Etyczne i moralne wątpliwości współczesnej ekologii

(1)

(2)

Studia Teologiczne Biał., Droh., Łom.

19(2001) JÓZEF M. DOŁĘGA

ETYCZNE I MORALNE WĄTPLIWOŚCI

WSPÓŁCZESNEJ EKOLOGII

Treść: 1. Wprowadzenie; 2. Rejestr nauk ekologicznych; 3. Elementy kultury ekologicznej: 4. Ekologiczne potwierdzenia wartości moralnych: 5. Wątpliwe ujęcia ekologiczne w świetle wartości chrześcijańskich; 6. Zadania, perspektywy, nadzieje - zamiast zakoń czenia.

1. W prow adzenie

Konferencja naukowa Sekcji Moralistów Polskich na temat: Moralne aspekty przemian cywilizacyjnych zgromadziła w czerwcu 2000 roku w Zakopanym duże grono pracowników naukowych ośrodków uniwersy teckich z Polski. W przemianach cywilizacyjnych przełomu wieków i ty siącleci obszerny wachlarz problemów i zagadnień należy do sfery ekolo gii, zagrożeń ekologicznych lub nawet katastrof ekologicznych. W tema cie: Etyczna ambiwalencja współczesnej ekologii pragnę zasygnalizo wać następujące elementy: rejestr nauk ekologicznych z krótką charakte rystyką zwłaszcza ekofilozofii, elementy kultury ekologicznej, ekologicz ne potwierdzenia wartości moralnych, wątpliwe ujęcia ekologiczne w świetle wartości chrześcijańskich oraz zamiast zakończenia: zadania, per spektywy, nadzieje. Treść tego artykułu została zaprezentowana na wspo mnianej konferencji naukowej a tekst wykładu został przekazany organi zatorom. Tutaj jest on drukowany w formie poprawionej i uzupełnionej.

2. R e je s tr N auk ekolo giczn ych

Do zbioru nauk ekologicznych już dzisiaj zaliczamy następujące dyscypliny: ekologię, sozologię, sozotechnikę, sozoekonomię, sozopsy- chologię, etykę środowiskową, bioetykę, ekofilozofię, prawodawstwo ekologiczne, ekoteologię, politykę ekologiczną, psychologię ekologicz ną, ekomedycynę.

(3)

1. Ekologia - termin i definicję tej nauki po raz pierwszy podał Er nest Haeckel w 1866 roku. Rozumienie ekologii w ujęciu E. ITaeckla (1834-1919) i uściślone przez S. A. Forbesa (1844-1930) w 1895 roku prze trwało do naszych czasów jak podaje Kazimierz A. Dobrowolski1 . Obok tego ujęcia ekologii jako nauki biologicznej badającej organizmy flory i fauny w środowiskach biotycznych i abiotycznych powstała w drugiej połowie XX wieku ekologia człowieka i ekologia społeczna2. Ekologia człowieka koncentruje się na badaniu wpływu czynników środowiska społecznego i przyrodniczego na organizm ludzki oraz nad możliwo ściami jego adaptacji do tego środowiska. Natomiast ekologia społeczna bada zjawiska z pogranicza socjologii, geografii i ekologii. W ostatnim dziesięcioleciu XX wieku powstaje pilna potrzeba wyodrębnienia dodat kowej dyscypliny naukowej lub rozwiniętego działu ekologii człowie ka, a mianowicie - ekologii rodziny ludzkiej.

2. Sozologia - termin ten pochodzi od greckiego słowa „sodzo", któ re oznacza „ochraniać", „ratować", „pomagać". Został on wprowadzo ny do polskiego słownika naukowego przez Walerego Goetela3 na po czątku lat sześćdziesiątych XX wieku. Według niego termin ten oznacza naukę o ochronie przyrody, o ochronie naturalnego środowiska człowie ka. Termin „sozologia" został wzbogacony nowymi treściami i tym sa mym poszerzono jego zakres. Wyrazem tego jest bogata literatura 1 P o r . K. A. D o b r o w o l s k i , P olsk ie nauki ek o lo g ic z n e w o b e c wyzwań g lob aln y ch i zadań praktyczn ych w kraju , w : Z iem ia dom em cz ło w iek a, p o d re d . J . L . K r a k o w ia k a , B D , W a r s z a w a 1 9 9 7 , 5 14.

: P o r . T . U m i ń s к i , E k o lo g ia - śro d o w isk o - przyroda, W s i P . W a r s z a w a 1 9 9 6 . 1 2 - 1 6 ; H . W i ś n i e w s k i i G. K o w a 1 e w s к i , E k o lo g ia z o c h ro n ą i kształtow an iem śro  d o w isk a. A G M E N , W a r s z a w a 1 9 9 7 . 1 4 - 1 8 ; A . H o r s t . E k o lo g ia cz ło w iek a. W a r s z a w a 1 9 7 6 ; B . C a m p b e l l , E k o lo g ia cz ło w iek a. H istoria n aszeg o m iejsca w p rzyrodzie o d p reh isto rii d o czasów w spółczesn ych,t ł u m . M . A . B i t n e r . W N P W N . W a r s z a w a 1 9 9 5 ; D . K i e ł c z e w s k i , E k o lo g ia sp o łecz n a .U w B . B i a ł y s t o k 1 9 9 8 ; K. Ł a s t o w s к i .

E k o lo g ia a filo zo fia . O d e k o lo g ii b io lo g icz n ej d o ek o lo g ii j a k o w iedzy hum anistycznej.

w ; W prow adzen ie d o filoz.oficz.nych p ro b lem ó w ek o lo g ii, p o d re d . A . P a p u z iń s k ie g o , W S P . B y d g o s z c z 1 9 9 9 , 1 1 - 5 4 .

5 W . G o e t e 1 . S o z o lo g ia - n a u k a o o c h r o n ie przyrody i j e j z a so b ó w . K o s m o s A 1 5 ( 1 9 6 6 ) 4 7 3 - 4 8 2 . p r z e d r u k , t a m ż e , 2 1 ( 1 9 7 2 ) z . 1. 3 1 - 3 8 ; E d u k acja ek o lo g ic z n a w o b e c w sp ółcz esn ości i wyzwań przyszłości. P r z y r o d a i C z ł o w ie k ( Z e s z y t s p e c ja ln y ) O p o le - P o k r z y w n a 1 9 9 5 ; C złow iek w o b e c św iata, p o d re d . Z . H u l l a i W . T u lib a c k ie g o , P T F i A R - T . O l s z t y n 9 9 6 ; E k o filo z o fia i b io ety k a, p o d re d . W . T y b u r s k i e g o . T O P K u r i e r . T o r u ń 1 9 9 6 ; E ko n o m ia - e k o lo g ia - etyka, p o d re d . W . T y b u r s k i e g o . T O P K u r i e r . T o r u ń 1 9 9 6 . 2 1 ( 1 9 7 2 ) 3 1 - 3 8 ; p o r. J . M . D o l e g a . Z zagadn ień so z olog ii.w : Z zag ad n ień f i l o  zofii przyrodoznaw stw a i filo z o fii przyrody, p o d re d . K . K ł ó s a k a , t. 4 , A T K , W a r s z a w a 1 9 8 2 , 3 2 8 - 3 2 7 ; K . R . M a z u r s к i . P odstaw y so z olog ii. S U D E T Y , W r o c la w 1 9 9 8 ; J . .! a r o ń . E k o lo g ia, so z o lo g ia , ek o filo z o fia . ekoety ka. ekon om ia, p ro ek olo g icz n a . P rz e g lą d zagadn ień ,H E I O D O R , W a r s z a w a 1 9 9 7 .

(4)

E tyczne i m oralne w ątpliw ości w spółczesn ej ekologii

przedmiotowa, a terminu tego używa się - coraz częściej na określenie nauki o ochronie środowiska społeczno-przyrodniczego.

W aspekcie metodologicznym treści nazwy „sozologia" mówi przecie wszystkim o metodach służących do badań przedmiotu tej na uki. Wyróżnia się tutaj metody empiryczne, humanistyczne, filozoficz ne i systemowe.

Natomiast w aspekcie przedmiotowym nazwy „sozologia" podkre śla się zagadnienia i problemy wchodzące w zakres naukowych badań sozologicznych. Przykładowo wymienia się tutaj takie problemy i za gadnienia jak:

— opis faktyczny stanu przyrody w Polsce i świecie;

— określenie obiektów, które zanieczyszczają i niszczą środowisko; — przeprowadzenie badań technicznych i technologicznych w celu

wprowadzania urządzeń oczyszczających i technologii nieuciążli wych dla środowiska;

— badanie wpływu zmienionego środowiska na organizmy żywe i na człowieka;

— tworzenie zabezpieczeń prawnych i administracyjnych w skal: kra jowej i międzynarodowej w celu realizacji programów ochrony śro dowiska;

— budzenie świadomości moralnej i etycznej wrażliwej na jakość śro dowiska przyrodniczego i społecznego;

— szukanie środków zmniejszających zanieczyszczenie środowiska i eliminowanie źródeł jego zanieczyszczeń;

— badanie wpływu środowiska na stan psychiczny człowieka;

— prowadzenie medycznych badań nowych jednostek chorobowych, powstałych pod wpływem zmienionego środowiska;

— zabezpieczenie tak zwanych „czystych" rezerw genetycznych; — wychowanie - na różnych szczeblach edukacji narodowej - w duchu

wrażliwości na wartość środowiska człowieka.

Aspekt zakresowy nazwy „sozologia" obejmuje problemy i zagadnienia dotyczące środowiska przyrodniczego i społecznego, w którym żyje czło wiek. A zatem dotyczy to przyrody nieożywionej i ożywionej oraz an tropos féry. Wszystkie te obszary rozpatrywane są w aspekcie ochrony naturalnych właściwości poszczególnych obiektów przyrodniczych i ich wpływu na ży cie i zdrowie człowieka. W aspekcie tym, który jest charakterystyczny dla sozologii, mieszczą się badania naturalnych właściwości obiektów przyrody nieożywionej i ożywionej oraz ich właściwości powstałych pod wpływem działalności człowieka. Badania te dotyczą również nowo powstałych wła ściwości środowiska i ich wpływu na zdrowie i życie człowieka, a także ich wpływu na kondycję biologiczną innych gatunków żyjących na ziemi.

(5)

3. Sozo tech n ik a4 - termin ten oznacza całość badań naukowo-tech nicznych i technologicznych związanych z ochroną środowiska oraz z wprowadzaniem do produkcji nowych technologii nie niszczących śro dowiska lub przynajmniej nieuciążliwych dla tego środowiska.

4. S ozoekonom ias - (czasem nosi nazwę ekoekonomia) dział eko nomii zajmujący się kosztami produkcji wraz z nakładami na ochronę środowiska, mieści się to w tak zwanym rachunku sozoekonomicznym przedsiębiorstwa, lub jednostki administracyjnej państwa.

5. Etyka środowiskowa1’ - (inne nazwy, to: etyka ekologiczna, eko- etyka) wyrażenie to w środowiskach naukowych w Polsce zaczyna się utrwalać na oznaczenie nauki zajmującej się zasadami i normami postę powania człowieka wobec środowiska przyrodniczego (biotycznego i abiotycznego) i społecznego. Wyróżnia się w niej kilka orientacji, a mia nowicie:

— holistyczną odmianę etyki środowiskowej,

— biocentrycznie zorientowaną etykę środowiskową, — etykę ochrony zwierząt,

— antropocentryczną odmianę etyki środowiskowej.

Etyka środowiskowa jest w ciągłym rozwoju i pojawiają się coraz to nowe orientacje związane z kierunkami filozoficznymi lub religiami albo z określonym światopoglądem.

4 P o r . : J. В a ń к a . Zarys filo z o fii techn iki. U Ś . K a t o w ic e 1 9 8 1 ; А. К i e p a s . M oralne wvzwania nauki i techn iki. W a r s z g r a f . K a t o w ic e - W a r s z a w a 1 9 9 2 : J. S z у τη a ń s k і , T echnika a ek sp ery m en taln e sp raw d zan ie p ra w nauki. W A W , P o z n a ń 1 9 9 4 ; C złow iek -techn ika - środow isko. C złow iek w spółczesn y w o b ec wyzwań koń ca w ieku. re d . n a u k o w y , A . K ie p a s . U Ś , K a t o w ic e 1 9 9 9 .

5 P roblem y so z olog icz n e a g lo m era c ji m iejsko-przem ysfow ych. Wybrane z ag ad n ien ia, p od re d . Z. M a ł e c k ie g o . K I S P A N . B i u l e t y n ( 1 9 9 3 ) n r 1: P roblem y so z o lo g icz n e a g lo m era c ji m iejsko-przem yslow ych. H u t a im . T a d e u s z a S e n d z im ir a , p o d re d . Z. M a ł e c k ie g o , K I S P A N , B iu le t y n ( 1 9 9 4 ) n r 1 ; J. T . W i m p e n n у , W artość środow iska. M etody wyceny ekon om iczn ej, t ł u m . K . K a f e l. I . S z y m a n ia k , P W E . W a r s z a w a 1 9 9 5 : P od ejm o w an ie in w estycji p ro ek olo g icz n y c h i trinila ich fin an sow an ia, p o d re d . B . P o s k r o b k i , P B . B i a ł y s t o k 1 9 9 5 ; E kon om ia - ek o lo g ia - etyka, p o d re d . W . T y b u r s k ie g o , 1 F U M K . T o r u ń 1 9 9 6 ;

E kon om iczn a w ycena środ o w isk a prz y ro d n icz eg o , p o d re d . G . A n d e r s o n a i J . Ś l e s z y ń s k ie g o . W e i Ś Ś . B i a ł y s t o k 1 9 9 6 .

6 P o r . : W . T y b u r s к i . Etyka i e k o lo g ia . P K E , T o r u ń 1 9 9 5 : Z. P i ą t e к . Etyka śr o d o  w iskow a.. N ow e sp o jrz en ie na m iejsce cz ło w iek a w przyrodzie.I F U J . K r a k ó w 1 9 9 8 ; Ety ka środ o w isk ow a. T eoretyczne i praktyczn e im p lik a c je.p o d re d . W . T y b u r s k i , I F U M K i P K E . T o r u ń 1 9 9 8 : A . P a w i o w s к i , O d p ow ied zialn ość za przyrodę. W P L , L u b l i n 1 9 9 9 : J . Ł u k o m s k i , P ró b a zbu dow an ia ch rz eścija ń sk iej etyki środ o w isk a n atu ral n eg o. R a d o m 1 9 9 8 ; W . T y b u r s k i , G łów ne kierun ki i zasady etyki środ ow iskow ej.

(6)

E tyczn e i m oralne w ątpliw ości w spółczesn ej ekologii

6. Bioetyka7 - jest określona przez Tadeusza Ślipko jako „dział filo zoficznej etyki szczegółowej, która ma ustalić oceny i normy (reguły) moralne ważne w dziedzinie działań (aktów ludzkich) polegających na ingerencji w granicznych sytuacjach związanych z zapoczątkowaniem życia, jego trwaniem i śmiercią".

7. Prawodawstwo ekologiczne8 - pod tym wyrażeniem rozumie się procesy tworzenia prawa ochrony środowiska (przeważnie naturalne go, ale nie tylko)), jego wdrażania i egzekwowania.

8. Ekofilozofia - jako nowa nauka filozoficzna, ma już bogaty sys tem koncepcji. W tym miejscu nie dokonujemy szczegółowej analizy po szczególnych koncepcji ekofilozofii, a tylko prezentujemy ich rejestr i krótką charakterystykę.

8.1. Ekofilozofia jako filozofia ekologii9 - wyrażenie „filozofia eko logii" w podstawowym znaczeniu funkcjonuje w filozofii nauki i ozna cza teorię i metodologię ekologii. W ostatnich dziesiątkach lat XX wieku wyrażenie to zawiera w swojej treści i zakresie wiele elementów z sze roko rozumianych zagadnień filozoficznych i ochrony środowiska. Przy kładem takich ujęć są prace Zbigniewa Hulla.

8.2. Ekofilozofia jako ekologia człowieka10 - wyrażenie „ekologia człowieka" zastosowane przez Napoleona Wolańskiego do określenia syntezy wyników badań naukowych z zakresu antropologii przyrodni czej, ekologii i nauk medycznych. W ujęciu tym jest duży zakres zagad nień i refleksji antropologicznych o charakterze filozoficznym.

7 Por. T. Ś 1 i p к o , G r a n ice życia. D ylem aty w sp ó łcz esn ej b io ety k i. ATK, Warszawa 1988; W. В o i o z , Zycie w ludzkich ręka ch - p o d staw ow e z ag a d n ien ia b io ety cz n e, ATK i ADAM, Warszawa 1997.

* Por.: R. P a c z u s к i . P raw o ochron y środow iska. Stan praw n y na dzień 3 0 cz erw ca 1994. OWBranta. Bydgoszcz 1994; L. L u k a s z u к . M iędzyn arodow e p ra w o m orza. WN Scholar. Warszawa 1997; D. K i e t c z e w s к i . M echanizm y rozw oju p ra w a o ch ron y środow iska. UwB, Białystok 1998; P raw a cz ło w iek a w p ań stw ie ek o lo g iczn y m . pod red. R. Sobański, WATK. Warszawa 1998.

0 Z. H u 1 1 , F ilo z o fia e k o lo g ii j a k o now a dziedzin a filo zo fo w a n ia , w: F ilo z o fia i bio ety k a. M ateriay VI P o lsk ieg o Zjazdu F ilo z o ficz n eg o w Toruniu 5-9 w rześnia 1995 /;, S ekcja B ioetyki i ek o filo z o fii. pod red. W. Tyburskiego. TOP Kurier, Toruń 1996. 9-29; por. A. P a p u z i ń s k i . M etafizyczne d ziedzictw o nauki j a k o p ro blem filo z o fii ek o lo g ii, w: E k o filo z o fia i bio ety k a. 29-42; P roblem y filo z o fii ek o lo g ii, w: W prow adzenie d o f il o z o  ficzn y ch p ro b lem ó w ek o lo g ii, pod red. A. Papuzińskiego, WSP, Bydgoszcz 1999. 55-96. 10 N. W o 1 a ń s к i , G lo ssa ry o f term s f o r hum an ec o lo g y . Warsaw 1990; Czynniki rozw o

ju człow ieka. Wstęp d o e k o lo g ii cz ło w iek a, pod red. N. Wolański, PWN, Warszawa 1972; A. H o r s t . E k o lo g ia człow ieka. PWN, Warszawa 1976; E ko lo g ia człow ieka. H istoria w sp ółcz esn ości, pod red. B. Kuźnicka. IHN PAN, Warszawa 1995; N. W o l a ń s k i , N ow ocz esn o ść j a k o sp raw n o ść w przystosow an iu cz ło w iek a ilo środ o w isk a. "Prakseolo gia” (1992) Nr 1-2, 105-127.

(7)

8.3. Ekofilozofia jako ekologia humanistyczna1' - w zapowiedzi Sta nisława Zięby - ma prowadzić badania naukowe nad życiem człowieka w jego aspekcie specyficznie ludzkim i osobowym.

8.4. Ekofilozofia jako ekologia głęboka12 - koncepcja ta zawiera za gadnienia filozoficzne nie tylko w założeniach, ale również w rozwiąza niach problemów szczegółowych związanych z kryzysem i katastrofami ekologicznymi oraz z kryzysem moralnym człowieka.

8.5. Ekofilozofia jako filozofia ekologiczna13 - wyrażenie wprowa dzone przez Henryka Skolimowskiego, w zestawieniu z takim wyraże niem, jak „filozofia logiczna", które już funkcjonuje w słowniku nauko wym, może z biegiem czasu uprawomocnić się w języku filozoficznym. 8.6. Ekofilozofia jako ekozofia T14 - jest budowana na filozofii zwią zanej z kierunkami panteistycznymi - zarówno historycznymi, jak i współczesnymi oraz o założenia ekologii głębokiej.

8.7. Ekofilozofia jako filozofia kryzysu ekologicznego1" - orientacja ta dotyczy przede wszystkim zagadnień etycznych, prawnych, politycz nych i ekonomicznych związanych z kryzysem ekologicznym oraz eko logii jako nowego paradygmatu polityki.

11 Por. S. Z i ę b a , Ku e k o lo g ii hum anistycznej. "Człowiek i Przyroda" (1994) Nr I. 7-13: H umanizm ekolog iczn y , vol. 1: .la k iej filo z o fii p o trzeb u je ek o lo g ia , o ch ro n a przyrody a o ch ro n a cz ło w iek a, pod red. I.. Pawłowskiego i S. Zięby. WU PL. Lublin 1992; W. T y - b u r s k i . P o jed n a ć się z Ziem ią. W kręgu zagadn ień hum anizm u ek o lo g iczn eg o. IPIR. Toruń 1993; H umanizm ekologiczn y, vol. 4B : Technika szan są czy zagrożen iem (aspekty techn iczn e), pod red. Iwo Polio i Z. M. Kozaka. WU PL. Lublin 1996; S. Z i ç b a . N a tura i człow iek ir e k o lo g ii hum anistycznej. ZECKU L. Lublin 1998..

12 B. D e v a 1 1 . G. S e s s i o n s : E k o lo g ia g łęb o k a . Żyć w przekon an iu , iż N atura c o ś znaczy, tłum. E. Margielewicz. Pusty Obłok. Warszawa 1994; R. B z d а к . P roblem m ożliw ości teo rety czn eg o u zasadn ian ia g łę b o k ie j ek o lo g ii, w: C złow iek i środ o w isk o.... 91-96; A. S y n o w i e с k i . C złow iek - z. ziem i wzięty. "Człowiek i Przyroda" ( 1994) Nr I. 41-92; K. W a l o s z c z v к . Kryzys ek o lo g ic zn y w św ietle ek o filo z o fii. WPL. Lodź 1996. 228-241.

Por.: H. S к o 1 i m o w s к i . F ilo z o fia żyjąca. E k o filo z o fia j a k o drzew o życia. Pusty Oblok. Warszawa 1992; D. K i e l c z e w s k i . Wybrane nurty filo z o fii e k o lo g ic z n e j. WFUW, Białystok 1993. 5 -32: K. W a 1 o s z c z у к . Kryzys eko lo g iczn y u· św ietle e k o  filozofii. WPL. Łódź 1996. 207-228: H. S k o l i m o w s k i . M edytacje. Astrum. Wro claw 1991: H. S k o l i m o w s k і . Wizje N ow ego M illenium. Kraków 1999.

14 Por. B. D e v a 1 I , G. S e s s i o n s . E k o lo g ia g łę b o k a . 289-293; M. R y s z k i c - w i с z . M atka Z iem ia vr przyjaznym k osm osie. G a ja i z a sa d a an tropiczn a w d z ieja ch

m yśli przyrodn iczej. WN PWN. Warszawa 1994.

15 Por. Ed P h i 1 1 i p s . C risi in A tm osphere: The g reen h ou se fa cto r. D. B. Clark and Co. Phoenix 1990: V. H o s 1 e . P h ilo so p h ie d e r ö k o lo g isch en K rise. C. H. Beck. München 1994: Z. P i ą t e k . F iloz o ficz n e k o rz en ie kryzysu środ o w isk ow eg o , w: C złow iek i ś r o  d o w isk o.... 43-50.

(8)

E tyczn e i m oralne w ątpliw ości w spółczesn ej ekologii

8.8. Ekofilozofia jako ujęcie systemowo-informacyjne ekorozwoju16 - ujęcie to zawarte w pracach Lesława Michnowskiego znajduje uzasad nienie w prognozach rozwoju człowieka i o założenia zrównoważonego ekorozwoju.

8.9. Ekofilozofia jako ekologia uniwersalistyczna17 - pojawia się w kontekście ujęć filozofii uniwersałistycznej, a inaczej mówiąc uniwersa lizmu, jako metafilozofii, prezentowanej w Polsce między innymi w pra cach Janusza Kuczyńskiego.

8.10. Ekofilozofia jako praktyczna filozofia przyrody14 - ujęcie to ak centuje zagadnienia przede wszystkim praktyczne i bioetyczne związa ne z kryzysem ekologicznym. Koncepcja ta prezentowana jest w litera turze przedmiotowej w Polsce jest prezentowana między innymi przez Zbigniewa Łapko i Annę Lemańską.

8.11. Ekofilozofia jako część filozofii przyrody14 - koncepcja ta jest związana z ujęciem filozofii przyrody orientacji arystoteiesowsko-tomi- stycznej, gdzie już wyróżnia się filozofię przyrody nieożywioną (kosmo- filozofię) i filozofię przyrody ożywionej (biofilozofię) oraz filozofię śro dowiska społeczno-przyrodniczego (ekofilozofię).

8.12. Ekofilozofia jako kulturalistyczna filozofia ekologii reprezen towana w Polsce przez Andrzeja Papuzińskiego20.

8.13. Ekofilozofia jako enwironmentalizm21 - proponowana przez Wiesława Sztumskiego z Instytutu Filozofii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

8.14. Ekofilozofia jako samodzielna nauka filozoficzna22 - o wyraź nie określonym statucie epistemologicznym i metodologicznym.

L M i e h n o w s к i . J a k żre'.’ E korozw ój a lb o .... WEiŚ. Białystok [brw|; E korozw ój szan są przetrw an ia cyw ilizacji. M ateriały z k on feren cji P K E. pod red. B. Zaufał. M. Bia łeckiej. t. 3. WAG-H, Kraków 1986; !.. M i c h n o w s к i , C z y r e g res cz ło w iecz eń  stw a? LTN. Warszawa i 999.

'' Por. J. K u c z y ń s k i . U dom ow ien ie Ziemi. In terp retacja L eszka K o ła k o w sk ieg o p r o  jektu m etan oi. w: Z iem ia naszym dom em , pod red. J. Kuczyńskiego. CU UW. Warszawa 1996. 155-178: por. J. K u c z y ń s k i . Wstęp ilo uniw ersalizm u, t. 1: O grodnicy .świa ta, BD. Warszawa 1 998; t. 2: M ło d ość E uropy i w ieczn ość P olski. BD. Warszawa i 999. 4 Por. Z. L e p k o . Ku ek o filo z o fii. "Studia Philosophiae Chistianae" 30( 1994) Nr 1. 21-

34; tenże. E k o filo z o fia ja k o praktyczn a filo z o fia przyrody, w: C złow iek i środ o w isk o.... 37-42; A. Lemańska. P raktyczna filo z o fia przyrody altern atyw ą klasyczn ej filo z o fii przy rody. "Studia Philosophiae Chistianae" 33(1997) Nr 1. 133-138.

|u Por. J, M. D o l ę g a , W kierunku ek o filo z o fii. w: E k o filo z o fia i b io ety k a. 19-25. 2,1 Por.: A. P a p u z i ń s k i . Zycie - nau ka - ek o lo g ia . P roleg om en a d o kulturalistycznej

filo z o fii e k o lo g ii. WSP. Bydgoszcz 1998.

21 Por.: W. S z t u m s к i . Enw ironm entalizm i cywilizac j a życia. l rŚ. Katowice 1997. " Por. J. M D o ł ę g a . Z zagadnień m etateoretyczn ych i m erytorycznych ek o filo z o fii. Stu

(9)

teo-W powstających naukach podstawowym zagadnienie jest wypraco wanie statusu epistemologicznego i metodologicznego oraz struktury zagadnień merytorycznych stanowiących pewną zwartą logiczną całość. W tym miejscu pomijamy szczegółowe analizy zagadnień metateoretycznych, a jedynie zwróci się uwagę Czytelnika na przedmiot badań ekofilozofii.

Każda nauka ma swoją prehistorię. Podobnie i ekofilozofia ma już swoją prehistorię, a mianowicie wszyscy uczeni zajmujący się zagroże niami i ochroną środowiska społeczno-przyrodniczego, a zwłaszcza au torzy przytoczonych powyżej koncepcji tej nauki, są prekursorami eko filozofii. Prace i publikacje tych autorów stanowią już historię nauki, która jeszcze nie istnieje w słownikach i encyklopediach - ekofilozofii.

Biorąc pod uwagę aktualny stan badań naukowych z zakresu ekofi lozofii, nie sposób dzisiaj określić definitywnie przedmiotu badań tej nauki. Jednak na podstawie istniejącej literatury i toczących się dyskusji na różnych sympozjach i konferencjach naukowych, można przyjąć ro bocze określenia przedmiotu ekofilozofii: przedmiotem badań ekofilo zofii jest istota i natura środowiska społeczno-przyrodniczego, jego wła ściwości ilościowe i jakościowe oraz dwustronne związki przyczynowe między antroposferą a środowiskiem (nie tylko biosferą).

W nurcie określonego myślenia filozoficznego poznanie z zakresu ekofilozofii zmierzałoby do poznania środowiska realnie i faktycznie ist niejącego; do poznania w aspektach koniecznościowych i przyczyno wych, a nie tylko przygodnych; do uzyskiwania uzasadnień tez ekofilo- zoficznych racjami logicznymi, ontycznymi, realnymi i przyczynowy mi2’ . Inaczej mówiąc: ekofilozofia jest nauką o systemowym ujęciu pro blematyki filozoficznej środowiska społeczno-przyrodniczego.

Zasadniczym źródłem informacji o środowisku są różne nauki szczegółowe, a szczególnie ekologia i sozologia. Wydobycie problema tyki filozoficznej z naukowego obrazu środowiska społeczno-przyrod niczego i kulturowego należy między innymi clo zadań ekofilozofii.

Z zagadnień metateoretycznych ekofilozofii wymieniamy tylko te, które stanowią zasadniczą strukturę przedmiotową tej nauki. Do niej

lo g ii i filo z o fii ch rz eścija ń sk iej, w: W prow adzenie d o filozoficzn ych p ro b lem ó w ek o lo g ii. pod red. A. Papuzińskiego, WSP, Bydgoszcz 1999.133-163: J. M. D o ł ę g a . P r o b le  m atyka o ch ro n y .środow iska sp o łecz n o -p rz y ro d n iczeg o 11' s o z o lo g ii i e k o filo z o fii. w:

O chron a środ o w isk a w filo z o fii i teo log ii, pod red. J. M. Dołęga i J. W. Czrtoszewski. WATK. Warszawa 1999. 10-26.

Por. К. К ł ó s а к . Z teo rii i m eto d olog ii filo z o fii przyrody. KSW. Poznań 1980. 46-49, 105, 11 3: .1. M. D o 1 ç g a , Stosunek ruchu d o m aterii w ujęciu klasy czn ej filo z o fii przy

(10)

należy problematyka ogólnofilozoficzna, antropologiczna, aksjologiczna i edukacyjna dotycząca środowiska społeczno-przyrodniczego łącznie ze środowiskiem kulturowym.

Ogólnofilozoficzna problematyka ekofilozofii21 dotyczy istoty i natury środowiska społeczno-przyrodniczego, jego właściwości ilościo wych i jakościowych, zmian zachodzących w tych właściwościach oraz związków przyczynowych między antroposferą a biosferą. Chodzi tutaj przede wszystkim o zdanie sprawy z aktualnego stanu środowiska, źró deł zmian zachodzących w tym środowisku, jego wpływu na życie i zdrowie człowieka, jak również szukanie podstaw filozoficznych ochro ny tego środowiska. Podstawą do prowadzenia badań w tym zakresie są dane z przyrodniczych nauk szczegółowych i antropologicznych. Podejmowana problematyka ogólnofilozoficzna w ekofilozofii i próby jej rozwiązania są oparte w sensie metodologicznym o tak zwany na ukowy obraz świata, w tym przypadku chodzi przede wszystkim o na ukowy obraz środowiska społeczno-przyrodniczego.

Antropologiczna problematyka ekofilozofii25 dotyczy przede wszystkim zagadnień filozoficznych związanych z demografią, ontoge- nezą, antropopresją, migracją oraz z strukturalnymi elementami antro- posfery, do których zalicza się przede wszystkim naukę, technikę i tech nologię, sztukę i religię. Punktem wyjścia do tego rodzaju badań są dane z antropologii przyrodniczej, filozoficznej, społecznej i kulturowej oraz z ekologii człowieka, sozotechniki, religiologii, filozofii i historii nauki, historii i filozofii kultury. Podejmowana filozoficzna problematyka an tropologiczna w ekofilozofii oraz sposoby jej rozwiązywania zależy od przyjmowanych przez autorów systemów filozoficznych.

Aksjologiczna problematyka ekofilozofii26 występuje przy warto ściowaniu życia, zdrowia człowieka, środowiska. Podstawy wartościo wania wypracowywane są w aksjologii lub filozofii bytu. W ramach na

2‘ Por. S. Z i ę b a , Ż ycie w a s p e k c ie ekologiczn ym . "Człowiek i przyroda" ( 1995) Nr 2. 5-21: J. D ę b o w s к i . F ilo z o fic z n e źródłu re flek sji ekofiioz.oficz.n ych. WSP, Olsztyn

1996.

'·' Por. N. W o 1 a ń s к i , Rozw ój biolog iczn y cz łow ieka, cz. 1 i 2, wyd. 6. PWN, Warsza wa 1986; S. К o w a 1 c z у к . Zarys filo z o fii człow ieka. WD. Sandomierz 1990; C z ło  wiek - o s o b a - p łe ć . pod red. M. Wójcik. IsnR ATK. Warszawa 1998.

26 Por. К. К 1 o s k o w s к i . O n a cz eln ej zasad zie etyczn ej relacji, w: C złow iek - ś r o d o  w isko. w: C złow iek i środ o w isk o.... 1 0 7 - i 12; W. T у b u r s k i . Etyka środ o w isk ow a a p a ra d y g m a t anlropocentryz.m il. w: E k o filo z o fia i b io ety k a. 65-72; Z. P i ą t e k , .Dyle m aty etyki środ o w isk ow ej, w: E ko filoz o fia i b io ety k a. 43-64. Ponadto por. 16 artykułów w pracy zbiorowej na temat: E konom ia, ek o lo g ia , etyka, pod red. W. Tyburski. iFUMK, Toruń 1996; J. L u k o m s к i . P róba zbu dow an ia c h rz eścija ń sk iej etyki środ ow iska n a 

(11)

szej koncepcji ekofilozofii życie oraz życie i zdrowie człowieka ujmuje my jako wartości najwyższe, ale nie absolutne. Natomiast środowisko społeczno-przyrodnicze traktuje się jako wartość podstawową i dobro wspólne. Podstawą takich analiz w tym przypadku jest aksjologia lub filozofia bytu, które są podstawą wypracowania etyki ogólnej oraz etyki środowiskowej, a nawet prawodawstwa ekologicznego. Wydaje się, że wiedza naukowa związana ze środowiskiem społeczno-przyrodniczym oraz wypracowana i akceptowana etyka środowiskowa mogą stać się podstawą dla ekorozwoju.

Edukacyjna problematyka ekofilozofii27 dotyczy przede wszystkim podstaw filozoficznych wychowania proekologicznego, a ściślej mówiąc wychowania sozologicznego w rodzinie, w szkole, w masmediach, w or ganizacjach społecznych, religiach oraz w ogólnej edukacji narodowej. Kształtowanie świadomości wrażliwej na wartość środowiska społeczno- przyrodniczego zależy również od programów nauczania w przedszko lach, szkołach podstawowych, średnich i na uczelniach wyższych oraz od powszechnej edukacji ekologicznej dorosłych. Ponadto jest to zadanie dla wszystkich zdających sprawę z jakości aktualnego środowiska i jego wpływu na życie na naszej planecie oraz z jego wpływu na życie i zdro wie człowieka w naszej Ojczyźnie, jak i na całym świecie. Jest to zadanie nie tylko dla filozofów - jak pisze M. Barnier'4 - ale dla wszystkich mają cych wpływ na świadomość społeczną w Polsce i w świecie.

9. Ekoteologia2“ - postulowana nauka teologiczna zbierająca w ca łość już opracowane szczegółowe zagadnienia ekologiczne związane z teologią, a mianowicie: grzech ekologiczny, ekologiczny rachunek su mienia, zagadnienie zbawienia świata, moralność ekologiczna, i inne.

27 Por. M ateriały II O g ó ln o p o lsk iej Kon feren cji O chron a środow iska u- nauczaniu i w y ch o waniu. pod red. M. R. Dudzińskiej i L. Pawłowskiego,WU PL, Lublin 1993; C hron ić hy przetrw ać, pod red. C. Napiórkowskiego i W. Koca, WOF. Niepokalanów 1992; E d u k a  cja ek o lo g ic z n a w o b e c w sp ółcz esn ości i wyzwań p rz y sz łości. Przyroda i Człowiek. Ze szyt Specjalny. Opole -Pokrzywna 1995; E du kacja środ ow iskow a. A genda 21 - re a liz a  c ja zadań edu kacyjn ych, pod red. D. Cichy, IBF.. Warszawa 1997; P roblem s dydaktyki i w ychow an ia w A kadem ii R oln iczej w Poznaniu. 14: E d u kacja i św ia d o m o ść ek o lo g iczn a. ARP. Poznań 1997; I. F u d a 1 i . E kolog iczn e wyzwania region aln ych p rog ram ów ed u  k a cji środ o w isk ow ej. PKE. Kielce 1997; .1. F r ą t c z а к . Ś w ia d o m o ść ek o lo g ic z n a d z ie ci. m łodzieży i d orosły ch vľ a s p e k c ie ed u ka cji szkoln ej i n ieszkoln ej. WSP. Bydgoszcz 1995: J. M. D o ł ę g a , Z naczen ie so z o lo g ii i ek o filo z o fii w system ie ed u ka cji e k o lo  giczn ej. w: H ipoteza e k o lo g ii ek o lo g iczn ej, pod. Red. J. L. Krakowiak, J. M. Dołęga. BD. Warszawa 1999. 53-65.

28 М. В a r n i e r , A tlas w ielkich zagrożeń, tłum. M. Jarosiewicz, WN-T. Warszawa 1995. 9. 29 Por.: M. O z o r o w s k i . VI7 kierunku ek o te o lo g ii. w: O chron a środ o w isk a w filo zo fii i

(12)

E tyczne ; m oraine w ątpliw ości 'współczesnej ekologii

10. Polityka ekologiczna3" - wyrażenie to oznacza badania nauko we, które dotyczą większych przedziałów czasowych i terytorialnych. W badaniach tych należałoby uwzględnić czas przynajmniej kilku po koleń, a terytorium, region, kontynent lub całą planetę Ziemię z jej naj bliższym otoczeniem kosmicznym. Badania nad świadomością ekolo giczną społeczeństwa oraz wdrażanie prawa ekologicznego staje się przedmiotem badań i zainteresowań wielu polityków - naukowców.

3. Elem enty ku ltu ry ekolo g iczn ej

Żeby zaistniała „kultura ekologiczna" w danym społeczeństwie, w pełnym tego wyrażenia znaczeniu, to musi dokonać się wiele zmian w zasadniczych elementach kultury, a mianowicie: w nauce, technice i technologii, sztuce i religii. Zastanówmy się na zmianami jakie zaszły i zachodzą w tych wymienionych elementach kultury31 .

2.1. Nauka. Właściwie cały pierwszy punkt dotyczy zmian w nauce związanych z środowiskiem społeczno-przyrodniczym. Wymienione nauki, które już mają określony status metodologiczny i epistemologicz- ny potwierdzają procesy zachodzące w poznaniu naukowym na przeło mie wieków i tysiącleci. Możemy tutaj wymienić następujące lub kie runki badań naukowych związane z zagrożeniami środowiskowymi, a powstałe w drugiej połowie XX wieku. Należą do nich: sozologia,

sozo-S. U r b a ń s k i . M istyka e k o lo g ii d u ch a lu d z kieg o , tamże, 203-221; J. B a j d a . G rzech ekologiczn y, tamże. 222-242; W. C z r t o s z e w s k i . E kolog iczn e rachun ki su m ienia, tamże. 243-251; М. O / о г o w s k i . K o śc ió ł a e k o lo g ia , tamże.2 8 1-283; A. S к o w r o ń s к i . "Kwestia ek o lo g ic z n a " w·· nauczaniu Ja n a P aw ia II. tamże. 284-28 ! ; Z. Ś w i c ľ c z. e к . E ko lo g ia - K o śció ł i .Vu; F ran ciszek. WSDOO.F, Kraków 1990; J. G r z e s i c a . O chrona środ o w isk a n atu raln ego c z ło w iek a . K SJ. Katowice 1993; A. L. Szaatrański. C h rz eścija ń sk ie p o d staw y e k o lo g ii. ZEC KUL. Lublin 1993; P. K ę  d z i e r s k i . Kości/U i ek o lo g ia . WSD. Rzeszów 1997.

Por.; S. K o z i o w s k i , IV' d ra d z e d o ekorozw oju . WN PWN. Warszawa 1997. 1 87- 209; Z asady ek a p olity k i vr rozwoju o b sz a rów w iejskich, pod red. L. Ryszkowski i S. Ba- lazy. Z B Ś R iL PAN. Poznań 1995; H. L i s i c k a . O rgan izacje ek o lo g ic z n e w p o lsk ich system ach politycznych. Wroclaw 1997; Ś w ia d o m o ść e k o lo g ic z n a i sp o łecz n e m ch y "Zie lon ych" w P o lsc e , pod red. W. Mieowskiego i przy współpracy P. Glińskiego, I Pi S Pan. Warszawa 1999.

!| Por.: H ipoteza e k o lo g ii h olistyczn ej, pod red. J. !.. Krakowiaka i J. M. Dołęga. CUUW i PI Ż. BD. Warszawa 1999: E k o lo g ia du cha, pod red. J. L. Krakowiaka. CUUW, PFŻ, BD. Warszawa 1999; H. S k o l i m o w s k i . Św ięte 'siedlisko cz ło w iek a. CUUW. PFŻ. BD. Warszawa 1999; Л. P a p u / i n s k і . Ś w ia d o m o ść ek o lo g ic z n a a ku ltu ra, w: W prow adzen ie d o filozoficzn ych p ro b lem ó w ek o lo g ii, dz.cyt., 156-218; J. K u c z у ń - s k i . O grodnicy św iata. Wstęp d o un iw ersalizm u, t. I. CU UW i WSF.iZ. Warszawa

(13)

technika, sozoekonomia, etyka środowiskowa, bioetyka, ekofilozofia oraz powstające: ekoteologia, ekologia społeczna, ekologia rodziny, po lityka ekologiczna lub środowiskowa.

W nurcie powstających nauk cztery grupy zagadnień są podstawo we: a mianowicie:

2.1.1. Zagadnienia epistemologiczne związane z teorią poznania na ukowego, a dotyczące określenia przedmiotu badań danej nauki, wy pracowania definicji i odpowiedniej koncepcji tej nauki oraz szukanie podstaw historycznych tego kierunku badań naukowych;

2.1.2. Problematyka metodologiczna oraz dominujące formv rozu mowania to drugi element strukturalny nauki - w powstających na ukach związanych ze środowiskiem chodzi przede wszystkim o wypra cowanie metod badawczych i całej metodologii badań naukowych;

2.1.3. Następny element istotny w tych naukach to problematyka merytoryczna związana w sposób ścisły z przedmiotem badań określo nej nauki, zagadnienia te koncertują się od ochrony środowiska, przez świadomość ekologiczną aż do zagadnień etycznych, prawnych, moral nych i teologicznych;

2.1.4. W dużej grupie nauk związanych ze środowiskiem występują problemy zastosowań praktycznych i konkretnych rozwiązań i to za równo w naukach technicznych i technologicznych jak i w humanistycz nych.

2. Technika i technologia. Zmiany jakie obserwujemy w tej dzie dzinie dotyczą powstawania nowych technik ochrony środowiska i wy pracowywania nowych technologii nieszkodliwych dla środowiska lub przynajmniej nieuciążliwych dla niego.

3. Sztuka. W tym filarze kultury obserwujemy działalność twórczą człowieka w różnych działach sztuki, a mianowicie: wr poezji, literatu rze, malarstwie, piosenkarstwie, rzeźbiarstwie, muzyce, fotografice. U wielu autorów pojawia się problematyka związana z zagrożeniami i ka tastrofami ekologicznymi.

4. Religia. We wszystkich kulturach świata religia stanowi istotny element strukturalny. Występuje ona i przenika inne elementy kultury jako system wartości sprzyjający rozwojowi człowieka. W tej warstwie kultury obserwujemy również wiele zmian zachodzących pod wpły wem zjawisk zachodzących w środowisku społeczno-przyrodniczym, które prowadzą do zagrożeń i katastrof ekologicznych.

Czy zbiór tych zjawisk zachodzących w ramach kultury jest już kul turą ekologiczną społeczeństwa? Prawdopodobnie jeszcze nie, ale w du żym stopniu od tych zmian zależy powstanie i jakość kultury ekologicz nej. Dlatego, na przykład: problem edukacji ekologicznej w znaczeniu

(14)

właściwie wychowania i wykształcenia człowieka wrażliwego na środo wisko społeczno-przyrodnicze powinien funkcjonować skutecznie w ra mach tak zwanej kultury ekologicznej.

W programach szkolnych pojawił się w nauczaniu początkowym przedmiot „środowisko społeczno-przyrodnicze". Długie dyskusje w środowisku pedagogów nad programem kształcenia i wychowania pro ekologicznego trwają do dzisiaj, wyrazem tego jest „Polska Strategia Edukacji Ekologicznej" oraz „Reforma Edukacji Narodowej" - projekt obecnie wdrażany w życie. Niemniej jednak w szkołach podstawowych w różnych przedmiotach ukazuje się zmiany i znaczenie środowiska przyrodniczego, również i w szkołach średnich występuje w praktyce kształcenie o profilu ekologicznym. Na wielu uczelniach powstały kie runki studiów ochrony środowiska oraz powstają centra badań i stu diów z zakresu ekologii człowieka i bioetyki.

4. E kologiczn e potw ierolzenia w a rto ści m o ra ln y ch

W pobieżnym rejestrze pojęć, które z dużą siłą pojawiły się w publi kacjach i na konferencjach naukowych, pod wpływem wydarzeń środo wiskowych XX wieku, należy wymienić następujące: metanoia, konsumizm, wartość rozumu, solidność pracy, jakość a nie ilość, umiarkowa nie, prawa ekologiczne, edukacja i wychowanie, globalizm i regiona lizm, wpólnotowość, troska o przyszłe pokolenia.

Metanoia - znane pojęcie w Biblii i chrześcijaństwie zostało przypo mniane również i przez filozofa Leszka Kołakowskiego oraz Janusza Kuczyńskiego w kontekście zagrożeń i katastrof środowiska przyrodni czego i społecznego w świecie i Europie. W rozumieniu Ich metanoia oznacza całkowitą zmianę mentalności i świadomości indywidualnej, społecznej i politycznej, żeby można było budować cywilizację życia - inny obraz świata i kultury.

Konsumizm - jako postawa i styl życia mimo wszystko nie był ak ceptowany w całej rozciągłości przez naukę Kościoła, a zwłaszcza przez moralistów (tak mi się wydaje). W latach 90. XX wieku ze strony forum ekologicznego idzie silna krytyka kultury europejskiej i stylu życia w aspekcie przerostu konsumizmu w wielu aspektach.

Racjonalizm i rozum nabierają ponownie znaczenia i wartości w sensie rozumu i mądrości indywidualnej i narodowej, umiejętności ży cia i przetrwania w przyszłych pokoleniach.

Solidność pracy - każda praca dobrze wykonana lub doskonale wy konana jest również znaczenie ekologiczne w wielu aspektach: oszczęd ności materiałów, ekonomii, wychowania itp.

(15)

Jakość a nie ilość - dzieło ludzkie musi być jakościowo prawie do skonałe, żeby miało znaczenie ekologiczne.

Umiarkowanie, post, a nawet asceza, m istyka - wszystkie te cnoty, postawy, potrzeby człowieka mają w naszych czasach wsparcie ekolo giczne.

Prawa ekologiczne - środow iskow e - przede wszystkim chodzi tu taj o wypracowanie i odkrycie praw ekologicznych w sensie praw przy rodniczych

i ekologicznych, praw przyrody, praw natury.

Edukacja i wychowanie - nauki ekologiczne potwierdzają strą prawdę o znaczeniu edukacji i wychowania w życiu człowieka, społe czeństwa, narodów - w tym przypadku głównie chodzi o poznanie i po szanowanie dzieła stworzenia - zupełnie inny cel edukacji.

Globalizm i regionalizm - z nauk ekologicznych płynie bardziej zdecydowanie wizja całościowa globu ziemskiego i rodzaju ludzkiego, a jednocześnie podkreśla się znaczenie rejonu, wartości lokalnych i to zarówno w aspekcie przyrodniczym jak i społecznym oraz kulturowym.

Współ no towość - efektywne wspólne działanie, współpraca - syner gia - podobnie nauki ekologiczne pokazują znaczenie wspólne działa nia, aby uzyskać efekty znaczące w zagadnieniach ekologicznych.

Troska o przyszłe pokolenia - poczynania ekologiczne w aspekcie sozologicznym mają przede wszystkim na celu przyszłe pokolenia rów nież, a może przede wszystkim - człowieka.

Wszystkie te poczynania, pojęcia, problemy i zagadnienia , wydaje się, że nie budzą wątpliwości, a jedynie wymagają wsparcia refleksji teo logicznej, oceny moralnej i etycznej.

5. W ątp liw ości w sform u łow aniach ekolo giczn ych

Panteizm - w nurcie myślenia ekologicznego są ujęcia panteizujące nawiązując do europejskich filozofii tego typu lub do kultur Dalekiego Wschodu, a zwłaszcza Indii.

Skrajny biocentryzm - w etyce środowiskowej znajduje się orienta cja biocentryczna, która wymaga głębszej analizy zarówno aksjomatów jak i podstaw epistemologicznych i metodologicznych.

Terror ekologiczny - głównie chodzi tutaj o sterowanie systemem ekologicznym światowym, który pojawia się zarówno w poglądach uczonych jak i polityków.

Skrajny antropocentryzm - w świetle wartości ekologicznych i tro ski o całe środowisko - pogląd taki budzi wątpliwości.

(16)

6. Zam iast zakończenia

1. Zadania. Wypracowanie charakterystyki epistemologicznej i me todologicznej nauk ekologicznych - filozofii nauk ekologicznych; poję cia i koncepcji kultury ekologicznej; koncepcji państwa ekologicznego; ekologia rodziny ludzkiej; ekologia ducha ludzkiego.

2. Perspektywy. Zapowiedziane sympozja w Polsce o charakterze ekologicznym napawają nadzieją, że świadomość potrzeby zmian na szej mentalności w wielu sprawach uzyska nowe przesłanki do jej pod jęcia, pogłębienia i zrealizowania.

3. Nadzieje. Nauka i wychowanie, zmiana paradygmatu wojny i śmierci na paradygmat pokoju - życia - miłości. Nadzieja w budowaniu cywilizacji i kultury życia z uznaniem Papieskich zasad: pokoju, soli darności, wolności, sprawiedliwości, prawdy i miłości.

ETHICAL AND MORAL DOUBTS OF MODERN

ECOLOGY

(Sum m ary)

The scientific conference of the Section of Polish Moralists on the subject: Moral Aspects of Changes in Civilization gathered a large gro up of the scientific staff of the university centres of Poland in Zakopane in June 2000. Amidst the changes in civilization on the threshold of cen turies and millenniums a wide range of problems and issues concerns the sphere of ecology, ecological dangers and even ecological catastro phes. Taking into consideration the theme: Ethical Ambivalence of Mo dern Ecology, I wish to signalize the following: a list of ecological disci plines with a short characteristic of them, especially of ecophilosophy; elements of ecological culture; ecological affirmations of moral values; doubtful formulations of ecology in the light of Christian values; and assignments, perspectives and hopes - which are given in conclusion. The content of this article was presented during the above-mentioned scientific conference and the text of lecture was conveyed to the organi zers. Here it is printed in a revised and widened form.