Opis teologiczny

Czesław Bartnik

Opis teologiczny

Studia Theologica Varsaviensia 15/1, 37-52

Studia Theol. Vars. 15 (1977) nr 1

CZESŁAW BARTNIK

OPIS TEOLOGICZNY

T r e ś ć : Wstęp; I. Analiza terminologiczna; II. Opis w ujęciu bi­ blijnym; III. Od opisu spontanicznego do kierowanego; IV. Język i wiara; Zakończenie.

WSTĘP

W e w spółczesnej reflek sji m etodologicznej pró b u je się także dokonyw ać k o n fro n ta cji m iędzy m etodam i teologicznym i a m eto d am i in n y ch nauk. W ydaje się, że teologii p o trzeb a przede w szystkim sam oistnych i całościow ych koncepcji m eto ­ dologicznych, a le n a uw agę zasłu g u ją rów nież szczegółowe z a ­ gadnienia m etodologiczne, zwłaszcza te, k tó re nie m ogą być p om in ięte przez żadną m etodologię. Do zag adnień tak ic h n a ­ leżą: opis, w y jaśn ian ie i ro z u m ie n ie .1 W arto szczególnie zająć się opisem , szukając odpowiedzii n a n a stę p u jąc e p y tan ia :

1) czy teologia, k tórej przed m io t zdaje się nie podpadać pod obserw ację, .może w ogóle posługiw ać się jakim ko lw iek opisem ; 2) jeśli tak, to ja k i rodzaj opisu może w ystąpić w teologii; 3) jak a ro la i ja k ie m iejsce p rzy p a d a opisowi w teologii chrze­ ścijańskiej?

I. ANALIZA TERMINOLOGICZNA

Słowo „opis” w term in o lo g ii n aukow ej n aw iązu je w w ięk­ szości języków eu ro p ejsk ich do języ k a greckiego:

— apografe — obraz, odbitka, kopia, odpis, spis;

1 Por. A. D i e m e r, Die Trias, Beschreiben, Erklären, Verstehen,

in historischen und systematisc hen Zusammenhang. W: Der Metho­ den — und Theorien — Pluralismus in den Wissenschaften, M eisenheim

38 C Z E S Ł A W B A R T N IK [2] ■—■ diagrafe — szkic, w y k res, ry su n e k , plan ;

— epigrafe — naipdls, zapis, in sk ry p cja, w y ry c ie czegoś; — hypografe — opis, zarys, oznaczenie, d efin icja (u sto i­

ków).

Dla m etodologii dzisiejszej n ajw ażn iejsze je s t znaczenie o statn ie, n a jb a rd zie j a b stra k cy jn e , chociaż i pozostałe odegra­ ły p ew n ą rolę. W e w szystkich m ożna odnaleźć w spólną im treść.

1. Opis je s t to sporządzony sztucznie, zm ysłow y obraz rz e ­ czy, kopia, odbitka, pew na podobizna.

2. Opisy s ą różne ze w zg lęd u n a przedm iot, któ reg o d o ty ­ czą, i środki, p rz y pom ocy k tó ry c h są dokonyw ane, a w ięc m ate ria ln e i duchow e, jed n oznaczne i m etafo ryczne, p o sług u­ jące się języ k iem lu b in n y m i znakam i, m ow ą lu b pism em .

3. O pis je s t ja k ą ś działalnością człow ieka i sposobem zm ie­ rz a ją c y m do p o zn an ia rzeczy (lu b osoby), w ejścia w p e łn ie j­ szy k o n ta k t z n ią i p rzy g o to w an ia jej dla określonego u ży tk u . T e rm in y g reckie b y ły tłu m aczon e n a łacinę najczęściej przez: descriptio, inscriptio i d efin itio ( C i c e r o ) . W k o n ­ tekście k u ltu r y łacińskiej uw y p u klo n e zostały do datkow o n a ­ stę p u ją ce cechy opisu.

1. P rzed staw ien ie czynów i fak tó w n ie ty le h istorycznych, co raiczej zachodzących w to k u ro zp ra w y sądow ej.

2. Porządek, u k ład a n ie i rozgraniczanie p raw , obowiązków, terenów , w łasności.

3. O kreślanie s p ra w i stan ó w życia ludzkiego przez regu ły, a k ty p raw n e, decyzje w ładzy.

O ile w k rę g u greckim opis oznaczał w y tw a rz an ą przez czło­ w ieka podobiznę rzeczy, to w k rę g u rzy m sk im odnosił się głów nie do w y tw o ró w k u ltu ro w y c h n o rm u ją cy c h sto sun ek p ra k ty c z n y człow ieka do rzeczy oraz sto su n k i m iędzyludzkie. O bie w e rsje — opis jako o d tw o rzen ie p rzed m io tu d opis jako rozstrzy g nięcie sp ra w y — p rz e w ija ją się przez całą k u ltu rę za-

chodnio-chrześcij a ń s k ą .2

2 Rozległość znaczeń osiągnęła sw oje apogeum w XVII w., kiedy

[3] O P I S T E O L O G IC Z N Y 39 W jęz y k u polskim „pisać” i „opis” w yw odzi się z p nia greckiego poikilos = p s try , łacińskiego p ictu m , pingere = m a­ lować, rysow ać, ryć igłą, oraz staro in d y jsk iego p im sa ti = w y ­ kraw ać, z d o b ić .3 E tym ologicznie więc polski te rm in „opis” b y łb y bardziiej zbliżony do znaczenia .greckiego niż do łaciń ­ skiego descriptio i oznaczałby po p ro stu : obrysow anie, otocze­ nie kołem , obejście czegoś ze w szy stk ich stro n , zakreślenie g ra ­ nic, w y ry cie podstawoiwych linii. Jed n ak że drogą w pływ ów k u ltu ro w y c h dołączyły się do treści polskiego „opisu” także m oty w y rzym skie. O statecznie słow o to używ ane je s t w n a ­ szym jęz y k u w n a stę p u jąc y c h znaczeniach.

1. W yłusziczenie czegoś w piśm ie lu b m ow ie, określenie, od­ danie ry só w lu b cech czegoś, m ożliw ie w szechstronna c h a ra k ­ tery sty k a .

2. R elacja o rzeczy, sp raw ie lu b zdarzeniach, podanie szcze­ gółów, w y k ład , ry su n e k , szkic, m apa.

3. U zew n ętrznien ie w oli w postaci zapisu, um ow y, spisu, po­ stanow ienie, protokół, przepis.

4. P rzed staw ien ie, w yobrażenie, odczucie, uprzytom n ien ie, odw zorow anie, symJbolizacja. 4

M imo ty c h ró żn o ro d n y ch zastosow ań potocznie w ysuw a się n a czoło odtw orzenie uchw ytnego em pirycznie w y gląd u rze ­ czy (zjaw iska czy zdarzenia) p rzy pom ocy pism a lub mowy.

II. OPIS W UJĘCIU BIBLIJNYM

D la teologii ch rześcijańskiej sp ra w ą isto tn ą jest, czy nie d yspo n uje ona jak im ś specyficznym znaczeniem te rm in u „opds” . Chociaż w spółczesna m etodologia teologiczna nic o ty m

condere, verbis exprim ere, effinqcre, prcdere memoriae, litteris man- dare, commendare, constituer e, dec retare, dare characterismum; A. D i e-

m e r, dz. cyt., s. 5 n.

3 A. B r ü c k n e r , Sło wnik etymologiczny ję z y k a polskiego, Warsza­ wa П970 s. 415.

4 W. N i e d ź w i e d z k i , Słownik ję zyk a polskiego, t 3. Y/arszawa 1904 S. 800 n.; M.S.B. L i n d e , S ło wnik ję z y k a polskiego, t. 3, War­ szawa 1951 s. 566; S łow n ik ję z y k a polskiego (red. W. D o r o s z e w - s к i), t. 5, W arszawa 1963 s. 1031 nn.

40 C Z E S Ł A W B A R T N IK

nie mówi, to jed n a k w y d a je się, że m ożna znaleźć pew ien w aż­ n y p ro to ty p znaczenia „opisu” w Biblii.

W N. T estam encie n ie w y stęp u je nazw a ab stra k cy jn a h y - pografe. P o ja w iają siię n a to m ia st inne, zw iązane z ogólnym term in e m graf ein = pisać. Nie b ra k p rz y ty m znaczeń n a j­ prostszych: spis ludności (Łk 2, 1— 5), zapisanie zbaw ionych w niebie (H br 12, 23; Ap 20, 15; 21, 27), napis n a m onecie (Mk 12, 16 i par.), n a k rzy żu (Mt 15, 26; Ł k 23, 38), n a posą­ gu i(Dz 12, 23) o raz w yp isanie p raw a n a sercach (H'br 8, 10; 10, 16). D zięki n aw iązyw an iu d.o różnych znaczeń słowa „pi­ sać” pow stały b ardziej rozbudow ane treści „opisu” . W ystą­ p iły one w dwóch n u rta c h : Łukaszow ym i Janow ym .

Św. Ł ukasz naw iązał do opisu ty p u historycznego, w y stę ­ pującego w em pirycznej h isto riog rafii greckiej. „O pis” zaj­ m u je u niego jedno z n aczeln ych m iejsc w p o znan iu chrześci­ jań sk im i sta je się sam „ch rześcijańsk i” . Chodzi tu głównie o odtw orzenie na piśm ie postaci Jezu sa C hry stusa, Jego życia, n a u k i i czynów, a w ięc o ro zbudow any opis w znaczeniu w y ­ łożenia spraw y, historycznego opow iadania (diegesis, Ł k 1, 1) Oczywiście, Ł ukasz nie m ówi o nau ko w ym opisie jakichś p a r­ ty k u la rn y c h zjaw isk, ale niew ątp liw ie zakłada w artość in d y ­ w id u aln y ch opisów zdarzeń, z k tó ry ch b u d u je opis całościo­ w y. Opis ten jest pierwszym , stopniem p oznania ch rześcijań ­ skiego oraz daje p o żąd an y stopień pew ności nie tylko dzięki natch n io n em u c h a ra k te ro w i relacji, ale także n a tu ra ln y m w łaściw ościom opisu, tj. dokładności, 'uporządkow aniu, d o ta r­ ciu do początków , chronologicznem u układow i, W szechstron­ ności i w ierności: „W ielu ju ż starało się ułożyć opow iadanie o zdarzeniach, k tó re się dokonały pośród nas, ta k ja k je p rze ­ kazali ci, k tó rzy od początku b yli naocznym i św iadkam i i słu­ gam i słowa. P ostanow iłem więc i ja zbadać dokładnie w szyst­ ko od pierw szych ch w il i opisać ci po kolei, d o sto jn y Teofilu, abyś siię m ógł przekonać o całkow itej pew ności n auk, który ch ci υάζίεΐαπίο” (Łk 1, 1—4). Opis ten oaizywa Ł ukasz także m o­ wą, słow em , opow iadaniem (logos, Dz 1, 1— 2).

[5] O P IS T E O L O G IC Z N Y 41 żonych do środow iska aleksan d ry jsk ieg o . E w angelista zdaje się zakładać, że najdoskonalszym opisem , obrazem rzeczy lub zdarzenia je s t „słow o”, k tó re odzw ierciedla rzeicz a zarazem daje siłę poznaw czą um ysłow i ludzkiem u. P rz y ty m „słow o” odbija w sobie n ie tylko cechy m ate ria ln e rzeczy, ale przede w szystkim treść w ew n ętrzn ą, jak b y sam ą istotę, m yśl Boga- -S tw ó rcy z a w a rtą w tej rzeczy. P odobnie całe zdanie je s t d u ­ chow ym odzw ierciedleniem rzeczyw istości, do k tó rej się od­ nosi, oczywiście, w dziedzinie rzeczyw istości religijnej i po­ znania religijnego. W szczególny sposób zachodzi to w p rzed ­ staw ian iu duchow ych treści h isto rii Jezu sa C h ry stusa: „Ten w łaśnie uczeń daje- św iadectw o o ty c h sp raw ach i on je opi­ sał. A w iem y, że św iadectw o jego je s t praw dziw e. J e s t p o n a d ­ to w iele in n y c h rzeszy, k tó ry c h Jezus dokonał, a które, g d y­ b y je szczegółowo opisać, to sądzę, że cały św iat nie pom ie­ ściłby ksiąg, k tó re by trz e b a n a p isa ć ” (J 21, 24— 25).

Opis w ięc w u jęc iu Ja n a n ie polega n a em pirycznej dokład­ ności i drobiazgowości, lecz na oddaniu isto tn y ch cech, pod- stawoiwej treści, n a jasności podania, n a m ocy „w idzenia”, na w ierności p raw o m duchow ym i m o ralny m poznania. Opis jest fu n k cją w izji: „Co widzisz, w księdze n a p isz ” (Ap 1, 11; por, 1, 3; 1, 19; 20, 12). E le m e n ty em p iryczn e n ie są b y n ajm n iej w ykluczone, ale sp e łn ia ją jak b y ro lę bezpośredniego przew od­ nika doprow adzającego do p ra w d y słow a i opisu: „Co było od początku, cośm y słyszeli o Słow ie życia, co u jrz e liśm y w ła­ snym i oczami, n a co p a trzy liśm y i czego d o ty k ały nasze rę ­ ce ■(...) O znajm iam y w am , cośmy u jrz e li i słyszeli (...) Pisze­ m y to w ty m celu (...) (1 J 1, 1— 4). P rz y ty m J a n nie p rz y ­ p isu je cech boskich sam em u pism u, bo w yżej staw ia opis u s t­ ny: „ P rag n ę w am w iele napisać, jed n a k nie chcę tego czynić za pom ocą k a rty i a tra m e n tu . Lecz m am nadzieję, że do was przybęd ę i osobiście z w am i po rozm aw iam ” (2 J 12; por. J 21, 25).

N o w o testam en taln a koncepcja opisu przeiz słow a i mowę, zarów no w ujęciu Ł ukaszow ym ja k i Jan ow ym , pozostaje pod urokiem rozpoznaw ania ing eren cji Bożej w św ia t w idzialny

42 C Z E S Ł A W B A R T N IK

oraz jej św iadom ej p ercep cji przez człow ieka. Opis m a za za­ danie ujęcie tej in geren cji, u trw alen ie, właścffiwą asym ilację podm iotow ą i przełożenie n a p ra k ty k ę relig ijn ą.

III. OD OPISU SPONTANICZNEGO DO KIEROWANEGO Nie sposób przed staw iać w szy stk ich etapów rozw oju w c h rześcijań stw ie p ierw o tn y ch opisów religijn ych , stan o w ią­ cych z czasem bazę dla teologii. W ystarczy stw ierdzić, że ro z ­ wój te n poszedł dw om !a w skazan y m i toram i, ze szczególnym i m o dyfikacjam i w k u ltu rz e rzy m sk iej. W zorując się n a Ł u k a ­ szu posługiw ano się w teologicznej reflek sji opisem w dużej m ierze m ate ria ln y m , em pirycznym , detalicznym , czyli opisem history czn y m , h istorią, opow iadaniem . W ślad za J a n e m zaś rozw ijano koncepcję opisu m istycznego, sięgającego za pom o­ cą znaków w id zialn y ch do rzeczyw istości niew idzialn ej, d u ­ chow ej, boskiej, tj. utożsam ianego z w izją, alegorią, in tu it ją duchow ą. N iekiedy opisy te przeciw staw iano sobie i — ja k to m iało np. m iejsce w szkole alek san d ry jsk iej ■— w arto ść opisu em pirycznego w y raźnie p o n iż a n o .5

W ośrodku rzy m sk im próbow ano zajm ow ać stanow isko sy n tety czne, w iążąc w je d n ą całość zarów no historię, ścisłą r e ­ lację, p rzed staw ian ie faktó w , ja k i w izję, ideę, obraz istoty. 6

5 W ystarczy prześledzić pod tym w zględem grupę w ybitniejszych uczonych łacińskich z pierwszych w ieków : A m b r o ż y , Expositio

Evangelii in Lucan, Prol. 1, III, 24; III, 38; V, 36; (CSEL t. 32, s. 3 w. 9—10, s. 115 w. 14, s. 127 w . 3 пп., s. 195 w. 25); tenże, Explanatio

psalm i 1, 42 (CSEL t. 64, s. 35 n. w . 35 п.); tenże Expositio psalmi

36, 1. 68. 80 (CSEL t. 64, & 70 w. 10— 15, s. 127 w. 4 пп., s. 134 w. 21 пп.); G a u d e n c j u s z z Brescji, Tractatus II, 8 (CSEL t. 68, s. 25 w. 43 пп.); tenże, Tractatus IX, 15 (CSEL t. 68, s. 79 w. 130 п.); H i e r o ­

n i m , Epistula 140, 6 (CSEL t. 56, s. 275 w. 21 п.); tenże, Com

menta-rioli in psalmos, 18 (PL Sup t. 2 kol. 42); C o m m o d i a n , Instructio­ n s (CSEL t. 15, s. 7 пп.); A r n o b i u s z M ł o d s z y , Annotationes

(PL t. 53 kol. 560 пп.); E u c h e r i u s z z Lyonu, Formulae spiritalis

intelligentiae (CSEL t. 31, s. 2 пп.); Jan K a s j a n , Conlationes, II,

14, 8 (CSEL t. 13, s. 404 п.). Рог. К. К e u с к, Historia. Geschichte

des W ortes und seiner Bedeutungen in der A n tike und in den rom a­ nischen Sprachen, M ünster 1934, s. 24 пп.; Thesaurus Linguae Latinae,

t. 6, Lipsiae 1950, s. 2833—2840.

6 Przykładem może służyć papież L e o n W i e l k i , Sermc 52, 1 (PL t. 54 kol. 314); Serm o 70, 1 (PL t. 54 kol. 380); Serm o 59, 4 (PL t. 54

[7] O P I S T E O L O G IC Z N Y 43 Mimo znaicizenia R zym u papieskiego stanow teko sy n te ty z u ją c e nie w y w arło w iększego w p ły w u n a teologię zachodnią. Co n ajw y żej doskonalono i precyzow ano o d ręb n e koncepcje opi­ su historycznego oraz ideowego. T en o statn i osiągnął swój szczyt w średniow ieczu. Być może, jeszcze u I z y d o r a z Se­ w illi w y stę p u ją ślady ujęcia syntetycznego. Zalicza on opis do jednego z c z te rn a stu ok reśleń rzeczy jak o opisanie jej ze w szystkich stro n p rz y pom ocy słów i faktów (znaków). 7 Dla T o m a s z a z A kw inu je d n a k opis h isto ry cz n y n ie p rz e d sta ­ w ia żadnej w arto ści n a u k o w e j.8 Rola opisu m aterialneg o i h i­ storycznego zaczęła wzrasitać dopiero w o k resie odrodzenia, czego p rzy k ła d em je s t M elchior С a n o (f 1560), k tó ry opis histo ry czn y uznał, w praw dzie po w ielu in n y ch , za podstaw ę poznania i a rg u m e n ta c ji w te o lo g ii.9 Opis ten w logice z P o rt- R oyal (z 1662 r.) u z n a n y został za definicję (d efin itio im p e r­ fecta), jak k o lw iek b y ła to defin icja nie ty le rozum ow a, ile in ­ tu icy jn a. 10 Z kolei' n a podniesienie ra n g i opisu m aterialn eg o w p ły n ął biolog, G. L. de B u f f o n (f 1788), k tó ry p rzy zn ał m u pełn ą w artość n aukow ą, pod w a ru n k ie m zachow ania ścisłości

i dokładności (la description exacte). 11

W czasach n o w ożytnych, w raz z rozw o jem em pirycznego n a ­ staw ien ia w nauk ach , 'zwiększa się też ro la opisu, k tó ry jest zw iązany z dośw iadczeniem . T ym sam y m zanika n iem a l zu­ pełnie po sługiw anie się opisem duchow ym , u zależnian y m od idei, a sto su je się opisy ko n tro lo w an e i kierow ane, zw ane n a u ­ kol. 340); Epistula 59 (Textus und Documenta 15 s. 43 w . 82); Sermo 65, 2 (PL t. 54 kol. 362); Serm o 72, 1 (PL t. 54 kol. 390); Serm o 52, 1 (PL t. 54 kol. 314); Serm o 69, 3 (PL t. 54 kol. 377).

7 Quarta species definitionis est, quae Graece hypografike, Latine a Tullio descriptio nominatur, quae adhibita circuitione dictoru m facto- ru mque rem, quae sit, descriptione declarat. Isidoris Hispalensis Ety- mologicaru m sive Originum libri X X , Oxford 1957 lito. II с. 29, 5.

8 STh I q. 1, a. 10 ad 2; S criptum super libros Sententiaru m, I prol., a. 5.

9 M. C a n o , De locis^ theologicis libri XII, Romae 1890, t. 2 s. 171 nn.; t. 3 s. 93.

10 A. A r n a u l d — P. N i c o l e , Logika (tł. z fr.), Warszawa 1958 s. 115 nn.

11 G. L. de B u f f o n , L’Histoire naturelle. Théorie de la Terre, t. 1, Paris 1839 s. 51.

44 C Z E S Ł A W B A R T N IK [8] kowym i: historyczny, fizyk aln y , m atem atyczn y, geom etrycz­ ny, przyrodniczy, socjologiczny, logiczny itp . S tąd m ów i się o opisow ych praw ach n a u k o w y c h ,12 o m etodologii opisowej w odróżnieniu od n o rm a ty w n e j.13 N iekiedy n a w e t p ró b u je się całe zadanie n a u k i zredukow ać do opisu subiekitywnego, ja k w em piriokrytycyzm ie. 14 We wczesnej zaś fazie neopozyty- w izm u p rz y jm u je się istn ien ie „czystego opisu o b se rw ac ji” fi­ zykalnej jako jedy n ej bazy wszelkiej n au k i. 15 W sum ie je d ­ nak w szystko to przyczyniło się do lepszego sprecyzow ania po­ jęcia opisu naukow ego i j ednocześnie ukazania ro zm aity ch j ego zakresów . P o m ijam y tu ta j, oczywiście, najszersze ujęcie opisu, ró w n ające go izakresowo niem al z całą n auką. In te resu je nas opis tylko jatko w stęp na lub pierw sza faza poznania nauk ow e­ go.

W spółcześnie p rz y jm u je się na ogół, że o ile w yjaśnian ie naukow e je st odpow iedzią n a p y ta n ie „dlaczego”, „z jakiej p rzy c z y n y ”, to opis n a u k o w y odpow iada n a p y tan ie „jak je s t” . Idąc za D i i l t h e y o w y m podziałem n a u k na nom ote- tyczne (o n a tu rz e) i idiograficzne (o człow ieku) często uw aża się, że opis je s t w łaściw y dla ty c h ostatnich, tj. głów nie dla n a u k historycznych. W ich ram a ch stan o w i zarów no oparcie dla nauki, ja k i podstaw ow ą m etodę. Teza ta k a zakłada, że n a u k a h u m an isty czn a n ie uistala p raw ogólnych, lecz daje je ­ dynie obraz cech jed n o stk ow ych i n iep o w tarzaln y ch (przed­ m iotów, zjaw isk lu b 'zdarzeń), k tó re w y o d ręb n iają bad aną rzecz spośród w ielu in n y ch i n a d a ją jej szczególny c h a ra k te r. W m yśl tego opisem n au k o w y m je s t opis indyw idualizujący,

12 Por. C. G. H e m p e l , Fundamentals of Concept Formation in Empirical Science, Chicago 51960; tenże, The Function of General Laws in History. W: P. G a r d i n e r , Theories of History, Glencoe 1959

s. 351 nn.

13 Zob. K. A j d u k i e w i c z , Logika pragmatyczna, W arszawa 1965 s. 173 nn.; J. G e d y m i n , Hipotezy, metodologia opisowa, w y ja śn ia ­

nie, KH 4 <1962) s. 901 η,η.

14 Chodzi ο fenoimenalizm R. A v e n a r i u s a d E. M a c h a . Por. E. N a g e l , S tru ktu ra nauki (tł. pol.), Warszawa 1970 s. 112 nn.

15 Рот. R. C a r n a p , Überwindung der M ethaphysik durch die lo ­

gische Analyse der Sprache, Erkenntnis 12 (1932) s. 6 nn.; Der logische Aufbau der Welt, Berlin 1928; Logische S yn ta x der Sprache, Berlin 1934

[9] O P I S T E O L O G IC Z N Y 45 k tó ry podaje, co jest dla danego p rzedm iotu szczególnego, oso­

bliw ego i je d n o ra zo w e g o .16

U jędie opisu naukow ego jako w yłącznie historycznego jest stanow czo za w ąskie. Opis n au ko w y nie zastępu je w y ja śn ia ­ n ia i nie należy tylko do n a u k h u m anistycznych. Może być stoso w an y i w in n y ch nauk ach , choćby jako opis k lasy fik a c y j­ n y lu b typologiczny. C h a ra k te ry z u je w te d y przed m io t (zjaw i­ sko lub zdarzenie) przez podanie cech, k tó re p rzy słu g u ją tem u przedm iotow i jako rep re z en ta n to w i ja k ie jś k lasy lub typu. W ym ienia cechy p rzedm iotu isto tn e dla danej k lasy lub typu, a także u stala zależności m iędzy ty m i cecham i. M am y zatem dw a podśtaw ow e rodzaje opisów naukow ych. K tó re z n ich m o­

gą być stoisowane w teologii?

P osłu g iw anie się jed n a k jak im k o lw iek opisem w teologii w ydaje się dość paradoksalne. T rzeba bow iem pam iętać, że teo­ logia klasyczna nie d y sp on u je przedm iotem podlegającym obserwacja, dostęp n y m dla poznania em pirycznego. P onadto teologia ta p rzy b ie ra ła form ę filozofii (i m etafizyki), k tó rą no ­ woczesne koncepcje opisu chcą całkow icie w yrugow ać z g ra ­ n it nau k i. Czy więc teologia nie dzieli w ty m p rzy p a d k u losu filozofii i czy n ie je st w e w n ętrzn ie sprzeczna z jakim kolw iek opisem?

W odpow iedzi należy uw zględnić różne u jęcia teologii oraz istnienie- w jej ra m a c h ró żnorodnych dyscyplin. P rz y p ew ­

nych założeniach m ożna stosow ać opis, w łaściw y naukom , w w ielu jej gałęziach pobocznych: w histo rii Kościoła, w p sy ­ chologii reiligii, socjologii religii, etnologii reiigii, w teologii p asto raln ej itp . Nais jed n a k in te re s u je n ajb ard ziej teologia w łaściw a, k tó rą stan ow i głów nie teologia zw ana dogm atycz­ n ą , m ająca c h a ra k te r n a u k i teo rety czn ej. Nie je st w ykluczone,

że n a w e t w filozoficznym ty p ie teologii dogm atycznej m ogły­ b y być stosow ane jak ieś opisy, choćby w sensie m etafo ry cz­ nym , np. p rzy p rzed staw ian iu pojęć, id ei czy s tr u k tu r m yślo­ 16 Por. A. D i e m e r, Die Differenzierung der Wissenschaften in die

Matur-Geisteswissenschaften, W: Studien zur Wissenschaftstheorie, t. 1,

46 C Z E S Ł A W B A R T N IK [10] w ych. J e s t n a to m ia st m iejsce dla opisu n a w e t w teologii do­ gm atycznej, p o jętej jed n a k ż e n a sposób Mstoräoabaiwozy. W ty m bow iem ujęciu, łączącym zresztą obie tra d y c je , Ł u k a- szow ą i Janow ą, teologia ch rześcijań sk a s ta je się pew nego ro d zaju h isto rią, w iedzą h istory czną i w odróżnieniu od h i­ sto rii zw ykłej — „świiętą h isto rią ” . 17

P rz ed m io te m teologii historiazibawezej są dzieje objaw ienia i relig ii ob jaw io n ej, a p rze d e W szystkim dzieje Jezu sa C h ry ­ stusa oraz w szelkie stw ierdzaln e fa k ty i zdarzenia relig ijn e. T ru d n iej określeniie to odnieść do fo rm y teologii n a tu ra ln e j, nieobjawiOnej, gdzie sam człow iek grom adzi sw e dośw iadcze­ nia relig ijn e, nie ty le historyczne, ile raczej psychologiczne, socjologiczne, m istyczne. W ydaje się, że te n a tu ra ln e dośw iad­

czenia pod leg ają także jakiem u ś opisowi, jeśli tylk o jak o re a l­ nie zaistniałe sta ły się fak ta m i i w kon sek w encji zd arzeniam i. Być może zresztą, że i w ty m p rzy p a d k u dzieje Jezu sa s ta ­ n ow iłyby m odel dla opisyw ania naszych dośw iadczeń re lig ij­ nych.

W każdym raz ie ch rześcijaństw o posiada podłoże dla tw orze­ nia opisu religijnego. Stanow i je zarów no h isto ria Jezu sa C hrystusa, ja k i cała rzeczyw istość ch rześcijań ska w pew ien sposób obserw ow alna i dośw iadczalna. C hrześcijaństw o n ie je s t b y n ajm n iej czystym w y tw o rem psychicznym lub k re a c ją w y ­ łącznie m etafizyczną. In n a spraw a, że podłoże to n ie da się bez resz ty ująć w opisie jednoznacznym , w łaściw ym naukom em ­ pirycznym , z b y t sform alizow anym . R zeczyw istość c h rz e śc ijań ­ ska stw arza podstaw ę dla opisu poznaw czego w szerszym zna­ czeniu, zw iązanego ściśle z osobowym w ym iarem człow ieka religijnego. S tąd chrześcijaństw o tw o rzyło zaw sze jakieś opi­ sy, służące celom poznaw czym , przeżyciow ym , prakseologicz- nym , m oralnym , w ychow aw czym , eudajm onistycznym . W szy­

17 Por. S u l p i c j u s z S e w e r , Chronica, I (CSEL 1 .1 s. 1 w. 8 nn.); L a k t a n c j u s z , Divinae Institutiones, I, 11 (CSEL t. 19 s. 44 w. 14); P a u l i n z Noli, Epistula 21, 1 (CSEL t. 29 s. 149 w. 13 n:n.); A u ­

g u s t y n , De civitate Dei XV, 8 (CCL s. 463 w. 8); L e o n W i e l k i ,

Sermo 39 (PL t. 54 kol. 263); Serm o 72, 1 (PL t. 54 kol. 390); Sermo 66, 1 (PI t. 54 kol. 364).

[11] O P I S T E O L O G IC Z N Y 47 stk ie te opisy z d ają się mieć je d n ą cechę w spólną, różną od opisów n a u k w ścisłym znaczeniu, a m ianow icie sw oisty fin a ­ lizm. K ażd y fak t, przedm iot, zdarzen ie relig ijn e je st opisyw a­ n e ta k , że logika tego -opisu proiwadzi do uiznania — jeśli po­ zw alają n a to ściśle relig ijn e k ry te ria — zn ak u Boga. C hrze­ ścijaństw o bądź zastało ju ż tak ie opisy, bądź sam o je tw orzy. P o słu g u je się więc zarów no opisam i przednaukoiwymfi, jak i teologicznym i.

IV. JĘZYK I WIARA

Spośród ró żn ych środków opisu naukow ego najw ażn iejszy je s t język. W n a u k a ch św ieckich toczą się ciągle spory, czy język n au k o w y m a być w yłącznie specjalistyczny, czy i w j a ­ k i sposób m a się uniezależnić od filozofii i założeń su b ie k ty w ­ nych; w reszcie ja k osiągnąć p ełn ą ścisłość logiczną. Często w ysuw a się p o s tu la t stosow ania we w szystkich n au k ach opi­ sów jednoznacznych, pew nych, całkow icie spraw dzalnych, obiektyw nych, sform alizow anych. T ym czasem je s t to tylko m arzenie, może n a w e t szkodliw e dla sam ej n auk i. O siągnięte w ty m zakresie re z u lta ty są zresztą bardzo n ik łe i fra g m en ­ taryczne. Sam e n a u k i pozostają w ciąż niesłychanie bardziej bogate niż poczynione n a d n im i ścisłe reflek sje m etodologicz­

ne.

C hrześcijaństw o dyspon u je w łaściw ym dla siebie opisem i zarazem językiem zastanym , a m ianow icie Biblią. P on adto istn ieje opis i języ k w y tw a rz an y przez życie w iary , tj. języ k kościelny. O bydw a te języ k i nie są. jeszcze teologiczne, lecz stanow ią podstaw ę dla opisu teologicznego. N iem niej słuszne jest stw ierdzenie, że w łaściw ym p rzedm io tem teologii chrześci­ jań sk iej n ie je st Bóg, poniew aż teologia zajm u je się zdaniam i objaw ionym i, w ia rą i nau czaniem k o ś c M n y m .18 Teologia za­ tem w y k o rz y stu je opis re lig ijn y dziejów zbaw ienia zaw arty w Biblii, i z kolei sam a tw o rzy m niej czy bardziej u sy stem a­ tyzow ane fo rm y opisu w łasnego.

18 Zob. I. R ó ż y c k i , Metafizyczne im plikacje dogmatów, ACr 5—6 (1873—1974) s. 403 nn.

48 C Z E S Ł A W B A R T N IK [12] Opis chrześcijań sk i wiąże się nie tylko ze sp ecjalny m jęz y ­ kiem , ale także ze sw oistym zjaw iskiem chrześcijańskim , ja- M m jest w iara. Opis i w ia ra są w chrześcijań stw ie dialek ­

ty cznie zespolone. Opis w p ew n y m sensie w yw odzi się z w ia­ ry , ale tak że p o stu lu je w iarę i ożyw ia ją. W iara zaś ze swej stro n y spełn ia doniosłe fu n k cje w języ k u opisu .chrześcijańskie­ go.

P rzede w szystkim w iara, z k tórej w yrósł sam opis b ib lij­ ny, w skazuje1 w opisie teologicznym n a realność odnośnego przedm iotu. W ty m sensie je s t źródłem opisów, o ile „spra­ w ia”, że dla człow ieka w ierzącego Bóg istnieje, C h ry stu s n a ­ rodził się, in g eren cja Boża w histo rię ludzką m a m iejsce itp. D aje ona opisowi n iejako cechę rzeczyw istości. Przypom ina to częściowo tom istyczne sąd y egzystencjalne, k tó re a firm u ją lu b n eg u ją k o n k retn e i rea ln e istn ien ie rzeczy. 19 Można więc powiedzieć, że m am y do czynienia z egzystencjaln ą fu n k cją są d u w iary, z tą różnicą, że sąd y w ia ry stw ierd zają nie tyle istnien ie przedm iotów , ile raczej realność Osobowego Boga i Jeg o działań w sto su n k u do człowieka.

N astępnie w iara stanow i pom ocniczy kod języka opisu, za­ sadę spójności m iędzy elem en tam i opisu i specjalną „logikę’1

w ew n ętrzn ą, podobną do tej, ja k ą postulow ał H. N e w - m a n . 20 Być może, że należy tu ta j tak ż e fu n k cja in tersu b iek - tyw n o ści o raz pew n ej spraw dzalności. W iara m ianow icie s ta ­

nowi pomoic w spraw dzan iu , czy d an y opis teologiczny jest praw d ziw y lub fałszyw y. C zyni to przez b ad an ie zgodności tego opisu z opisem b ib lijn y m lub kościelnym i z w ia rą w p o ­ staci sądu egzystencjalnego. W eźm y np. zdania, że C hrystus je s t obecny w E u ch ary stii przez transsubstancjację lub trans- entację, transjinalizacją, czy tra n ssyg n ifika cję. Zdania te są spraw d zaln e w ja k ie jś m ierze przez odniesienie ich do zdań opisu: bądź to biblijnego — „Jezu s w ziął ehleb m ówiąc: To je s t ciało m oje”, bądź to kościelnego — że „w sakram encie

19 Por. S. K a m i ń s k i — M. A. K r ą p i e c , Z teorii i metodologii

m etafizyki, Lublin 1962 s. 108— 129.

[13] O P I S T E O L O G IC Z N Y 49 E uchary stii, po k o n sek racji chleba i w ina, Jezus C h ry stu s praw dziw ie, rzeczyw iście i su b sta n c ja ln ie z n a jd u je sdę pod po- sftalcią ow ych w idzialnych rzeczyw istości” (DS 1636). Nie ma tu bezpośredniej p rzekładalności zdań opisu teologicznego na opisy em piryczne lub rzeczy obserw ow alnych.

W iara je s t też czynnikiem w iążącym opis z jego odbiorcą. O dbiorcą ty m może być zarów no jed n o stk a, ja k i cała zbio­ rowość. S p raw dza się tu zw iązek dialektyczny. Chodzi głów ­ nie o jalkąś podm iotow ą tem atyczność. Z jedn ej stro n y w iara pom aga do p o w stania „czystego” opisu teologicznego, z d ru ­ giej sitanowi dla niego ja k b y groźbę subiektyw izm u, ta k że opis muisli z kolei oczyszczać w iarę z jej tem aty cznych błędów. K o n k re tn a w iara niesie z sobą zestaw w łasnych pojęć, w y ­ obrażeń, percep cji, przesądów . To, co je s t w ty m n iesłuszne­ go, m usi być w yelim inow ane p rzez opis teologiczny, choć on sam w dużej m ierze „żyje z w ia ry ” tem a ty c z n e j. T ak więc w iara zapew nia opisowi teologicznem u konieczną su b iek ty w i- zaeję, a opis w spiera w iarę n a drodze do in te rsu h iek ty w n o ści i obiektyw ności.

W reszcie w ia ra je st ogólnym kluczem dla sem antycznego opisu religijnego. O tw iera ona oczy n a sam fa k t w ieloznacz­ ności, w ielow ym iarow ości i wiełopłaszcizyznowości opisu. S ta ­ nowi ja k b y poszerzone środow isko badaw cze i poznaw cze. N aj­ w iększą tru d n o ścią w teologii je s t u sta le n ie reguł, p rz y p isu ją ­ cych słow om oraz całym zdaniom ok reślon e znaczenia. Dla p rzy k ła d u w y m ień m y pola znaczeniow e słow a „kościół” i zda­ nia „C h ry stu s je s t G łow ą C iała-K ościoła” (Kol 1, 18).

1. „K ościół” opisyw any je s t n a jp ie rw słow em polskim , k tó re oznacza etym ologicznie bu do w lę (c a stellu m ).

2. Znaczenie to je s t p rzerzu can e z płaszczyzny św ieckiej (zamek) n a relig ijn ą przez u k ry tą w słow ie „kościół” cechę sakralności, a więc „jeöt to bu d o w la sa k ra ln a ” .

3. B udow la sa k ra ln a okazuje się ty lk o sy g n ifik an tem dal­ szego sensu, a m ianow icie społeczności; je ś t to w ięc m etafo ra móiwfiąca o innego ro d za ju bycie, o zbiorow isku ludzi.

4. Z ra c ji odrębności zastosoiwania słowo „kościół” nie o zna-4 — S tu d ia T h e o lo g ic a V a rs a v ie n s ia

50 C Z E S Ł A W B A R T N IK [14] cza zbiorow iska świeckiego, lecz w skazuje m 'zbiorowisko re li­ gijne, a w ięc n a zgrom adzenie lu d zi w ram a ch św ią ty n i w ce­ lach kultow ych.

5. Z grom adzenie litu rg ic zn e z kolei naprow ad za n a jakieś inne zgrom adzenie a b stra k c y jn e , ogólne, ja k „Kościół” w r a ­ m ach ludzkości.

6. „K ościół” a b s tra k c y jn y odsyła dalej do idei pew nej w spólnoty duchow ej, niew idzialnej.

7. Wbpóllndta duchow a je st tylko zastępczym znakiem innej rzeczyw istości, k tó rą stano w i społeczne· zw iązanie lu d zi z Bo­ giem, a w ięc jak a ś społeczność Boska.

8. Społeczność Boska nie je s t tylko b y te m n a tu ra ln y m , ale tak że nadp rzyro dzo n ym , polega na zw iązaniu ludzi w spo­ łeczność n ad p rzyro d zo n ą.

9. W reszcie społeczność nadprzy rod zo n a na ziem i je s t znowu znakiem rzeczyw istości eschatologicznej, a miainoiwicie escha­ tologicznego K ościoła wieczności.

Podobnie m ożna sobie w yobrazić, ile ‘ko m bin acji opisow ych w ystąp i w reg u ła ch sem an ty czn y ch zastosow anych do zdainia „C h ry stu s je s t G łow ą C iała-K ośeioła” . D odatkow o b ęd ą uw ie- lo k ro tn ia ły się m ożliw ości opisow e z pow odu p rzecinan ia się podstaw owych, osi: Je zu s jako C hry stu s, Kościół jaiko Ciało, Gło­ w a jako część Ciała, „ je s t” jak o łącznik zdaniow y oraz „ je st” egzystencjalne. N ie w y d aje się po p ro stu , żeby w teologii by ­ ły m ożliw e do w p row adzenia bardziej szczegółowe re g u ły m e­ todologiczne.

ZAKOŃCZENIE

M ożna więc słusznie pow iedzieć, że teologia posługuje się opisam i jak o elem entarni poznaw czym i, k o n stru k c ja m i treści relig ijn y ch i pew nym i no rm am i p rak ty czn y m i. N ie są to opi­ sy naukow e, ale raczej perso n aln e — o kreślające re la c je m ię­ dzy człow iekiem a Bogiem. N iem niej człow iek m oże tw orzyć w chrześcijaństw ie i bard ziej szczegółowe opisy rzeczyw istości. P rzed e w szy stk im na tle rzeczyw istości ogólnej powsitaje pe­ w ien opis religijny : ze znaków , k tó re się sam em u u zn aje za

[15] O P I S T E O L O G IC Z N Y 51 relig ijn e, ze znaków k o n sty tu ty w n y c h dla relagii oficjalnej („historia Je z u sa ”) i ze znaków społeczno-kościelnych — tw o ­ rzono i tw o rzy się n ajro zm aitsze opisy fu n k cjo n a ln e dla ży­ d a religijnego. N a po dstaw ie zaś opisu relig ijnego tw orzo ny je s t Opis teologiczny, k tó ry o dgryw a p o tró jn ą ro lę: je s t upo­ rząd k ow an ą re k o n stru k c ją n a tu ra ln e g o opisu religijnego, np. b iblijnego (teologia fu n d am en taln a), słu ży do w iązania chrze­ ścijań stw a z poznaniem i w iedzą (teologia dogm atyczna) oraz stanow i bazę dla ‘k ształto w an ia p ra k ty k i chrześcijańskiej (teo­ logia prak tyczna).

L a d e s c r i p t i o n t h é o l o g i q u e

R é s u m é

L'auteur se concentre sur le problèm e m éthodologique de la descrip­ tion dans la -théologie chrétienne. La description constitue une partie intégrale de chaque méthodologie, à côté des questions d’élucidation (ou plutôt d’explanation) et de com prehension. On peut donc demander jusqu’à quel point une science, unique dans son genre, comme théolo­ gie, peut aussi ,se servir de la description — et, si c’est le ca:s·, en quoi consisterait le différence entre son usage de la description et celui des autres sciences. De même le problème se pose du rôle de la descrip­ tion dans les cadres d e la théologie en général.

En cherchant d’abord les prém isses historiques du problème, l ’au­ teur m ontre que dans la culture grecque la description signifiait l ’im a­ ge, produit par l ’homme, d’une chose, tandis que dans la culture latine elle signifiait la resolution juridique d’un problème. Ces deux versions ont en leurs résonnances profondes dans l'histoire de la culture occi­ dentale.

Ensuite l’auteur de la dissertation met au jour la form e sp écifiqu e de la description qu’em ploient les auteurs du N ouveau Testam ent. Ils s ’efforcent de montrer l ’intervention de Dieu dans le m onde visible et ses répercussions dans la conscience des hommes. Dans ce but ils em ­

ploient deux types principaux de la description: le type em pirico-histo- riqoie, propre surtout à St. Luc, et le type al-égorico-mystique de St.

Jean.

L’auteur remarque qu’à l ’époque m oderne la description em pirique prévault décidém ent dans les sciences. Toutefois la théologie ne dispose pas de l ’objet em pirique de sa description dans le m êm e sens que les

52 C Z E S Ł A W B A R T N IK [16] sciences de la nature, ou bien les sciences de l ’homme. Son objet est constitué par l ’histoire du Christ au sein de l'histoire du peuple de Dieu. Ce n ’est pas un objet uniquem ent m étaphysique — en quelque sorte il peut être aussi expérim enté — tout de m êm e il est im possible de la capter dans une description univoque, propre aux sciences de la nature. En comparaison avec la m éthodologie générale des sciences la description dans la theologie n’est donc qu’une description analogique et non pas équivalente.

Toutefois elle sem ble constituer la prem ière étape du processus d ’élaboration théologique. Cella a bien en particulier, dans la théolo­ gie conçue en tant qu’histoire du salut, pour laquelle la description préscientifique est la Bible m êm e et le kérygm e de l ’Eglise. La théolo­ gie chrétienne utilise donc aussi bien une description individualisante,

qu’une description classificatrice ou typologique, bien que chaque elle y soit uniquem ent un élém ent spécifique du discours religieux, d’une logique religieuse particulière et de la foi chrétienne.