ^{i hi-}

storji. "Fmiej?tno?? czytania historji jest ^{- mówi} Napolecn->

ju? ^sama przez si? prawdziw? nauk?." ^{Przeciwnik nauczania li-}

terackiego, jest ^cesarz gor?cym zwolennikiem utworzenia szko?y

specjalnej historycznej. ^W prawie ^{z 10} maja ¹⁸⁰⁶ zapowiada

utworzenie pod ^nazw? Uniwersytetu cesarskiego "cia?a, wy??cz-

nie obci??onego ^{nauczaniem i} wychowaniem publicznym ^{w ca-}

?ym cesarstwie" ^oraz wniesienie odpowiedniego projektu ^do

Izby ^{w r. 1810. Cesarz} jednak?e ^{nie czeka? tak} d?ugo, ^{a nie-}

cierpliwy wyda? ju? ^{17 marca 1808} prawo, rozwijane nast?pnie

w szeregu regulaminów, stanowi?ce pod nazw? Uniwersytetu

jednolit? scentralizowan? organizacj? o?wiaty ^w pa?stwie. "?ad-

na szko?a, ^?adne jakiekolwiek urz?dzenie wychowania ^{nie mo?e}

by? ^uformowane poza Uniwersytetem ^{cesarskim i bez zezwole-}

nia jego ^szefa" (art, 2). "Nikt ^{nie mo?e otwiera?} szko?y, ^ani

naucza? publicznie, ^{kto nie} jest ^cz?onkiem Uniwersytetu ^cesar-

skiego- ^{i nie} otrzyma? stopnia ^w jednym ^z jego fakultetów".

Poddani surowej dyscyplinie wszyscy cz?onkowie uniwersytetu

w zasadzie _s? uj?ci ^{w hier} archj?, zreszt? ^nie stosowan? ^?ci?le:

"nikt ^nie b?dzie móg? by? powo?anym ^{na ?adne} stanowisko, jak

tylko po przej?ciu ^stanowisk ni?szych". Hierarchja obejmowa?

mia?a tak?e i szko?y. Dzieli?y ^{si? one na} trzy porz?dki: ni?szy,

?redni i wy?szy. ^Do wy?szego porz?dku naje?y? mia?y fakultety,

osobne wydzia?y, ^{poza którerui-} pozostawa?o College ^{de France.}

Istniej?ce szko?y specjalne, ^{12 szkó?} prawa ^{i 12} medycyny,

wchodzi?y pod nazw? fakultetów do tego szeregu. Nadto utwo-

rzono nowe wydzia?y: teoJogji, ^nauk ?cis?ych ^{i literacki} przy ^li-

ceach okr?gów naukowych ^{t. zw.} akademjach, ^{na które} podzie-

lono Francj?, powo?uj?c ^{do nich} profesorów ^z po?ród nauczy-

cieli licealnych. Jedynie ^w Pary?u ^{do fakultetu nauk weszli}

oprócz tego profesorowie College ^de France, ^{Museum i} Szko?y

politechnicznej, ^do wydzia?u ^za? literackiego ^- profesorowie

College'u. ^{Zadaniem fakultetów} by?o "udzielanie ^nauk pog?ebio-

.nych ⁱ stopni" bakalaureatu, licencjatu ^{i doktoratu.} Przepisuj?c

dyscyplin?, narzucaj?c zasady wychowania, ujednostajniaj?c ^or-

ganizacj? ⁱ uzale?niaj?c j? ^od pa?stwa, Napoleon stworzy? ^ra-

my ca?ego dalszego rozwoju o?wiaty ^we Francji, ^{a w zakresie}

szko?y wy?szej, "mimo skr?powania, ^{uczci? i} rozwin?? ^ducha

naukowego", ^w stopniu ^znacznie wy?szym, ^{ni? to mia?o} miejsce

w szko?ach prsedrewoluoyjnych").

Uniwersytet ^cesarstwa. organizacja o?wiaty, ^w której

szko?y wy?sze istnia?y ^w postaci osobnych ^szkó? specjalnych

czy wydzia?ów, by? ^dzie?em osobistym Napoleona, ^a historja

jego powstania ^to cz??? ^znaczna dziejów ^{samego cesarza. Pra-}

wie równocze?nie utworzony ^{w Berlinie rozkazem} gabineto-

wym ^z dn. 28 wrze?nia 1810 r. Uniwersytet Fryderyka ^Wilhel-

ma by? wszechnic?, prawie wydart? ^{królowi i} jego ^otoczeniu

przez odradzaj?ce ^si? po kl?sce ^{r. 1806} spo?ecze?stwo pruskie,

przez opinj? najwybitniejszych tego spo?ecze?stwa przedstawi-

cieli.

Na pocz?tku ^stulecia Prusy posiada?y szereg uniwersyte-

tów: niedarmo, jak ^{to s?usznie} zaznaczy? Lavisse, ka?dy ^krok

w rozwoju ^ich pot?gi poci?ga? budow? nowego zak?adu nauko-

wego. Ale wi?kszo?? ^{z nich} pozostawa?a ^w upadku, pozbawiona

znaczenia, ^{stolica za?} pa?stwa, ^Berlin wszechnicy ^nie posiada?.

Projekty Beymego, ^{sk?adane od r. 1802, nie} wysz?y ^ze sfery

pomys?ów. ^{Nawet reforma} istniej?cego ^{od czasów Fr. Wilhel-}

ma I Collegium ^medico- clu'rurgt'cum ^{nie dosz?a do skutku.}

Dopiero ^rozbicie pa?stwa pod Jen?, ^utrata po?owy monarcbji,

a wraz z ni? ^{wszechnic z} Duisburgu ⁱ Paderbornie, ^w Erlangen,

Erfurcie ⁱ Monasterze, ^w Getynd ^{ae i zw?aszcza w Hali po-}

stawi?a pa?stwo ^wobec konieczno?ci podj?cia my?li ^odnowienia

*) ^{A u l a r d:} Napoleon ^{r et le} monopole ^{unlver sitaire.} Orrglne ^et

toncrionnement de l' Universit? imperiale ^{1 11.}

4

uniwersytetu. ^{Ju? w 1'. 1807} zjawili ^{si? w} K?ajpedzie przedsta-

wiciele Hali, a?eby przenie?? jej wszechnic? ^{do Berlina.} I zno-

wu Beyme ^zabra? si? ^do przygotowa?. ^A tymczasem ^{w Hal i}

Francja przywraca?a uczelni?. ^{Simeo n,} nowy minister nowego

królestwa Westfalji, zapewnia?: "Uniwersytety ^s? oguiskiem ^nau-

ki, ^{a im} wi?cej ^{nauki w} kraju, tym dl? ^niego lepiej. ^{Nie cho-}

dzi o ilo?? studentów. Im wi?cej b?dzie katedr, tym wi?cej ^do-

brych g?ów b?dzie ^{ku nim} si? ^{zwraca?o i stara?o} si? je zape?-

ni?". Zabiegi ^za? Beymego rozbi?y si? ^o niech?? Steina, ^{o nie-}

obecno?? dworu ^w Berlinie, ^o obawy szkodliwego wp?ywu ^wiel-

kiego ^{miasta na} m?odzie?, ^{mo?e o trudno?ci finansowe. A} jed-

nak Beyme korzysta? ^z pomocy najpierwszych ^{si? Niemiec. Fich-}

te, Wolf, Schleiermacher ka?dy ^w inny, ^sobie w?a?ciwy sposób,

uzasadnia? i projektowa? urz?dzenie nowej wszechnicy. ^Fichte

Schleiermacher, ^Schrnalz gotowi byli utworzy? jesieni? ¹⁸⁰⁸

uniwersytet prowizoryczny, ^z t? my?l?, ^{?e od} wiosny powstanie

ostatecznie uniwersytet ^w stolicy. Upadek ^{Steina i} powo?anie

Humboldta do ministerjum ^w charakterze szefa sekcji wyzna?

i o?wiecenia mia?o teraz inicjatywie, dot?d ^stale utykaj?cej,

nada? bieg ?ywszy. ^{Ale i on} pozyskuj?c wyk?adaj?cych, ^zabie-

gaj?c ^o fundusze, ^{musia? nawet w} uzasadnieniu przystosowy-

wa? si? ^do wymaga? ^{chwili, musia?} nagina? si?, ^zmienia?

w pomy?le ^{a? do} nazwy, wyrzekaj?c ^{si? w} pewnej chwili,

uniwersytetu ^dla Allg ^emetne Lehranstalt, ^{która z innemi in-}

stytutami ^{naukowemi i naukowo} praktycznemi ^{stanowi? mia?a}

jedn? ^ca?o??, a?eby ^{wreszcie na} par? dni przed ust?pieniem

swoim ^z ministerjum uzyska? (dn. ³⁰ maja 1810) zgod? ^{na utwo-}

rzenie wszechnicy jesieni? ^{r. 1810.} Odt?d ^{mia? on} spraw? t?

prowadzi? ^do pomy?lnego ^{ko?ca nie w} charakterze jednak?e

urz?dowym, ^lecz przez oddzia?ywanie ^na komisj? urz?dzaj?c?.

Nowa wszechnica, ^{z?o?ona z 4} wydzia?ów: teologicznego; pra-

wnego, medycznego ⁱ filozoficznego, rozpocz??a ?ywot swój ^for-

malnie dn. 15 pa?dziernika ^{1810 r., na} mocy ustawy tymczaso-

wej, ^{któr? mia?a w} dalszym ci?gu rozwija?, oparta ^o wzory da-

wnych uniwersytetów niemieckich, tym ^{od nich} szczególnie ^ró?-

na, ?e wraz z Akademj? ⁱ instytutami ^uaukowemi stolicy ^sta-

nowi? mia?a wspóln? ^ca?o?? organiczn? ^{i ?e cz?onkom} Akademji

przys?ugiwa?o prawo wyk?adania ^na wszechnicy. ^{Mimo trudno?ci}

i oporu, ^w dobie burzy ⁱ kl?sk zewn?trznych ^z wysi?ku patrjo-

tów powstawa?a pot??na podpora ^dla odnawiaj?cego si? pa?stwa

pruskiego.") ^.

*

Nowa stolica Polski ^za czasów Rzeczypospolitej w?asnej

wszechnicy ^nie posiada?a. Warszaw? wyprzedzi?y ^{Kraków i} Wil-

no, posiadaj?ce Szko?y g?ówne, ^naczelne instytucje naukowe

.i o?wiatowe zarazem. A cho? szko?y ^{te w} po?owie ^{w. XVIII}

na ogó? ^w upadku, jak ⁱ s?siednie pruskie, ^nie odpowiada?y

wymaganiom czasu, ^w Warszawie uniwersytetu ^{mimo rozkwitu}

czasów stanis?awowskich nie wybudowano. ^Pierwsze pomys?y

z czasów przed sejmem czteroletnim nie wysz?y ^{poza uchwale-}

nie funduszów na poszczególne wydzia?y. ^{W r. 1789} ograniczono

,

si? ^{do utworzenia} szko?y lekarskiej, utrzymywanej przy popar-

ciu mieszcza?stwa.

Po upadku pa?stwa, ^{za czasów} pruskich, ^{Warszawa zosta?a}

zepchni?ta ^do poziomu ^miasta drugorz?dnego, prowincjonalnego.

Przez czas jaki? ^{nos'zono si? w?ród sfer} rz?dowych ^z my?l?

utworzenia osobnego uniwersytetu ^{dla ziem} polskich Prus, ^nie

w Warszawie jednak, ^{lecz w Toruniu lub Che?mnie. I} tego po-

mys?u zaniechano, ^{a w r. ,1799} ?1800) postanowiono utworzy?

katedry teologji katolickiej ^w upadaj?cych uniwersytetach ^we

Frankfurcie i Królewcu. Potym przez ^czas jaki? ^szukano napró-

?no odpowiednich profesorów. "W ^ten sposób, powiada Bornhak,

sko?czy? ^si? plan ^za?o?enia uniwersytetu niemieckiego ^dla ger-

manizacji Wschodu" **).

*) ^{M. L e n z: Geschichte d, k. Friedrich - Wilhelms-} Universitat

zu Berlin \910, ^1.

'kit) ^{C. B or n h a k: Geschichte d. preuss.} Univcrsitatsverwaltung ^bis

1810, 1910, ^{192-3 Nadto E Horn: Die} katholisch-polnische Universitats-

politik ^{Preussens vor hundert Jahren. Ztsch, d, hist. Gesel. f. d. Provinz}

Posen 1908, ^t. 23, ^1·69.

Wy?sze szkolnictwo powsta? ^mia?o dopiero ^{w odrodzo-}

nem Pa?stwie Polskim, ^w Ksi?stwie Warszawskim. Powstawa?o

w zwi?zku naj?ci?lejszym ^z potrzebami praktycznemi kraju

\T zale?no?ci od wp?ywu przemo?nego Francji, ^a rozwija?o si?

stopniowo, licz?c ^{zawsze z} trudnym ^{stanem finansów. Narzu-}

cony ^kodeks Napoleona, potrzeba gruntownej znajomo?ci ^nowe-

go prawa i nowego przewodu, skomplikowana ^nowoczesna ju-

rysprudencja wymaga?y osobnego przygotowania naukowego.

Dekretem z dn. 18 marca 1808 utworzona zosta?a na przed?o-

?enie min. ?ubie?skiego ^?ci?le praktyczna, ^z trzyletnim ^kursem

Szko?a prawa, której ^uko?czenie dopiero ^{mia?o otwiera? dro-}

g? do urz?dów ^w wydziale sprawiedliwo?ci. ^{Zale?na od mini-}

stra, ^a podleg?a ^{osobnemu dozorowi szko?a ta z czasem} przesz?a

tak?e pod zarz?d dyrekcji edukacyjnej. ^{W zakresie swoim zu-}

pe?nie ^{zbli?ona do szkó?} prawa francuskich, ^{nie dawa?a} ?adnego

wykszta?cenia ^{w dziedzinie} administracji ⁱ prawa politycznego.

Dba?y ^{o wzrost} swojego ministerjum, ?ubie?ski, przez ^czas

d?u?szy zabiega? ^o rozszerzenie jej charakteru. Zwalcza? opór

na. miejscu, apelowa? ^{do króla do} Drezna, pisa? np. do Brezy

(22 pa?dz. 1810):· "Niema innego ^?ród?a tylko zupe?na ^niewia-

domo?? nauki administracyjnej. ^Szko?a prawa wielu bardzo przy-

sposabia ⁱ ju? ^{trzeci rok teraz} wyda ^{nam bardzo} pi?kn? ^m?o-

dzie?, radbym ^{dla dobra} s?u?by królewskiej, ?eby mog?a ^nabra?

wiadomo?ci kameralistyki; ^{z stu} jedenastu, chodz?cych ^na prawo,

nie wszyscy b?d? mogli by? umieszczani w wydziale sprawie-

dliwo?ci, pójd? ^do wydzia?ów administracji, finansów, policji,

?yczy?bym, jak wierny monarsze, ?eby ^ich usposobi? ^na dobrych

urz?dników administracyjnych, znam, ^?e funduszów braknie, ^dla

tego projekt podaj?, któryby nowych ^{nak?adów nie} wymaga?.

Zyska?aby ^szko?a prawa, gdy? ^uczniowie nabyliby ^{zaraz i wia-}

domo?ci administracyjnych, ^co by?o by ^im wielk? pomoc? ^w przy-

sz?ych wypadkach s?dowych, zyska?yby ^inne wydzia?y, gdy?

mieliby ^m?odzie? usposobion?, ^{dekret za?} królewski, ^ustanawia-

j?cy najwy?sz? komisj? egzaminacyjn? przesta? by by? bezu?y-

tecznym, znanym albowiem jest ^{królowi, i? dot?d nikt z} innych

wydzia?ów prócz sprawiedliwo?ci ^nie by? egzaminowanym, je?e-

liby ^{za? czeka?} b?dziemy popóty, popóki Akademja urz?dzon?

nie b?dzie, ^to up?ynie ^kilka lat, ^{na nauczanie} si? ^znowu trzy

lata, kiedy? b?d? ^{zdatni do} urz?du?".

Zabiegi ?ubie?skiego ^wreszcie pomy?lnym ^{uwienczone zo-}

sta?y wynikiem. ^{W trzecim roku istnienia dekretem z dn. 22}

maja ^{1811 do} Szko?y prawa przydan? ^{zosta?a Szko?a nauk admi-}

nistracyjnych ^{i tak zmieniona} uroczy?cie otworzy?a ^swe podwoje

dn. l pa?dz. ^{18] l r.}

R. 1809 przyniós? drugi wydzia? ^{akademicki - lekarski.}

Ju? w r. 1807 pod kierownictwem i w zale?no?ci od lekarzy

Francuzów powsta?y kursy medyczne, ^{do utworzenia} jednak

sta?ych ^{kursów lekarskich nie} dosz?o, ^z winy ^mo?e wspó?zawo-

dnicz?cych ^{ze sob?} lekarzy naszych, ^{a mo?e z} powudu pewnego

oci?gania si? ^ze strony Komisji rz?dz?cej. Dopiero jesieni?

1809 pod kontrol? Izby edukacyjnej, ^{a dozorem Staszica za-}

cz??a funkcjonowa? ^Szko?a lekarska, ^{która mia?a} odt?d rozwija?

si? ^stale.

Powstawaniu dalszych ^szkó? wy?szych specjalnych ^{na dro-}

dze stan??y wypadki ^{r. 1809 i} zmiany, ^które st?d wynik?y. ^Po

wojnie nast?pi?o rosszerzenie terytorjum Ksi?stwa, przy??czenie

Krakowa, ^{a wraz z nim i} s?dziwej Wszechnicy Eaaimierzowsko-'

Jagiello?skiej. ^Ale Akademja ^{Krakowska nie} odpowiada?a wymaga-

niom czasu. S?dzia surowy, ^{acz nie} pozbawiony kompetencji, po-

wracaj?cy ^z objazdu, ^{min. ?ubie?ski,} pisze (w sierpniu 1810): "Edu-

kacja zupe?nie 17-go ^wieku. Akademja ^{z?o?ona z bardzo} s?abych pro-

'fesorów, zaj?tych jedynie prerogatywami akademickiemi, ^{a o edu-}

kacji ^nie my?l?cych. Czy ^zna który bibliotek?, prócz Przybyl-

skiego? Czy ^{ta biblioteka dla} tera?niejszych ^{nauk mo?e w} czym

by? u?yteczna, ^{chocia? si? z 30000 voluminów sk?ada?} Wszystko

jest ^{do?? dobre do ko?ca 17 wieku, a od} tego ^{czasu nic nie}

przyby?o, jest ^te? zupe?nie ^akademikom obc?, ^nie maj? ^{nawet ka-}

talogu tylko alfabetyczny ^{i ten} tylko Przybylskiemu znany, nie

widzia?em indyferentyzmu wi?kszego ^do nauk, ^a wi?kszego

entuzjazmu ^do dawnych przywilejów ^{i funduszów.} Akademja

8

"je?li ^ma by? u?yteczn?, ^ca?kiem zreformowa? potrzeba, sk?d?e

b?d? urz?dnicy, sk?d jakiekolwiek ^{?wiat?o dla} kraju, je?eli ^król

w m?dro?ci swojej tego ^nie urz?dzi. Przyjdzie ^{to za? ?atwo,}

mamy wzory [no]wych Akademji, ^nie b?dzie tyle ^{kosztowa?o i} b?-

dzie doskonalsza".

Miast my?le? ^o nowej, ^trzeba by?o zaj?? ^si? reform? ^sta-

rej wszechnicy, której wprawdzie ^zlecono opiek? ^nad ca?ym

azkoluictwemw czterech ?wie?o przy??czonych departamentach,

ale któr? równocze?nie poddano w?adzy zwierzchniej Izby ^edu-

kacyjnej. ^{Do udzia?u w} pracy tej ^wezwane b?dzie ^{równie? 'I-wo}

elementarne, pod prezydencj? Lindego, ^{które z} mocy swego

urz?dzenia ^w?adne by?o zajmowa? ^{si? rozk?adem} zaj??, "zacz?-

wszy ^od parafialnych ^{tak dla} W) dzia?owych, jako ^{te? dla} gi-

mnazjow ^{i liceów ... a? do} Szko?y G?ównej" (1810,26 kwiet.) ^{W re-}

zultacie dopiero ^{w 1'. 1814} powstanie pe?ne surowych ⁱ kr?pu-

j?cych przepisów, ^a oparte ^{na wzorze francuskim} Urz?dzenie

wewn?trzne Szko?y G?ównej krakowskiej, ^?ród?o "niewygas?eg·o

?alu" Krakowa do Warszawy, pocz?tek ^niech?ci Warszawy ^do

Krakowa.

Potrzeby kraju ^{i w} innych ^dzia?ach g?osem donios?ym ^do-

maga?y ^si? zaspokojenia. Powszechnym by? ^{brak ludzi} wykwa-

lifikowanych, st?d przedwczesne ^szukanie posad ^{i obni?anie} ogól

nego poziomu urz?dnictwa. S. Potocki skar?y ^{si? 15 marca 1811:}

"M?odzie? ^z drugiej, ^a najwi?cej trzeciej klasy, ^{bez za?wiad-}

czenia o sko?czonych ^naukach byJe pisa? ^umia?a znajduje ^?atwe

umieszczenie w licznych ^{biurach i} porzuca nauki... Je?eli sili

niezabie?y, kraj ^nie b?dzie ^mia? tylko ^ludzi niedojrza?ych, ^któ-

rzy przy niewiadomo?ci istotnie potrzebnycll ^{nauk ro?ci? sobie}

b?d? dawno?ci? us?ug prawo do urz?dów ^{i odbiera?} je zdatniej-

szym". Innym ^razem (20 wrze?nia) donosi, "i? ^{bardzo ma?a}

liczba ^w tym ^{czasie chce doskonali? si? w klasach i naukach}

wy?szych, spiesz?c ^{si? na} urz?dy ^lub przestaj?c ^{na naukach}

powszechnych". ^Izba edukacyjna domaga ^{si? wi?c,} a?eby ^nie

przyjmowano ^na urz?dy kandydatów ^bez za?wiadczenia rektora

o uko?czonym ^{kursie nauk i} odbytym egzaminie, wyznacza kon-

9

kursy ^{dla uczniów} wy?szych ^szkó? ?rednich, by wywo?a? ^w?ród

nich emulacj?, wysy?a ^{m?odzie? na} specjalne studja ^za granic?,

a?eby zdoby? lepsze, wykwalifikowane si?y nauczycielskie, ^a wy-

sy?a ^bez ró?nicy wyznania. ^{Z troski} owej ^o podniesienie ^stanu

zainteresowania nauk? w?a?ciw? wyp?ynie ^tak?e pomys? ^utwo-

rzenia trzeciego specjalnego wydzia?u akademickiego ^{w War-}

szawie. Pisz?c ^w sprawie ^{konkursu dla uczniów szkó?} wy?szych

Linde proponuje (15 ^kwietnia 1812):nstosowniej by?o [by] ^nie

uczniów wymienionych ^{trzech szkó?} warszawskich, ^{lecz uczniów}

akademickich wydzia?ów ^{w Warszawie i Krakowie do} tego ^kon-

kursu wezwa?; materje ^{za? obra? z nauk} filologicznych ^{i filozo-}

ficznych, ^{bo do uczenia} si? prawa, lekarstwa, ^nauk administra-

cyjnych ^{sam chleb} zach?ca, ^lecz ?eby ^si? ?wiczyli ^w stylu, ^lecz

?eby ^si? parali ^o doskonalenie gustu, ?eby ^nie zaniedbywali

literatury ^tak dawnej, jak tera?niejszej, ?eby ^{nie zarzucali nauk}

matematycznych i, filozoficznych, ^do tego ^{koniecznie trzeba}

nadzwyczajnej zach?ty, ^{ile ?e te} wydzia?y dot?d ^zostawione s?

bez zach?caj?cych publicznych pochwa? ⁱ nagród, ^do którychby

nawet mo?na przy??czy? stopie? bakalaureatu, ^{i ?e koutecznie}

potrzeba ^owe trzy, ^{?e tak} powiem, ^chlebowe wydzia?y po??czy?

?ci?le z prawdziwie my?lowym, ^to jest filologiczno-filozoficznym".

Wyst?puj?c ^{w obronie} czystej nauki, wyst?puje ^{Linde za-}

razem tra ^{damo sua. Jako rektor liceum} pragn??by ^{za wzo-}

rem francuskim podnie?? ^{t? szko??} przynajmniej ^do godno?ci

osobnego wydzia?u akademickiego, ^W lutym ^{1812 uprasza o roz-}

toczenie nad sob? bezpo?redniego ^dozoru w?adzy ministerjalnej:

"w stolicy, ^{nie mówi?c o szkó?kach i szko?ach ni?szego rz?du,}

lecz liceum, ^z którego ^{z czasem uformowa? si? ma} wydzial

akademicko-filozoficzny ^{tak, jak ju? mamy} akademickie wy-

dzia?y ^{lekarski i} prawniczy, ^{za có?} by ^{si? nie mia?o} zaszczyci?

bezpo?redni? opiek? ^{i dozorem} Naj ^w, dyrekcji ^{na miejscu sil:}

znajduj?cej". ^{W marcu} wyst?puje ^z kompletnym projektem ^sto-

pniowego, ^silami Iicealnemi, uruchomienia ^w Warszawie oso-

bnego wydzia?u akademicko-filozoficzneg·o. Projekt ^{ten nie zo-}

sta? urzeczywistniony. ^{S. Poto cki uzna?:} "reproducatur ^{w przy-}

10 ^-

clatniejszej chwili". Zaj ^{mewano si? reform?} Szko?y G?ównej

krakowskiej, potym przysz?a wojna ^{L8 L2} r., kl?ska ^{r. 1813.}

Dopiero ^{z ko?cem r. 18L3 i} pocz?tkiem ^{18L4 teraz} pod ^kiero-

wnictwem dyrekcji edukacji narodowej, zarz?dzanej przez Sta-

szica, powrócono ^{do robót} rozpocz?tych. ^Po urz?dzeniu ^we-

•

wnetrzuyrn akademji krakowskiej przysz?a kolej ^na ogólne

Urz?dzenie hierarchji akademicznej ^w krajach Ksi?stwa ^War-

szawskiego. ^Praca, rozpocz?ta jesieni? ^r. 1814, ^{zosta?a w} po-

staci projektu rz?dowego ^za podpisem ^{znowu S.} Potockiego ^na

wiosn? ^{1815 r.} podana ^{do wiadomo?ci} publicznej.")

Za zasad? przyjcto: "kiedy plan edukacji publicznej ^{do te-}

go stopnia ju? doprowadzonym zosta?, ^{i? w sobie} obejmuje

wszelkie rodzaje potrzebnych ^w kraju instytucji o?wiecenia, ^kie-

dy ^w instytucjach tych pewna jednostajno?? ^nauk ju? jest ^usta-

nowiona, kiedy ^w porz?dku naznaczonego stopnia ka?dej szkole,

te nauki ?ci?le zastosowane zosta?y ^{tak do stanu} potrzeb ^roz-

maitych ^klas mieszka?ców, jako ^{te? do} gatunku ⁱ stopni s?u?by

publicznej, kiedy ^nareszcie wszystkie szko?y ^w kraju, pocz?wszy

od elementarnych ^{a? do} akademickich, ^{w takim z} sob? zostaj?

zwi?zku, ^{i? nie} czyni? tylko jedno cia?o, jeden publiczny Insty-

tut edukacji narodowej, ^nie pozostaje ^do uzupe?nienia' dzie?a,

jak tylko wystawi? ^w jednym ci?gu ca?y jego ^obraz, pozbli?a?

wszelkie jego zasady ⁱ po??czy? ^{w taki} porz?dek organiczny,

któryby ^w zgodno?ci ^{z zamiarami} rz?du móg? ^{mu nada? trwa-}

?o??, wi?kszy u?ytek ⁱ potrzebne znaczenie".

W planie ^{ustalono 8} kategorji ^szkó? (1. elementarne, ^2. pod-

wydzia?owe, ^3. wydzia?owe, ^4. departamentowe, ^5. kadetów).

Miejsce ^{z kolei szóste} zajmowa?a ^{Szko?a G?ówna.} "VI. ^Szkol Y

G?ówne. Szko?y ^G?ówne obejmuj?ce ^zarazem fakultety, jako naj-

*) ^Nad projektem pracowali Staszic, Surowiecki, Lipi?ski ^{i in. Pro-}

jekt ^{S ta s z ic a:} "My?li czyli g?ówniejsze zasady ^{do u?o?enia} ustanowy (s.)

czyli instytucji akademickiej ^w Ksi?stwie Warszawskim". Dzie?a 1810,

IV, ^{161-169. Dr.} Szeliga: My?li ^{St. Staszica do u?o?enia stanu nauczy-}

cielskiego ^w krajach ^Ks. Warszawskiego. ^{Bib!. Warsz.} 1903, l, 169-180,

podaje ^{ten sam} projekt ^w postaci bardziej rozwini?tej.

wy?sae, doskonal? ^{m?odzie? do} najwy?szego, ^ile by? mo?e, stopnia

w naukach, umiej?tno?ciach ^{i sztukach} szczególnych, ^stosownie

do szczególnych obowi?zków ⁱ pos?ug publicznych przysz?ego

jej powo?ania, tak, a?eby odchodz?cy, poznawszy ca?o?? swej ^nau-

ki, ^to? zwi?zek jej ^z innemi, przy w?asnej ^usilno?ci móg? ^{w obra-}

nym zawodzie sta? st? prawdziwym uczonym, ^{a za} zwiedzeniem

wy?szych ^szkól technicznych ^{lub za} poznaniem manipulacji

i wpraw? praktyczn? by? zdolnym ^do sprawowania ^wszelkich po-

s?ug ⁱ urz?dówpublicznych ⁱ posuwa? si? stopniami ^do naczelnych".

Jako VII sz?y Szko?y fakultetowe. "Szko?y fakultetowe,

których ^za?o?enie zale?y ^od potrzeby ⁱ dogodno?ci miejsca, ^uwa-

?aj? ^si? jako odosobnione oddzia?y Szko?y G?ównej. Maj? ^sto-

pie? równy ^fakultetom tej?e Szko?y. Dziel? si? ^{na 1. odosobnio-}

ne fakultety, ^{2. na} odosobnione katedry fakultetowe. Do liczby

pierwszych nale?? ^{oddzielnie za?o?one} fakultety teologiczne ^albo

seminarja ^duchowne ka?dego wyznania, szko?y prawa ⁱ admini-

stracji, ^{lekarskie i t. d., skoro} obejmuj? stopie? ^{nauk i liczb?}

katedr, przepisan? ^dla podobnych ^{fakultetów w Szkole} G?ównej.

Do liczby drugich nale?? szko?y, ^które maj? jedn? ^{lub wic-}

cej ^katedr fakultetowych.

Poniewa? nauki teoretyczne, ^{cho? s? dawane z pewnym Za-}

stosowaniem do praktyki, ^nie mog? by? ^uwa?ane tylko jako

?rodek do wy?szego celu, ^t. j. ^do rzeczywistego udoskonalenia

?ycia ⁱ obowi?zków towarzyskich, przeto uczniom, wychodz?cym

z wyliczonych dopiero instytutów o?wiecenia, pozostaje jeszcze

nowy zawód do ostatecznego udoskonalenia. 'I'eorja daje ^im po-

zna? ogólne prawid?a, praktyka ^za? okazuje, jak ⁱ kiedy prawidr-l

tych maj? u?y? ^w szczególnych przypadkach. Gdyby przy ka?dym

instytucie ^nauk teoretycznych móg? by? ustanowiony odpowiada-

j?cy ^mu instytut praktyczny, zupe?ne usposobienie ^{ludzi do wszel-}

kich powo?a? ^w spo?eczno?ci by?oby tym samym ju? u?atwioue?").

*) ^Jako kategorja ^VIll wyst?puj? szko?y techniczne, praktyczne

uzupe?nienie szkolnictwa wy?szego. Szko?y ^{te dzieli?} by si? mia?y ^na

wy?sze ^{i ni?sze.} Projekt ^do urz?dzenia hierarchji akademicznej ^{w kra-}

jach ^{X. W.} 1815, ^{str. 36.}

Dn. 26 kwietnia 18] 5 r. w tej samej chwili, kiedy ^los

Ksi?stwa, okrojonego, ^bez Krakowa, ^a pod nazw? Królestwa usta-

la? si? ^w nowej formie, ^{w Warszawie w?adze naczelne} wyka?-

cza?y kompletny zarys organizacji szkolnictwa, zupe?nie przy-

stosowany ^do urz?dze? napoleo?skich, oparty ^na istniej?cych

w Warszawie wydzia?ach, uwzgl?dniaj?cy. ^odr?bn? organizacj?

Szko?y G?ównej krakowskiej, logiczne zamkni?cie okresu, który

odchodzi? bezpowrotnie ^w przesz?o?? ^.

.;.:. *

Linja logiczna rozwoju uleg?a ^za?amaniu, formy dotychcza-

sowego dzia?ania zosta?y zniszczone, ust?pi?y ^{w oluesie} tym-

czasowym, nowym przemijaj?cym, potym przesz?y ^w zgo?a ^od-

mienne organy. Ale na miejscu pozostali ^{ci sami zas?u?eni dzia-}

?acze: St. Potocki, jako przewodnicz?cy wydzia?u ^o?wiecenia

narodowego ⁱ wyzna? religijnych, pó?niej minister, prezyduj?cy

w Kom. Wyzn. ^{ReJ. i O?w.} Publ., ^cz?onkowie wydzia?u ^do ró?nych

funkcji nast?pnie powo?ywani: Staszic, Linde, ^{ks. Pra?mowski}

i in. Niezmiennym pozosta? ^duch s?u?by ^{w oddziale} o?wiecenia,

duch ref ormy, bior?cy swój pocz?tek ^z poczyna? ^{Komisji Edu-}

kacyjnej ^{i dzia?a?} Sejmu Czteroletniego, ⁱ g??boki pogl?d ^na

zadania zw?aszcza szko?y wy?szej. ^Znamienne s? ^w tym wzgl?-

dzie s?owa Lindego, wypowiedziane jeszcze ^{w r. 1813} przy

opinji ^nad urz?dzeniem Akademji Krakowskiej: "Akademja czyli

Uniwersytet ^{w ten czas} tylko jest ca?kowitym ⁱ jednym insty-

tutem, gdy wszystkie wydzia?y jak naj?ci?lej zwi?zane s? ^z wy-

dzia?em nauk wyzwolonych czyli literatury, ^{bo bez} tego zwi?z-

ku wszystkie ^inne tylko ^{s? szko?ami} szczególnemi ⁱ odr?bnemi".

Osta?y ^{si? w Warszawie i burz?} przetrwa?y ^{wci?? ?ywe, pracu-}

j?ce ^{w momencie} niepewno?ci, ^{w ?wiat} wypuszczaj?ce ^m?odzie?

dwa wydzia?y ^{lekarski i} prawny, widome realne znaki twórczo?ci

Ksi?stwa Warszawskiego ^na polu dzia?alno?ci naukowo ^- o?wia-

towej.

Ambicj? ^St.. Potockiego, ^mo?e wynikiem ^pewnego wspó?-

zawodnictwa ministra ^z Czartoryskim ⁱ rywalizacji Warszawy

13

z Krakowem, by?o d??enie ^do u?wietnienia stolicy nowego kró-

lestwa w?asn? wszechnic?. ^W pó?urz?dowym sprawozdaniu

t

z dzia?alno?ci Potockiego pisa? ^{w r. ]821} G?uszy?ski: "Znacznie

pierwej ^{ni?li zasz?o} oddzielenie uniwersytetu krakowskiego ^od

Królestwa, ju? ^uzna?a by?a dyrekcja edukacyjna potrzeb? ^utwo-

rzenia drugiego uniwersytetu ^w stolicy". ^Bardzo by? ^{mo?e, ?e}

czasu bytno?ci ^{Aleksandra w Warsza wie Potocki} jeszcze ^{w r.}

1815 otrzyma? przyzwolenie ^na przygotowanie wszechnicy. ^Utwo-

rzona przy komisji delegacja czy deputacja edukacyjna, ^z?o?o-

na z cz?onków Towarzystwa elementarnego ^{i dziekanów d wuch}

szkó? akademickich warszawskich otrzyma?a ^{dn. 20 marca 1816}

pierwsze zapytanie, czyli ^{i w} jakiej ^cz??ci fakultety ^{nowe do}

uzupe?nienia Akademji ^{w Warszawie} tego ^roku maj? by? ^za-

prowadzone, ^{a w} odpowiedzi swej ^{z dn. 26 t. m.,} przemawiaj?cej

za utworzeniem uniwersytetu ^{o 5-u} wydzia?ach: teologicznym

katolicko-protestanckim, parytetowym; lekarskim; prawno- admi-

nistracyjnym; matematycznym, fizycznym; ^nauk pi?knych ^{i sztuk}

otwiera?a pierwszy ^okres przygotowawczy, zako?czony ^nadaniem

przywileju wszechnicy.

Nie b?d? wchodzi! bli?ej ^w rozpatrywanie zwi?zanych ^z tym

zabiegów ^{i stara?.} Odsy?am ^{szan. s?uchaczów do} pe?nej ^tre-

?ci historji Uniwersytetu Warszawskiego ^{d-ra B i e li ? s k i} ego"),

ogranicz? si? tylko ^do charakteryetyki ogólnej. ^{Praca roz?o?ona}

by?a ^{na kilka warsztatów i kilka stopni. Istniej?ce wydzia?y}

zajmowa?y ^si? uzupe?nianiem ⁱ rozwijaniem w?asnych programów

i zasad nauczania. Wez wana przez Staszica ^w maj ^{u szko?a} pra-

wa przedstawi?a swój

proj?kt

kan 'lekarski Dziarkowski z?o?y? odpowiedni memorja?. Materja?y

te wraz z zasadniczym pytaniem ^{co do} organizacji wydzia?ów

nowych zosta?y przekazane ^{12 czerwca} Towarzystwu ^elemen-

tarnemu, ^które odt?d odgrywa? ^{b?dzie rol?} kontroluj?c? ^{w sto-}

*) ^Królewski Uniwersytet ^Warszawski (1816 -1831), ^{3 tomy} 1907,

1911 1912 nadto do historji ^utworzenia uniwersytetu tego? autora, je-

dnak?e po'd

(1817-1831) ^{Bibl. Warsz. 1903 II, 337-363; IV, 298-328.}

(J1NJ

,{fBL;lO!l{U

.

.

IA'?

lA_O' SKll&"

m.

11

z"ao6Oi"