AMBROŻY BOGUCKI
Grody a osadnictwo drobnorycerskie w ziemi dobrzyńskiej
Z iem ia d o b rzy ń sk a n a le ż a ła obok M azowsza, Podlasia i północno- w schodniej M ałopolski do n ajg ę stsz y c h sku p isk szlach ty zagrodow ej, tj.
szlach ty nie m ającej km ieci. G eneza tej w a rstw y społecznej je s t sporna.
K. P o t k a ń s k i p rzypuszczał, że p o w stała ona przez zubożenie części za
m ożnej s z la c h ty 1. W. S e m k o w i c z uznał n a to m ia st rozm ieszczenie szlachty zagrodow ej w M ałopolsce za dow ód planow ego o sad nictw a w o j
skow ego w o k resie w a lk o tro n k rak o w sk i w ХІГІ w .2. H. Ł o w m i a ń - s к i uw aża sk u p ien ie sz la c h ty zagrodow ej w n iek tó ry ch ty lk o d zielni
cach za dow ód sztucznej g enezy tej w a rstw y ; jej rozsiedlenie p rze m aw ia w ięc p rzeciw pochodzeniu od zam ożnej szlachty. O sadn ictw o d ro b n o ry c e r
skie zostało zorganizow ane w X III w, dla ob ro n y p rz e d P ru sam i i L itw i
nam i, a także przed sąsiedn im i dzielnicam i. O bro na przed n ajazd am i p ru sk im i stała się konieczna dopiero w X III w.; o stosu nkow o późnej chronologii tego o sad n ictw a św iadczy b ra k szlach ty zagrodow ej n a po
g ran iczu w ielkopolsko-pom orskim , gdzie toczyły się w a lk i w X I i n a po c z ątk u X II w. Z daniem H. Łow m iańskiego szlachta zagrodow a od dziada p ra d z ia d a nie m iała poddan ych chłopów , chociaż w sp rz y ja ją c y ch okolicz
nościach n iek tó rzy przed staw iciele tej w a rs tw y m ogli osadzić km ieci na sw ych g ru n ta c h . W arstw y tej nie da się w y pro w adzić z k lie n te li m ożno- w,ładczej, d ro b n a szlach ta p o siad ała bow iem ziem ię n a p raw ie ry cersk im , a p o n a d to b y ła n ajliczn iejsza n a M azow szu, gdzie m ożnow ładztw o się nie rozw inęło. 'O sadnictw o d ro b n o ry cersk ie zostało w ięc pow ołane do życia p rz e z k siążąt dzielnicow ych. W b rew poglądow i K. P o tk ań skieg o genezę d ro b n ej szlach ty H. Ł ow m iań ski w iąże z k a te g o rią w ło d y k ó w 3. Z daniem A. G i e y s z t o r a ry c e rstw o szeregow e n a M azow szu zostało zorganizo
w an e p rzez K o n ra d a I, a rozb u d o w ane przez jeg o następ ców 4.
Zw iązek o sad n ictw a drobnorycerskiego· z grodam i stw ierd zono ty lk o _w n iek tó ry ch okolicach M ałopolski, n a to m ia st n a M azowszu szlach ta za
grodow a nie sk u p iała się w okół g ro d ó w 5. C elem n in iejszeg o a rty k u łu je s t zbadanie łączności o sa d n ic tw a dro b n o ry cersk ieg o z gro d am i w ziem i d o b rzy ń sk iej.
1 K. P o t к a ń s к i, Zagrodowa szlachta i w lo d yc ze ry ce rstw o w w o je w ó d z tw ie kra k o w sk im w X V i X V I w., RAU w h f t. X X III, Kraków 1888, passim.
2 W. S e m k o w i c z , W ła dcy polscy na tle po ró w n a w c zy m słow ia ńskiem KH X X II, 1908, passim.
3 H. Ł o w m i a ń s k i , Początki Polski t. III, W arszawa 1967, s. 430 nn.
4 A. G i e y s z t o r , M azowsze — nazw a i treść pojęcia w ciągu d zie jó w [w:]
Rok zie m i m azow iec kie j, P łock 1962, s. 69; t e n ż e , Działania w ojen ne L i t w y w r. 1262 i zdobycie Jazdowa, [w:] Studia Historyczne Stanisław ow i H erbstow i na 60-lecie urodzin, „Zeszyty Naukowe W AP”, Seria historyczna, nr 15, 1967.
5 H. Ł o w m i a ń s k i , op. cit. t. III, s. 434.
PRZEGLĄD HISTORYCZNY, TOM L X III, 1972, zesz. 2
ROZM IESZCZENIE SZLACHTY ZAGRODOWEJ
D okładniejsze d an e o rozm ieszczeniu w łasności ziem skiej w ziem i do
b rzy ń sk ie j pochodzą dopiero z X V I w. P odstaw ow y m źródłem dla od-' tw o rzen ia s tr u k tu r y tej w łasności je s t r e je s tr poborow y z 1564 r . 6. W p r a cy nin iejszej o p ieram się na w yk azie w łasności ziem skiej opracow anym przez Z. G u I d o n a 7, k tó ry obok r e je s tr u z 1564 r. w y k o rz y sta ł także in n e źródła.
N a p o d staw ie re je s tru z 1564 r. tru d n o u stalić liczbę g ospodarstw zagrodow ych. Posiadłości 341 w łaścicieli zagrodow ych w ym ienione są w te n sposób, że p rz y każdym nazw isku po dan a je s t liczba łanów ; nie u leg a w ątpliw ości, że w k ażd y m w y p a d k u idzie tu o o d ręb n e gospodar
stw o. P osiadłości 213 in n y ch w łaścicieli zagrodow ych w y m ienione są w te n sposób, że p rz y dw óch lub k ilk u n azw iskach p od an a je s t jed n a liczba łanów . Może tu chodzić albo o jed n o gospodarstw o będące w spólną w łasnością k ilk u osób, albo o k ilk a gospodarstw . W w ykazie w si i ze
sta w ie n iac h p o d a ję więc nie liczbę g ospodarstw lecz liczbę w łaścicieli zagrodow ych. Posiadłość jed n e g o w łaściciela zagrodow ego nazyw am dzia
łem zagrodow ym . D la czterech w si k tó ry c h w łaściciele nie są znani, p rz y jm u ję h ip o tety czn ie liczbę działów ró w n ą liczbie łanó w zagrodo
w ych. D otyczy to w si K łobukow o-K arasie, K urow o i T łuchów ko w po
w iecie dobrzyńskim oraz w si C ętki w pow iecie ry p iń sk im ; w sie te liczy
ły raz e m 13 łanów zagrodow ych.
W p ra c y o k reślam położenie m iejscow ości w ed ług p o w iató w i p a ra fii w g ran icach z 1564 r. W sią zagrodow ą n a zy w am każdą w ieś, w k tórej w 1564 r. m ieszkał co n a jm n ie j jed en w łaściciel zagrodow y.
T ab ela 1 Rozmieszczenie szlachty zagrodowej w powiatach ziemi dobrzyńskiej około 1564 r.
Powiat
Liczba osad Liczba właści-.
cieli zagro
dowych
Liczba łanów Stosunek liczby łanów zagrodowych
do liczby łanów kmiecych Ogółem
w tym zagro
dowych
zagro
dowych kmiecych
Dobrzyński 106 41 202 111,9 499,3 22%
Lipnowski 147 42 124 114 984,8 12%
Rypiński 130 53 241 266,6 919,5 29%
R azem 383 136 567 492,5 2403,6 20%
Spośród 567 w łaścicieli zagrodow ych 134 m iało działy m niejsze niż 0,5 łan a, 368 od 0,5 d o 1,5 łan a, 52 od 2 do 3,5 łana, 13 od 4 do· 6 łanów . P rz e c ię tn a w ielkość działu zagrodow ego w ynosiła w pow iecie d ob rzy ń
6 Polska X V I w ie k u pod w z g lę d e m geografic zn o-statystycznym t. I: W ie lk o polska, wyd. A. P a w i ń s k i , [w:] Źródła D ziejow e t. X II, Warszawa 1883, s. 269—
—332.
7 Z. G u i d o n , M apy ziem i dobrzyńskiej w drugiej połowie X V I w., Toruń 1967. W w ykazie w si szlachty zagrodowej n ie uwzględniam Bocheńca w pow. ry
pińskim. Z. G u i d o n w ykazał tu bowiem m ylnie 2 łany zagrodowe. W ym ienieni w rejestrze z 1564 r. Andrzej Bielny i W awrzyniec byli kmieciami, a nie szlachcica
mi zagrodowymi. W łaścicielem Bocheńca był w tedy Jan Bocheński (por. A. B i l i ń s k i , Szlachta zie m i dobrzyńskiej za ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1932, s. 25).
G R O D Y A O S A D N IC T W O W Z I E M I D O B R Z Y Ń S K I E J 221 skim 0,55 łan a, w lip n ow sk im 0,92 łana, w ry p iń sk im 1,11 łana. N ie k tó rzy w łaściciele zagrodow i, zw łaszcza zam ożniejsi, m ieli zagrodników .
O g ro m na w iększość szlachty zagrodow ej b yła skupiona w e w siach w ielodw orczych n a leżący ch d o niej w całości lu b w p rzew ażającej czę
ści. Spośród 567 działów zagrodow ych 302 (53%) leżało w e w siach n a leżących w całości do szlach ty zagrodow ej, a 175 (31%) w e w siach, w k tó ry c h liczba łanów zagrodow ych b yła w iększa niż km iecych. T ylko 78 w łaścicieli zagrodow ych (14%) m ieszkało w e w siach liczących 1— 2 działów zagrodow ych; 337 w łaścicieli zagrodow ych (59%) m iało sw e po siadłości w 38 w siach, w k tó ry c h b y ło co n a jm n ie j 6 działów zagrodo
w ych. N ajw ięcej działów zagrodow ych m iały w sie T u rza W ielka (19) i T rzcian k a W ielka (18і) w p a ra fii B ądkow o p o w ia tu dobrzyńskiego. N a j
w ięcej łan ów zagrodow ych liczyły w sie K łośno (24,8) i K o w alki (14,5) w pow iecie ry p iń sk im .
W sie zagrodow e b y ły rozm ieszczone b ard zo nierów n om iernie. P rz e szło 2/3 działów zagrodow ych leżało w w ąsk im a dłu gim pasie, ciąg ną
cy m się w zdłuż w schodniej g ran icy pow iatów dobrzý ňskiego i lipnow - skiego, n a d dolną i śro dk o w ą S k rw ą, o raz w zdłuż połud nio w ej i zachod
n iej g ran icy p o w ia tu rypiń sk ieg o , do D rw ęcy koło Płonnego. W sk ła d teg o pasa w chodziły p a ra fie B ądkow o i T łuchow o w pow iecie d ob rzy ń skim , Ligowo i S u d rag i w pow iecie lipnow skim , Sierpc, G ójsk, Rogowo i Ż ałe w pow iecie ry p iń sk im o raz części inn ych p a ra fii (m.in. Mokowo, R ypin, Trąbin,, P łonne).
Poza p asem S k rw a-D rw ęca m ożna w y o d ręb n ić d w a re jo n y zw artego osadn ictw a zagrodow ego: K a r n k o w o w pow iecie lipnow skim i Ś w i e d z i e b n i a w pow iecie ry p iń sk im . W sk ład pierw szego w ch o
d ziła p raw ie cała p a ra fia K arn k o w o o raz sąsiad u jące z n ią wsie; d ru g i obejm ow ał 3 w sie p a ra fii Św iedziebnia i 2 w sie n ależące do in n y ch p a r a f ii 8.
T ab ela 2 Rejony zwartego osadnictwa zagrodowego
Rejon Powiat
Liczba wsi Liczba właści
cieli zagro
dowych
Liczba łanów Stosunek liczby łanów zagrodowych do liczby
łanów kmiecych zagro
dowych innych
zagro
dowych kmiecych
Dobrzyń 31 4 174 87,9 51,5 171%
pas Skrwa-
Lipno 14 1 56 35 41,5 84 %
-Drwęca Rypin 36 8 178 163,3 104,5 156%
Karnkowo Lipno 11 3 36 37,5 37 101%
Świedziebnia Rypin 5 — 42 59,8 1 5980%
R azem 97 16 486 383,5 235,5 163%
P o w ierzch n ia u p r a w n a 9 rejo n ó w zw arteg o o sa d n ic tw a zagrodow ego stan o w iła 21% p o w ierzch n i u p raw n e j ziem i do brzyń sk iej. W re jo n a c h tego o sad n ictw a leżało 86% działów zagrodow ych i 78% łanów zagrodo
8 Por. tab. 2, m apkę i w ykaz posiadłości szlachty zagrodowej.
e Bez łanów folwarcznych n ie uwzględnionych w rejestrach poborowych.
w y ch ziem i do b rzy ń sk iej. O grom na w iększość szlach ty zagrodow ej b y ła w ięc sk u pio n a n a n iew ie lk im obszarze.
W zm ianki o zn any ch z X V I w. w siach zagrodow ych w źródłach ś re d niow ieczny ch są bardzo nieliczne i lakoniczne. P rzew ażnie n ie m ów ią on e o s tru k tu rz e w łasności ziem skiej w ty c h w siach. P ie rw sz e w iad o m ości o dro b nej w łasności pochodzą dopiero z końca XV w. W 1497 i 1498 r. za n iesta w ien ie się n a w y p ra w ę m ołdaw sk ą u k a ra n o o d e b ra
niem dób r szlachtę z 43 w si ziem i dobrzyńskiej, w ty m z 36 w si n ależą
c y ch w X V I w. do szlach ty zagrodow ej. Ł ącznie skonfiskow ano w e w siach zagrodow ych p rzeszło 60 działek, k tó re ro zd an o 13 szlachcicom , w ty m 5 u rzęd n ik o m ziem skim i 2 dw orzanom k ró lew skim ; p raw ie każdy ,z o b d aro w an y ch o trz y m ał po k ilk a działek 10. S konfisko w ane działki n a leż a ły więc p rze d 1497 r. do dro b n ej szlachty . Z naczn a część ty ch dzia
łek w ró ciła p o tem do r ą k szlach ty zagrodow ej; w 1564 r. 18 w si, w k tó ry c h do ko n ano k o n fisk a ty , n a le ż a ło w całości do szlach ty zagrodow ej.
N iek tó re w sie zagrodow e n a le ż a ły przed X V I w. dow odnie do w ięk szy ch w łaścicieli. Spośród w si zagrodow ych, k tó re z 1564 r. m iały m niej niż 4 łan y km iece, R achcin i K olankow o n a le ż a ły w śred nio w ieczu do op actw a s z p e ta ls k ie g o 11 ; M aliszew o, P in in o i T łuchow o do szlachty p ia s tu ją c e j u rzę d y ziem skie 12; O śm iałow o do k s ię c ia ls; P ow sino do w o je
w ody Boguszy M iecław ica, a później do b isk u p stw a w ło c ła w sk ie g o 14;
B abieć do księcia, w ojew o d y B oguszy M iecław ica i różn ych in sty tu c ji k o śc ieln y ch 1S.
W zm ianki z X III— XV w. św iadczące o p o siad aniu późniejszych wsi zagrodow ych przez w iększych w łaścicieli dotyczą nieliczn y ch wsi; ż ad n a z ty c h w zm ian ek n ie d a je pew ności, czy obok zam ożniejszego feu d ała n ie m ieszkali w tej sam ej w si tak że drobni rycerze.
N ie przeczy m oim zdaniem zagrodow em u c h a ra k te ro w i w si u d ział po
chodzącego z niej szlachcica w sejm ik u z 1434 r., k tó ry w y ra z ił zgodę n a w y b ó r jed n eg o z synów J a g ie łły n a króla. W se jm ik u ty m u czestniczyło obok k asztelan ó w i u rzędn ik ó w ziem skich po dw óch p rzed staw icieli każdego z 27 rodów h e ra ld y cz n y c h ziem i dob rzyńskiej. Że w si n a le ż ą cych w X V I w. w całości do sz la c h ty .zagrodowej pochodzili n a s tę p u ją c y uczestn icy sejm ik u : Tom asz ze S tró żew a z ro d u P raw dziców , P io tr ze Ź ró d eł z ro d u Sokołów, J a n z K ło b u k ow a i A n drzej z L ubow ca z ro d u K u c z a b ó w 16. Do rodów ty ch n a le ż a ło n iew ielu p rzed staw icieli zam oż
n iejszej sz la c h ty dobrzyńskiej, nic więc dziw nego, że re p re z e n ta n ta m i ich b y li szlachcice z a g ro d o m 17.
Ź ró d ła z X III— X V w. nie przeczą w ięc d ro b n o ry cersk iem u c h a ra k tero w i pó źniejszych wsi zagrodow ych w średniow ieczu. Być może nie
k tó re szesnastow ieczne w sie zagrodow e n ależały p o p rzednio w całości do w iększych w łaścicieli. Za ■nieprawdopodobne uznać należy jed n a k p rzyp u szczenie, że duże sk u p isk a szlach ty 'zagrodow ej n a le ż a ły przed
10 Matricularum Regni Poloniae Sum m aria [MRPS] t. II, w yd. T. W i e r z b o w s k i , W arszawa 1907, nr 832, 834, 926, 950, 988, 11017, 1089, 1178, 1296, 1304.
11 J. N o w a c k i , Opactw o św. Gotarda w Szpetalu, Gniezno 1934, s. 91 i 93.
12 KDPol. II, nr 518 (1363 r.) i 530 (1379 r.); Z. L a s o c k i , Dostojnicy i u r z ę d nicy zie m i dobrzyńskiej w X I V i X V w., W arszawa 1934, s. 9, 14—16.
13 KD Pol. II, nr 475 (1316 r.).
14 Dok. kuj. maz., s. 193 n., nr 20 (1258 r.).
15 S. M. S z a c h e r s k a , Opactw o cysterskie na Szpeta lu a m is ja pruska. War
szaw a 1960, s. 62 i 113.
,10 KDPol. II, nr 578.
17 Por. A. B i l i ń s k i , op. cit., passim.
G R O D Y A O S A D N IC T W O W Z I E M I D O B R Z Y Ń S K IE J 223 X V I w. do zam ożniejszej szlachty . N a p od k reślen ie zasługu je trw ało ść ty c h skupisk. W 1789 r. d ro bn a szlach ta posiadała w ziem i dobrzyńskiej przeszło 400 gospodarstw ; około 90% spośród n ic h leżało w e w siach za
grodow ych położonych w p asie S krw a-D rw ęca, tj. w okolicach M okowa, B ądkow a, T łuchow a, L igow a, G ójska, Rogow a i Ż a łe g o 18. N a p o dstaw ie rozm ieszczenia drobnej szlach ty w końcu X V III w. m ożna by więc o d tw o rzy ć jej głów ne sk u p isk a z X V I w.
O bok szlach ty zagrodow ej m ieszkała w ziem i do brzyńskiej w X V I w.
d ro b n a szlach ta folw arczna, m ająca n iew ielu km ieci, czyli tzw. szlach ta cząstkow a. Z a ró w n y p rzeciętn em u go sp od arstw u zagrodow em u pod w zględem zam ożności m ożna uznać m a ją te k szlachcica cząstkow ego li
czący m niej niż 2 ła n y km iece; 88% działów zagrodow ych m iało bow iem m n iej niż 2 łan y. O koło 1564 r. b yło w ziem i dobrzyń skiej 74 m ają tk ó w sz la c h ty cząstkow ej poniżej 2 łanów km iecych. Z tej liczby ty lk o 19 le
żało w e w siach bez sz la c h ty zagrodow ej 19, pozostałe 55 m ają tk ó w le żało w e w siach zagrodow ych, z teg o 45 w re jo n a c h zw artego o sad n ictw a zagrodow ego. P raw d op o d ob n ie znaczna część m ają tk ó w szlach ty cz ąst
kow ej położonych w e w siach zagrodow ych n ależała p o p rzednio do szlach
ty zagrodow ej; zapew ne n iek tó rzy szlachcice zagrodow i osadzili n a sw ych g ru n ta c h km ieci lu b sp rz e d a li sw e gospod arstw a uboższym fe u d á lom . P raw dopodobieństw o ta k ie j ew olucji je s t szczególnie duże w ty ch w siach, w k tó ry c h znaczna w iększość w si n ależała do szlach ty zagro
dow ej, a n iew ielk a resz ta zn ajd o w ała się w p o siadaniu jednego czy d w óch szlachciców cząstkow ych.
M ało p raw d o p o d o b n a je s t n a to m ia st d ro b n o ry c e rsk a geneza m a ją t
ków szlach ty cząstkow ej położonych poza w siam i zagrodow ym i. M a ją tk i te w p rzeciw ień stw ie do g o sp o d arstw zag rodow ych nie były skupione lecz rozproszone na obszarze całej ziem i d o b rzy ńsk iej, p rz y czym n a j
częściej w jed n ej w si m ieszkał obok zam ożniejszych w łaścicieli ty lk o je d e n d ro b n y szlachcic cząstkow y.
M ała liczba b ied n ej szlach ty cząstkow ej poza w siam i zagrodow ym i św iadczy o odręb no ści społecznej szlach ty zagrodow ej. S zlach ta nosząca n azw isk a od w si ziem i do b rzy ń sk iej należących w całości do szlach ty zagrodow ej n iezm iern ie rza d k o p o siad ała m a ją tk i folw arczne. O koło 1564 r. szlach ta nosząca tak ie n azw isk a p o sia d a ła poza sw y m i w siam i ro d zin n y m i w ziem i dobrzyńskiej 32 działy zagrodow e i ty lk o 4 drobne
18 Por. M. B o r u c k i , Ziemia kuja wska, W łocławek 1882, s. 35—55 (spis m a jątków ziem skich w ziem i dobrzyńskiej podług lustracji z 1789 r.). W zie
m i dobrzyńskiej do dziś spotyka się często nazw iska pochodzące od nazw w si zagrodowych. W okolicy Rypina w ystępują np. nazwiska: Białkow ski, Borowski, Brzeski, Giziński, Gołaszewski, Grochowalski, Jarczewski, K am iń
ski, Kłosiński, Kokoszczyński, K owalkow ski, M akowiecki, M alanowski, N ad- roski, N ow owieski, Okoński, Ostrowicki, Paprocki, Radomiński, Rakowski, R ogow ski, Ruszkowski, Sarnowski, Szczerbiński, Szczutowski, Šm iechowski, W innicki, Woj- nowski, W yczałkowski, Zdanowski, Żuchowski.
19 W Krojczyńie M. (1 m ajątek), R em bielinie (1), Siecieniu (4), W ielgiem ( l ) . w po
w iecie dobrzyńskim; w B iałow ierzynie M. (1), Brzeźnie (1), Chrostkowie (2), G ołu
chow ie (1), K aw ęczynie (1), W ildnie (1) i Zbójnie (1) w pow iecie lipnowskim ; w K o- brzyńcu St. (1), Paprotkach Ogonach (1) i Piórkow ie (2) w pow iecie rypińskim. P o
m ijam tu oczyw iśce działki poniżej 2 łanów w poszczególnych wsiach, należące do w iększych w łaścicieli; jak np. posiadłości Balińskich w Nadrożu i Gulbinach; Sta- rorypińskich w Starorypinie, Skudzawach i G odzieszewach; Sum ińskich w Sum inie, Nowogródku, W łęczu i W itowężu; Orłowskich w Orłowie i Tupadłach itd.
m a ją tk i fo lw arczn e (0,5— 2 łan ó w k m ie c y c h )20. N ato m iast szlach ta no
sząca n azw iska od w si bez szlach ty zagrodow ej po siad ała w ty m sam ym czasie w e w siach zagrodow ych 37 m ają tk ó w folw arcznych i ty lk o 5 dzia
łó w z a g ro d o w y ch 21. Szlachcic zagrodow y przenoszący się do innej wsi .pozostawał więc p raw ie zaw sze szlachcicem zagrodow ym , a szlachcic fo lw arczn y o sied lający się w e w si zagrodow ej pozostaw ał szlachcicem folw arcznym . W niosek te n p o tw ie rd z a ją b ad an ia A. B i l i ń s k i e g o ; .stw ierdza on p o k rew ie ń stw o w ielu rodzin szlach ty zagrodow ej m iędzy so b ą i w ielu ro d zin sz la c h ty folw arcznej m iędzy sobą, bardzo rzad k ie b y ły n a to m ia st w y p a d k i w spólnego pochodzenia dw óch rodzin n ależą
c y c h do ró żn y ch w a rstw s z la c h ty 22. P rzeciw k o tezie o pochodzeniu sz la c h ty zagrodow ej od zam ożniejszej szlach ty p rzem aw ia tak że fa k t, że w X V I w. b ard zo często w jedinej w si zagrodow ej m ieszkali p rze d staw i
ciele ró żn y ch rodów h e ra ld y c z n y c h 23.
P rzy to czo n e a rg u m e n ty p o tw ierd z ają hip o tezę H. Ł ow m iańskiego, że sz la c h ta zagrodow a pochodziła ze średniow iecznego drobnego ry cerstw a.
Praw do po do b n ie o sadn ictw o dro b n o ry cersk ie w średn iow ieczu by ło roz
m ieszczone podobnie ja k w X V I w.
S k u p ien ie drobnego ry c e rstw a w o d ręb n y ch w siach sk o n cen tro w a
n y c h w n ie k tó ry c h ty lk o re jo n a c h ziem i dob rzyńskiej n ie mogło być dziełem p rzy p a d k u . Rozm ieszczenie szlach ty zagrodow ej w X V I w. p rz e m aw ia w y raźn ie za sztuczną genezą o sadnictw a dro b norycerskiego. T w ór
cam i teg o o sad n ictw a nie m ogli być m ożnow ładcy duchow ni ani św ieccy.
W śród posiadłości b iskupów w łocław skich i płockich zn anych dokładnie ,ze źródeł X III i X IV w. 24 nie m a bow iem p ra w ie w cale w si należącej w X V I w. do sz la c h ty z a g ro d o w e j25. Jeszcze m n iej praw d opod obne jest pochodzenie tej w a rstw y sz la c h ty z k lie n te li m ożnow ładców św ieckich.
Z a słuszną uznać w ięc trz e b a tezę H. Ł ow m iańskiego, że osadnictw o d ro b n o ry cersk ie zostało zorganizow ane p rze z k sią ż ą t dzielnicow ych dla o b ro n y p rze d w rogiem 26.
ZW IĄZEK SK U PISK SZLACHTY ZAGRODOWEJ Z GRODAMI
P oniew aż osad n ictw o d ro b n o ry cersk ie zostało utw o rzone p rzy p u sz czalnie p rzez k sią ż ą t w X III w., za n a jb a rd zie j praw dop odob ne ośrodki teg o o sad n ictw a n a le ż y uznać g ro dy książęce, znane ze źródeł p isan y ch z d ru g iej połow y X III w. lub z X IV w. Z n am y c z te ry tak ie grody:
1. D o brzy ń (nad W isłą) — gród książęcy, p raw dopodobnie kaszte
lań sk i, w X I w. (1065 r . ) 27 ; w 1228 r. n a d a n y braciom d o b rz y ń s k im 28;
około 1235 r. zw rócony k s ię c iu 29; w 1252 r. w y stę p u je p ierw szy znany
20 J. K am ieński w Jasieniu (1 łan), M. Żernicki i 2 Gorzechowscy w Rem bielinie (1,5 łana), W. K ukow ski w Kobrzyńcu St. (0,5 łana), J. Grzembski w Rokitnicy (2 ła ny).
21 J. Jankow ski w Kom orowie, M. Brzeziński w Steklinku, A. Ugoska w Gi- żynku i 2 Sum ińscy w Ostrowitem. Pomijam tu gospodarstwa „zagrodowe” (a w isto
cie folwarki) w Rachcinie i Zadusznikach. Por. przyp. ‘107.
22 A. B i l i ń s k i , op. cit., passim.
23 Tamże, passim.
24 Por. przyp. 45—46 i 51—54.
25 W yjątek stanow i Pow sino (por. przyp. 14).
28 H.· Ł o w m i a ń s к i, op. cit. t. III, s. 433.
27 KDWlkp. I, nr 3.
28 KDMaz. Koch., nr 266.
29 Pr. TJB 1/1, nr 119.
G R O D Y A O S A D N IC T W O W Z I E M I D O B R Z Y Ń S K I E J 225 k a sz te la n dobrzyń sk i B o g u sz a 30; od około 1290 r. stolica k sięstw a do
b rz y ń s k ie g o 31 ;
2. R y p in — gród książęcy, p raw dopodobnie k asztelańsk i, w X I w .g (1065 r . ? ) 82 położony n a obszarze obecnej w si S ta r o r y p in 33; w 1252 r.
kom ora celna 34; w 1297 r. w y stę p u je p ierw sz y zn a n y k asztelan ry p iń sk i W ło s t35; o sta tn ie w zm iank i o grodzie pochodzą z la t 1323— 1329 36;
3. K sięte (pow. R y p in ) 37 ; 4. P ło n n e (pow. R y p in ) 3S.
W bliskim sąsiedztw ie każd eg o z ty c h czterech grodów zn a jd o w ały się w X V I w. osady sk u p iające znaczną liczbę szlach ty zagrodow ej (por.
tab i. 3). W iele w si zagrodow ych leżało je d n a k w dużej odległości od ty c h grodów . N ależy więc zbadać, czy ośrodkam i o sadnictw a d ro b n o ry cersk iego nie b y ły tak że in n e grody.
N a tere n ie ziem i dobrzy ń sk iej w y stę p u je 41 g ro d z is k 39. Ich ch ro n o logia z n ielicznym i w y ją tk a m i n ie je s t znana. N iew ątp liw ie większość grodów w czesnośredniow iecznych stra c iła znaczenie najpóźniej n a po
czątk u X III w . 40, a więc przed p o w stan iem o sad n ictw a d ro b n o ry c e r
skiego. D latego w d alszych rozw ażan iach biorę pod uw agę ty lk o grody w spom niane w źródłach p isa n y c h o raz grody w osadach, w k tó ry c h istn ia ły w X V I w. o śro d k i p a ra fii. B ra k kościoła w osadzie grodow ej m ożna uw ażać bow iem za w skazów kę, że gród albo stra c ił znaczenie p rzed utw o rzen iem sieci p a ra fia ln e j, tj. przed X III w . 41, albo też nie b ył ośrodkiem d la okolicznych wsi.
W źródłach p isan y ch w zm iankow ane są g ro d y (obok w yżej w spom n ianych): M okowo w pow iecie d o b rz y ń s k im 42, K ikół 43 i S tek lin 44 w po
30 AGAD, M etryka Koronna 4l2 f. 282.
31 Por. S. M. S z a c h e r s k a , Kancelaria S iem ow ita księcia dobrzyńskiego,.
„Studia Żródłoznawcze” t. X I, 1966, s. 79.
32 KD Wlkp. I, nr 3.
33 J. G r z e ś k o w i a k , Wczesn ośredniowieczne osadnictwo w Starorypinie i oko
licy, [w:] Szkice rypińskie, Bydgoszcz 1967, s. 30—36.
34 Pr. UB 111, nr 260.
35 S. M. S z a c h e r s k a , Kancelaria..., s. 105, dok. nr 3.
36 Dr Jan P o w i e r s k i, adiunkt UMK w Toruniu udowodnił w odczycie w y głoszonym w R ypinie w styczniu 1968 r·, że gród Rypin wspom niany w przywileju dla bożogrobców z 1323 r. (Dok. kuj. maz., s. 303 n., nr 18) w brew dotychczasowym poglądom m ieścił się w Starorypinie, a nie w Now ym Rypinie; płynąca obok tego·
grodu rzeczka „Livona” jest bowiem identyczna z rzeczką Linowną płynącą przez Starorypin. Grodu w Starorypinie dotyczy moim zdaniem także wzm ianka, że Łokietek fecit plancari castrum dictum Ripin (Lites ac res gestae - inter Polonos Ordinemąue Cruciferorum t. I, Poznań 1890, s. 184). Wzmianka ta odnosi się do łat 1327—1329 (por. M. A s c h k e w i t z , Geschichte des Dobriner Landes, „Deutsches A rchiv für Landes- u. Volksforschung” Jg. 8, 1'943, H. 3, s. 270 n.). Miasto Rypin, położone w odległości 2 km od Starorypina, powstało dopiero w 1345 r. (Dok. kuj.
maz., s. 312 n., nr 27). W pracy niniejszej w szystk ie wzm ianki o grodzie Rypin do
tyczą Starorypina.
87 Por. przyp. 74—81.
38 Por. przyp. 84.
39 Por. Mapa grodzisk w Polsce, red. W. A n t o n i e w i c z i Z. W a r t o l o w s k a , W rocław 1964.
40 Z. W a r t o ł o w s k a , Grodziska na ziemiach polskich, [w:] Mapa grodzisk w Polsce, s. 16—19.
41 Por. J. D o w i a t, Historia K ościoła K atolickiego w Polsce (do połow y X V wieku), Warszawa 1968, s. 140.
42 Pr. UB 1/1, nr 96 01233 r.).
43 KDPol. II, nr 20 (1(236 r.).
44 KDWlkp. I, nr 3 (1065 r.).
w iecie lipnow skim , G ó rz n o 45 i Ruże 46 w pow iecie ry p iń sk im . O sady te, z w y ją tk ie m S tek lin a, b y ły w X V I w. ośrodkam i p a ra fii. Spośród in n y c h osad p osiad ający ch grodziska ośrodkam i p a ra fii b y ły w X V I w .; L ipno, Ciechocin, N ow ogród, Skępe i S um in w pow iecie lipnow skim o raz Osiek, Sadłow o, S krw ilno, S trzy g i i Załe w pow iecie ry p iń sk im .
Za m ało p raw d o p o do b n y n a le ż y uznać zw iązek o sad n ictw a drobno- ry ce rsk ie g o z grodam i położonym i w osadach, k tó re w d ru g iej połow ie X III w. lu b na początku X IV w. b y ły w łasnością p ry w a tn ą ; w y elim ino w ać trzeb a tak że te grody, w pobliżu k tó ry c h w X V I w. n ie b y ło w ię k szych sk u p isk szlach ty zagrodow ej. M in im alna b yła w X V I w. liczba d ziałów zagrodow ych położonych w p ro m ieniu 10 k m od S te k lin a (-5) 47 i S k rw iln a (6) 48. T y lko 8 działów zagrodow ych leżało bliżej O sieka niż grodów w K siętem , R ypinie i P k rn n e m 49. O siek n ależał zresztą do ko ńca X III w. do k a szte la n ii m ichałow skiej, nie m ogły m u być podpo
rząd k o w an e w sie w k a szte la n ii r y p iń s k ie j50. Do b isku pa płockiego n a leżały: R u ż e 51, G ó rz n o 52, S trzy g i i S a d ło w o 53, do b isk u p a w łocław skiego — Ciechocin i N o w o g ró d 54. W sąsiedztw ie G órzna, Ciechocina i N ow ogrodu nie było zresztą p raw ie w cale w si zagrodow ych. W łasnością ry c e rsk ą b y ły wsie: M okowo w 1304 r. i Sum in w 1325 г . 5б.
W sąsiedztw ie k arn k o w sk iego re jo n u zw artego osadn ictw a zagrodo
w ego leż a ły trz y g ro d y -o śro d k i p arafii: K ikół, Lipno i Skępe. Za n a jb a r d ziej p raw d opo d o b n y ośrodek sk u p isk a drobn eg o ry c e rstw a w środ ko w ej części p o w iatu lipnow skiego uw ażam Lipno. G ród w L ipnie nie je s t w p raw dzie zn any ze źródeł pisany ch , o jeg o roli św iadczy je d n a k fak t, że w 1349 r. pow stało tu m iasto książęce, k tó re w d ru g iej połow ie X IV w.
zostało sto licą p o w iatu 56. W sąsied ztw ie L ip n a m ieszkała znacznie w ię k sza liczba szlach ty zagrodow ej niż w okolicy K ikoła. O k ręgi o pro m ien iu
10 k m od obu grodów p rze c in a ją się; jeżeli p u n k ty przecięcia połączym y odcinkiem , p o w sta n ą dw a rów n e odcinki kół oddzielone w spó lną cięci
wą. W o d cin k u koła ze śro d k iem w K ikole było w X V I w. 6 działów zagrodow ych (w W ielgiem , G rodzeniu i W olęcinie), a w o dcin k u koła ze śro d k iem w L ip n ie ·—■ 45 działów zagrodow ych. L iczby te nie obej
m u ją w si C hlebow o i M akow iec, rów n o o dległy ch od obu grodów , a liczą
cych raz e m 7 działów zagrodow ych. G ród k a szte la ń sk i w K ikole w y m ien io n y jest w źródłach ty lk o ra z w 1236 r . 57. Nie b y ło tu k o m ory
45 Urkundenbuch des Bistums Culm I, nr 206 (1325 r.).
40 MPH t. V, s. 427 (ок. 1239 r.); Dok. kuj. maz., s. 157, nr 11 (1252 r.). W spra
w ie daty pierwszego z tych źródeł por. B. U 1 a n о w s к і, О uposażeniu biskupstw a płockiego, RAU w hf t. XXI, 1888, s. 47. Wbrew poglądom niektórych badaczy gród biskupa płockiego zwany w źródłach „Ruz” (Rusek”) m ieścił się w osadzie Ruże nad środkowym Ruźcem, a nie w e w si Ruziec u ujścia tej rzeczki. W Rużu znajduje się grodzisko, w ieś ta do końca X V III w. należała do biskupów płockich (por. M.
S m o l e ń s k i , C ztery kościoły w zie m i dobrzyńskiej, Lw ów 1869, s. 110). Wieś Ru
ziec nie jest znana ze źródeł średniow iecza ani z rejestrów z XVI w., leży ona na terenie należącym w X III—XVIII w. do biskupów w łocławskich.
47 W Osowce, Steklinku, Św iętosław iu i Wielgiem.
48 W Czerminie, Gugołach i Zakroczu.
49 W Kretkách M., T adajew ie i Wąpielsku.
50 Dok. kuj. maz., s. 236 (1303 r.).
51 Por. przyp. 46.
52 KDMaz. Koch. nr 384 (1239 r.); KDPol. I, nr 114, (1384 r.), 58 Triginta documenta ecclesiae Plocensis, nr 25 (1313 r.).
54 Dok. kuj. maz., s. 184 пп., nr 13 (1250 r.), KDPol. II, nr 451, (1259 r.).
55 KDPol. I, nr 97 (1304 r.); Dok. kuj. maz., s. 305 n., nr 20 (1325 r.).
56 Dok. kuj. maz., s. 316 (1349 r.); KDPol. II, nr 525 (1371 r.): districtus Lipnensis.
57 KDPol. II, nr 20.
G R O D Y A O S A D N IC T W O W Z I E M I D O B R Z Y Ń S K I E J 227 celn ej w 1252 r., m im o że kom ory ta k ie istn iały w te d y nie ty lk o w gro d a c h k a sztelań sk ich w D obrzyniu, M ichałow ie, R ypinie, W łocław ku i Słońsku, lecz tak że w n iek a sz te lań sk ic h grodach w K siętem i P rz y p u ś- cie 58. P raw d o p od o b nie gród w K ikole u p ad ł w k rótce po 1236 r. i w czasie organ izo w an ia o sadnictw a d ro b n o ry cerskiego już nie i s t n i a ł 59.
W p ro m ien iu 10 k m od o sady Skępe znajdow ało się w p raw dzie w X V I w. dość dużo działów zagrodow ych, n a le ż a ły one jed n a k do róż
n y ch skupisk, p rze d e w szystkim do re jo n u k arnkow skiego, związaneg-o raczej z grodem w L ipnie i do p a ra fii Ligowo, stano w iącej część w schod
niego k o rd o n u granicznego. W p rzeciw ień stw ie do in n y ch grodów Skępe by ło otoczone lasam i; w sie zagrodow e leżały na sk ra ju ty c h lasów . S ą
dzę więc, że zw iązek g rod u w S kępem z osad n ictw em dro b n o ry cersk im je s t m ało praw dopodobny.
Je d y n y m grodem — o śro d k iem p a ra fii w du żym sk u p isk u szlach ty zagrodow ej w południow ozachodniej części p o w iatu ry p iń sk ieg o było Żałe. We w si te j z n a jd u je się duże grodzisko, k tó reg o u p ad ek d r Ja d w ig a C h u d z i a k o w a d a tu je n a koniec ХІТІ w .60. Żałe by ło w łasnością k sią
żęcą od 1252 r.61, je s t więc praw dopodobne, że w te d y w łaśnie osadzono w okolicy teg o g rodu d ro bn e ry cerstw o .
N a jw y ra źn ie j w y o d ręb n io n y był zespół w si zagrodow ych koło Lipna.
W sie tego .skupiska od dalon e są od L ipna n ajw y żej o 10 km ; na zew n ątrz lin ii łączącej n a jb a rd zie j odległe od L ipna w sie tego zespołu zn ajdow ał się szero k i pas·, w k tó ry m p ra w ie w cale nie by ło w si zagrodow ych. Rów nież w sie zagrodow e należące do sk upiska tw orzącego półkole w okół D o
b rzy n ia , a położone n a północ i zachód od te g o grodu, są oddalone od niego n ajw y ż ej o 10 km ; poza łu k iem o p ro m ie n iu 10 km n a północ i zachód od D ob rzy n ia w szerok im pasie nie b y ło p raw ie w cale w si za
grodow ych.
R ozgraniczenie zespołów w si zagrodow ych zw iązanych p raw do p odo b nie z grodam i p o w iatu ry p iń sk ieg o (Rypin, K sięte, P ło nn e, Żałe) je s t niem ożliw e. Jeżeli p rzy jm iem y , że podobnie ja k w p rz y p a d k u L ip na i Do
b rzy n ia w sie należące do ty ch zespołów oiddalone b y ły od sw ych gro dów n ajw y żej o 10 km , 'to m u sim y zaliczyć do ty c h zespołów w szystkie w sie zagrodow e p o w iatu ry p iń sk ieg o z w y ją tk ie m położonych w p o łu d niow o-w schodnim zak ątk u tego p o w iatu p a ra fii G ójsk i Sierpc. O kręgi o p ro m ien iu 10 k m p rz e c in a ją się; szereg w si zagrodow ych leżało w p ro m ien iu 10 k m od dw óch grodów.
S to sunkow o n ajb liżej grodów b y ły położone w sie zagrodow e w p o wiecie ry p iń sk im . Spośród 177 działów zagrodow ych ty lko 29 leżało w od
ległości 8—10 km od n ajbliższego grodu. W pro m ien iu 5 k m od Ż ałego b y ło 46 działów zagrodow ych i 51 łan ó w zagrodow ych 62, a od P łonn eg o
58 Pr. UB 1/1, nr 260. '
59 Być m oże gród kikolski zostal zniszczony w czasie najazdów pruskich 1.242—
— 1243. Por. J. N o w a c k i , op. cit., s. 160.
60 Za udostępnienie w yników badań składam dr J. C h u d z i a k o w e j wyrazy podziękowania. D ziękuję rów nież ob. Romanowi P i o t r o w s k i e m u z Rypina, który był inicjatorem badań archeologicznych w Starorypinie, Skrw ilnie i Żąłem.
61 AGAD, Metryka Koronna 41, f. 282. Kazimierz kujawski zam ienił się z Pietr- kiem Sw iętosław icem ; książę dał Pietrkow i w ieś Tłuchowo _ a za to otrzymał od niego Żałe z 7 jeziorami i Nowe. W bliskim sąsiedztw ie w si Żałe w pow. rypińskim leży rzeczyw iście kilka jezior (Kopiec, W ielgie, K leszczyn, Nadroskie i inne). Wieś N ow e jest prawdopodobnie identyczna z N ową Wsią (o 7 km od Załego).
62 We w siach Borzymin, Brzuze, Cętki, Nadroż, Okonin, Ostrowite, Pinino, P is- korczyn, Radzynek.
T ab ela 3 Posiadłości szlachty zagrodowej około 1564 r. w pobliżu grodów z XIII i XIV w.
Liczba działów Liczba działów i łanów zagrodowych zagrodowych w promieniu
Gród Powiat w promieniu 10 km od grodów
10 km od grodu * w poszczególnych powiatach
działy łany
Dobrzyń Dobrzyń 72 72 36,8
Lipno Lipno ' 56 56 53,5
Księte 43
Płonne 1 37
Rypin Rypm 98 177 225,3
Żale 114
R azem — 305 315,6
* Suma liczb w rubryce 3 jest większa od ogólnej liczby działów zagrodowych w promieniu 10 km od grodów, ponieważ niektóre wsie zagrodowe w powiecie ry
pińskim leżały w promieniu 10 km od dwóch grodów i w związku z tym działy za
grodowe w tych wsiach liczone są dwukrotnie.
— 20 działów i 31,5 łanów®3; w p ro m ieniu 6 km od R ypina — 31 dzia
łów i 44,8 ła n ó w 64; w p ro m ien iu 7 km od K siętego — 25 działów i 33 ła n ó w 65. W zestaw ien iu ty m k a ż d ą w ieś liczono ty lk o raz. W zespole lipn o w sk im p rze w aż a ły posiadłości sz la c h ty zagrodow ej oddalone od g ro d u n ajw y żej o 7 km . N ato m iast w zespole d ob rzy ńsk im znaczną w ię k szość stano w iły działy odległe od g ro d u o 8— 10 km .
W sie zagrodow e położone w p ro m ien iu 10 km od sześciu grodów o b e j
m ow ały znaczną w iększość posiadłości szlach ty zagrodow ej w ziem i do
b rzy ń sk iej. N iektó re d ane źródłow e p o zw alają n a przypuszczenie, że w śred n io w ieczu d robne ry c e rstw o zw iązane z grod am i m ieszkało także we w siach n ie należący ch w X V I w. do szlach ty zagrodow ej. W X IV w.
m ieszkali w S ta ro ry p in ie , a w ięc w n ajb liższy m sąsiedztw ie grodu, k sią żęcy feudales. W 1323 r. W ładysław i B olesław k siążęta dobrzyńscy n a d a li bożogrobcom 12 łanów koło g rodu w S ta ro ry p in ie inter Johannem nostrum feudalem - - ββ. W ed ług falsy fik a tu z d a tą 15 lip c a 1351 r. omnes et singuli, advocatus, feodales, incole, tabernatores, ortulani sub anti
qua Ripin zostali zobow iązani m leć zboże w m ły nie bożogrobców w S ta ro ry p in ie ; m ły n a rz o trzy m ał rzek o m o m orgę versus feodales Michaelem et W aysilinum 67. W edług fa lsy fik a tu z d a tą 1355 W ładysław i B olesław k siążęta dobrzy ń scy n a d a li kościołow i p a ra fia ln e m u w R ypinie 4 ła n y w S ta ro ry p in ie iuxta Joannem feudalem nostrum o raz łąk ę w tejże wsi penes praèdium Hebhardi feudaUs n os tri68. O k reślen ie feudalis jest sy nonim em term in ó w w asal, len n ik . W książęcej w si S ta ro ry p in m ieszkało
63 W e w siach Białkowo, Płonko, Radomin, Rętfiny, Szczutowo, Zduniec.
64 We w siach Czermin, Godziszewy, Kłośno-, Kowalki, Tadajewo.
65 We w siach Dzierzno, Grzęby, Zduny, Zasady.
68 Dok. kuj. maz., s. 303 n., nr 18.
*7 Tamże, s. 321 nn., nr 34.
68 Tamże, s. 325 nn., nr 36.
G R O D Y A O S A D N IC T W O W Z I E M I D O B R Z Y Ń S K IE J 229 k ilk u feudales, nie m ogli to być w ięc zam ożni ry cerze; zresztą w X IV w.
p e łn o p ra w n e ry c e rstw o nie m ogło być zobow iązane do m ielenia zboża w m łynie k laszto rn y m . Nie m ożna też uw ażać feudales za chłopów , p o niew aż w in n y ch źródłach p o lsk ich nie sp o ty k am y w odniesieniu do n ich tak ie j nazw y. Za w yższą pozycję społeczną feudales w sto su n k u do chłopów p rzem aw ia fa lsy fik a t z 1351 r., w k tó ry m feudales w y m ienian i są p rz e d km ieciam i (incole), k arczm arzam i i zagrodnikam i. N ajp raw d o podobniej feudales to d rob n i rycerze, zobow iązani do służby w grodzie.
Być może w okresie tw o rzen ia osad n ictw a drob no ry cerskieg o n a te re n ie późniejszej ziem i dobrzyńskiej czyn n y ch b y ło ty lk o sześć grodów książęcych (tabi. 3). Siódm ym gro d em książęcym w e w schodniej części księstw a k u jaw sk ieg o w X III w. b ył gród k a szte la ń sk i w M ichałow ie;
p o zastaw ien iu ziem i m ichałow skiej K rzyżakom w 1303 r. p ra w ie w szy
scy ry ce rz e polscy zostali s tą d w y s ie d le n i69 i d la te g o nie m ożna s tw ie r
dzić, czy w sąsiedztw ie M ichałow a m ieszkało drobne ry cerstw o.
N ajpraw d op o d o b n iej .nie b y ły zw iązane ·ζ grodam i w sie zagrodow e w ko rd o n ie g ranicznym n ad S k rw ą, stan o w iący m w iększą część p o łu d niow ego odcink a pasa S k rw a-D rw ęca. K ordon te n sąsiadow ał z zespołem grodow ym dobrzyńskim . Jeżeli p rzy jm iem y , że do zespołu grodu w Do
b rzy n iu n ależały w sie odd alan e od niego n a jw y ż ej o 10 km , to do k o r
donu granicznego; należy zaliczyć p a ra fie Bądkow o, Tłuchow o, Ligowo, S udrag i, G ójsk i Sierpc o raz trz y w sie n a p ołu dn ie od B ądkow a (por.
w y k az w łasności ziem skiej). N a tere n ie k o rd o n u granicznego nie leżał żaden .gród — ośrodek p arafii. W skład tego ko rd on u w chodziły w szy st
k ie w sie zagrodow e należące do rejo n ó w zw artego o sad nictw a zagrodo
w ego, k tó re nie leżały w p ro m ie n iu 10 k m od grodów.
P oza kord o n em gran iczn ym i zespołam i w si leżących w p ro m ieniu 10 k m od sześciu grodów sp o ty k a m y w ziem i dobrzyń skiej około· 1564 r.
ty lk o 24 działy zagrodow e (tj. 4°/o), położone w 13 w siach w zachodniej i północnej części p o w iatu lipno w sk ieg o oraz w zachodniej części p o w iatu
•dobrzyńskiego.
GRODY OŚRODKAMI WŁOŚCI KSIĄŻĘCYCH
W pobliżu D obrzynia, L ip n a i R ypina leżało w X V I w. w iele w si królew skich. W łasność k ró lew sk ą stano w iły wów czas wsie: L enie W iel
kie, Skaszew o, S trach o ń , S traćh o n iek , W ierzniczka, W yszyna, i Z by- szew o koło D obrzynia; G rab in y , Jankow o, Radom ice, Trzebiegoszcz i część K ikoła koło L ipna; G łow ińsk, M ały Zakrocz, Piaski, G niazdek, R u d n y i część S ta ro ry p in a koło R ypina 70. W X IV w. w siam i książęcym i b y ły także O śm iałow o koło L ip n a i D ługie k o ło R y p in a 71, należące w XV I w. do szlachty. Ze S ta ro ry p in e m g ran iczy L inne, k tó re je s t być m oże id en ty czn e ze w sią Lyne n a d a n ą w 1304 r. przez S iem ow ita do
brzy ń sk ieg o Jak u b o w i T holande; n iek tó rzy badacze u to żsam iają jed n a k Lyne z L eniem ko ło D ob rzy n ia 72. W edług fa lsy fik a tu dla kościoła w R y
p in ie z d a tą 1355, w sią książęcą b y ło tak że D ylew o koło R y pin a 73. Za
68'Por. tamże, s. 236 n., nr 62 (1303 r.); s. 238 n., nr 64 (1304 r.); s. 240, nr 65 (1306 r.).
70 Z. G u i d o n , op. cit., s. ЗО, 38, 46 i mapa.
71 KDPol. II, nr 475 (131,6 r.); Dok. kuj. maz., s. 303 n., nr 18 (1323 r.).
72 KDPol. II, nr 471. Por. S. M. S z a c h e r s k a , Kancelaria..., s. 109.
73 Dok. kuj. maz., s. 325 nn., nr 36.
praw dziw ością tej w iadom ości przem aw ia b rak nazw iska „D ylew ski”
w śród sz la c h ty ziem i d o b rzy ń sk iej w X V I w.; w łaścicielam i D y lew a w 1564 r. b y li dw aj N ad roscy i dw aj S taro ry p iń scy .
N ajw ięcej w iadom ości po siad am y o w łości książęcej, k tó re j ośrodkiem b y ł gród w K siętem . O tym , że osada ta od daw n a b y ła w łasnością ksią
żęcą, św iadczy jej p ierw o tn a n azw a Ksienite, pochodząca od „ k sien i”
( = księżna). W 1252 r. b y ła tu kom ora c e ln a 74. W 1306 r. książę do
b rzyń sk i S iem ow it n ad ał K rzy żako m 250 łanów , z czego 200 łanó w w G rą- żaw ach lu b K się te m 75. Poniew aż G rążaw y b y ły w łasn ością b isk u p a p łoc
kiego 76, K rzy żacy o trz y m ali 200 łan ó w w K siętem . K siążę nie zrzekał się w szystkich p ra w do n a d a n y ch ziem , zarezerw o w ał sobie p ra w o do e k sp lo atacji m etali i soli. N adan ie Siem ow ita m iało w ięc raczej c h a ra k te r p rzen iesien ia w ład ztw a gruntow ego, a nie w ład ztw a tery to rialn e g o . W 1312 r. w ielk i m istrz K aro l z T re w iru zaw arł z b isk u p em płockim um ow ę w sp raw ie dziesięcin super territorio Mychalowyensi et super ducentis mansis ad castrum Kxenithe partinentibus locandis77. Ś w iad czy ona w yraźn ie, że 200 łanów n ależało do g rodu w K siętem . W zm ianka 0 lo k acji nie św iadczy m oim zdan iem o b ra k u osad nictw a n a ty m te r e nie, gdyż o istn ien iu tu osad p rzed 1306 r. m ów ią polskie nazw y w si znane z d o k u m en tu z 1356 r. Chodziło tu więc zapew ne tylk o o p rz e n ie sienie ty ch wsi n a p raw o niem ieckie. W krótce p o tem K rzyżacy o ddali illa bona in Schynycen W ładysław ow i Ł okietkow i; stw ierd za to do k u m en t K a ro la z T re w iru z około 1317 r .78. Po zajęciu ziem i d obrzyńskiej p rzez K rzyżaków w 1329 r. ponow nie pod ich panow anie w róciło także K sięte.
W p ro jek cie u k ład u z P olską, p rzed staw io n y m przez K rzyżaków K azi
m ierzow i W ielkiem u w 1335 r., w y razili oni chęć zatrzy m an ia K siętego w sw oich r ę k a c h 79. Po p o koju k a lisk im w 1343 r. K sięte w róciło je d n a k do Polski. Po raz trzeci K sięte znalazło się n a k ró tk i czas w p osia
d an iu K rzyżaków w 1352— 1353 r., k ied y K azim ierz W ielki zastaw ił im terram suam Dobrinensem cum castro Bobrobeniky nuncupato sito ibi
dem necnon districtus Rypin et exniten positos in terra predicta80. Po p onow nym pow rocie pod panow anie po lsk ie K azim ierz W ielki sprzedał w 1356 r. P io tro w i z B ru sin y w sie .Św iedziebnia, R okitnica, Ja n o w o 1 K sięte in terra Dobrinensi et in districtu Xenitensi iacentes iure theu- tonico locatas61. W ym ienione c z te ry w sie zostały n ie w ą tp liw ie n a d a n e w 1306 r. K rzyżakom , do nich odnosi się też stw ierd zen ie w d ok um entach z 1312 r. o p rzy należn o ści do grodu w K siętem . K sięte leżało tu ż p rz y g ran icy klucza górzneńskiego 'biskupstw a płockiego; bez Św iedziebni, Ja n o w a i R o k itn icy obszar n a d a n y K rzyżakom n ie m ógłby liczyć 200 łanów . O przyn ależno ści ty c h w si do te ry to riu m n ad an eg o w 1306 r.
K rzyżakom św iadczy także położenie ich „w d y stry k c ie księskim ” ; ja k w y n ik a bow iem z doku m en tó w z 1335 r. i około· 1352— 1353 r., ta k o k re ślan o obszar n a d a n y w 1306 r. N iew ątpliw ie ta k m a ły re jo n nie mógł stanow ić o d rębn eg o o k ręg u a d m in istra c y jn eg o p rz e d 1306 r. W spom niana w akcie sprzedaży z 1356 r. lo k acja czte re c h w si n,a p ra w ie niem ieckim
74 Pr. UB I/ι, nr 260.
75 Tamże 1/2, nr 854.
7e Tamże IÏ/1, nr 185.
77 Tamże II/l, nr 62 i Dok. kuj. maz., s. 301, nr 17.
78 Dok. kuj. maz., s. 167 n.. nr 25.
70 CDPrus. II, nr 153.
80 Tamże III, nr 73.
81 KDPol. II, nr 507.
G R O D Y A O S A D N IC T W O W Z I E M I D O B R Z Y Ń S K IE J 231 n astąp iła, ja k w iem y, około 1312 r. W sie K sięte, Św iedziebnia, JanowTo i R okitnica stan o w iły więc p rz e d 1306 r. włość książęcą, k tó re j ośrod
kiem b y ł gród w K siętem .
W iele w si książęcych leżało w X IV w. w bliskim sąsied ztw ie grodu w P łonnem . W p ro m ie n iu 8 k m od tego grodu zn ajd o w ały się w sie k s ią żęce R u szk o w o 82, P ło n n e, Białkow o, D ulsk, Sokołow o o raz zaginione osady M odrzyn i K aw ęczyn 8v M ożna przypuszczać, że w sie te p od leg ały grodow i w Płonnem . O p o d p o rząd k o w an iu dóbr książęcych tem u gro
dow i św iad czy d o k u m en t k siążąt do b rzy ń skich W łady sław a i B olesław a z 23 czerw ca 1322, je d y n e źródło m ów iące o grodzie w P łonnem . K siążęta zam ienili się w M ikołajem Isem b leserem sołtysem w P ło n n e m (in parvo Plone). Isem b leser żw rócił sołectw o książętom i o trz y m ał za to część B iałkow a. D o ku m en t stw ierd za, że predicta hereditas scultecie nostro dominio et castro ibidem in parvo Plone congrue conveniret - - 81.
P rz y w ile j z 1322 r. został w y d a n y w Obecności Sarant nostro burch- gravio, Przeclao, Virchoslao et Lemkone advocato nostro in Dobrin et aliis pluribus. P o w sta je p ý tan ie , ja k ie znaczenie m iała tu n azw a burch- gravius. B u rg ra b ia m i nazyw an o n iek ied y w źródłach p olskich X III w.
k asztelanów . Od końca X IV w. burgrafoiowie stali n a czele grodów k ró lew skich i b y li p o dp o rząd k o w an i s ta r o s to m 83. W dokum encie z 1322 r.
w y raz b u rg ra b ia m oże oznaczać albo k aszte la n a albo dow ódcę grodu niekasztelań sk ieg o . W źródłach X IV w. w y stę p u ją kasztelano w ie dw óch grodów ziem i dobrzy ń sk iej: D obrzynia i R ypina. Poniew aż im ienia S a
r a n t n ie zn am y z in n y ch źródeł, n a su w a się przy pu szczenie, że chodzi tu raczej o im ię „ J a ra n d ” . W la ta c h 1323— 1330 w y stę p u je J a ra n d o O sie- ka, podkom orzy d o b rz y ń s k i86, być może iden ty czn y z b u rg ra b ią z 1322 r.
K asztelan b y ł urzęd n ik iem w yższym niż podkom orzy; jeż e li więc id e n ty fik a c ja podkom orzego' J a ra n d a i b u rg ra b ieg o J a r and a je s t słuszna, to był o n raczej w 1322 r. dow ódcą grodu niekasztelańskiego. M ożna się dom yślać, że J a ra n d b y ł w te d y b u rg ra b ią grodu w Płonnem .
CHRONOLOGIA OSADNICTWA DROBNORYCERSKIEGO
S y stem o b ro n n y o p a rty o grody i osadzone w ich sąsiedztw ie d ro b n e ry c e rstw o b y ł sk iero w an y n iew ą tp liw ie głów nie przeciw Pru so m . Ś w iad czy o ty m sk u p ien ie n ajw ięk szej ilości grodów i szlach ty zagrodow ej w pobliżu grodów w pow iecie ry p iń sk im leżącym n ajb liżej g ranicy p ru sk ie j. G w ałtow ne n a ja z d y P ru só w n a ziem ie p olskie zaczęły się do
p iero n a p o czątku X III w., d late g o p o w stan ie tego sy stem u trzeb a da
tow ać n a la ta późniejsze. W niosek ten p o tw ierdza 'brak szlach ty zagro
82 Dok. kuj. maz., s. 303 n., nr 18 (1323 r.).
83 Por. przyp. 84, 110, 114— 115.
84 AGAD, Bobrow. ziem. oblig. I, s. 64—65. P a rvu m Plone w edług dokumentu z 1346 r. (tamże, s. 65—66) m iało 40 łanów. W 1564 r. Płonne m iało 48 łanów, a P łon ko (Plone m in or) tylko 1 łan. Należy w ięc utożsamić p arvum Plone z 1322 i 1346 r.
z Płonnem , a nie z Płonkiem . Odpis dokumentu z 1346 r, został zresztą w pisany do księgi ziem skiej pod tytułem : P riv ilegium super Płonę. Przym iotnik pa rv u m w do
kumentach z 1322 i 1346 r. znaczy prawdopodobnie tyle co młodsze, nowe (podobnie jak Małopolska — „młodsza Polska”). W pracy niniejszej określam p a rv u m Plone z XIV w. jako Płonne.
85 S. K u t r z e b a , Starostow ie, Kraków 1903, s. 49.
86 Dok. kuj. maz., s. 303 n., nr 18 (1323 r.); KDPol. II, nr 250 (1330 r.); KDPol.
II, nr 482 (1330 r.).
dow ej koło grodu w S k rw iln ie, k tó ry u p a d ł w d ru g iej połow ie X II w .87, o raz n iew ie lk a liczba tej szlach ty w pobliżu K ikoła, k tó ry jeszcze w 1236 r. b y ł grodem k a s z te la ń s k im 88. Rok 1236 uw ażam więc za ter
minus a quo zorganizow ania o sadn ictw a drob n o ry cersk ieg o koło grodów.
Z a stosunkow o późnym stw orzen iem tego o sadnictw a p rzem aw ia także położenie znacznej w iększości działów zagrodow ych n a g ru n ta c h n ie- źbyt u ro d zajn y ch , a więc raczej później zasiedlonych. M.in. w sie zag ro dow e w okół D obrzynia nie leżały w n ajbliższym sąsiedztw ie tego grodu n a g ru n ta c h b a rd z o u ro d z a jn y c h i g ęsto zalu dn ion ych lecz w dość dużej odległości od grodu, n a g ru n ta c h gorszych. N iek tóre w sie zagrodow e koło L ip n a i m iędzy P ło n n em i Ż ąłem m iały jed n a k dobre g le b y 89;
w sk azu ję to n a w ojskow ą, a nie w yłącznie osadniczą genezę ty c h wsi.
O sadzenie drobnego ry c e rstw a w ty c h w siach, praw dopodobnie już po
p rzed n io zagospodarow anych, o g ran iczało bow iem dochody książęce.
Za terminus ad quem zorganizow ania osad n ictw a d ro b n o rycerskieg o dla o b ro n y p rze d P ru sa m i n ależy uznać rok 1283, kiedy po u p a d k u trz e ciego p o w stan ia p ru sk ieg o niebezpieczeństw o ze stro n y tego lu d u p rz e s ta ło zagrażać.
O rg an izato ram i om aw ianego sy stem u obronnego m ogli być dw aj sy now ie K o n ra d a I m azow ieckiego: B olesław i K azim ierz. W la ta c h 1233—
1234 książę K o n rad podzielił m iędzy n ich północną część sw ej dzielnicy;
p ierw szem u dał M azowsze, a d ru g iem u K u jaw y . N a zjeździe w D anko
w ie w 1236 r. u sta lo n a została do k ładn a g ranica m iędzy obu księstw am i.
M iała o na biec rzeczką Ruźcem od u jścia do jezio ra R uduskiego, a stąd ko ło m iejsca zw anego K am ień i dalej rzeczk ą C hełm icą do W isły. Do M azow sza m iała należeć leżąca po w schodniej stro n ie tej g ran icy k a sz te lan ia d obrzyńska, ob ejm u jąca w ów czas tak że późniejszy pow iat r y piński, a do K u ja w k aszte la n ia kikolska i w ło c ła w sk a 90. N ie w iem y gdzie leżało m iejsce zw ane K am ień; n iek tó rzy uczeni sądzą, że chodzi tu o w ieś K am ień (K m iecy i K otow y) w p a ra fii Tłuchowo·91, in ni nie zg adzają się z ty m przypuszczeniem , poniew aż śro d k o w y odcinek gran icy b y łb y w te d y zbyt w y gięty k u w schodow i, a p o łu d n io w a część k a szte la n ii dobrzyńskiej łączy łab y się z jej północną częścią zbyt w ąskim pasem 92.
Przy p u szczam , że śro d ko w ą część g ran icy stan o w iły lasy koło Skepego, na k tó ry c h w schodnim s k ra ju leży w ieś K am ień. W tak im razie L ipno w ra z z o taczający m i je w siam i zam ieszkałym i w XVI w. przez szlach tę zagrodow ą należało do k asztelan ii k ikolskiej w chodzącej w skład K u jaw .
O g ro m n a w iększość szlach ty zagrodow ej ziem i dobrzyńskiej (88%
działów) b y ła skupiona w jej w schodniej części, należącej w 1236 r. do Mazowsza, gdzie szlach ta zagrodow a była bardzo liczna. N atom iast na K u ja w a c h liczba w łaścicieli zagrodow ych b y ła z n ik o m a 93. N asunęło to
87 J. C h u d z i a k o w a , Wczesn ośredniowieczn y gród w Skrwilnie, [w:] Szkice rypińskie, Bydgoszcz 1967, s. 42.
88 Por. przyp. 57—59.
80 Por. E. K w i a t k o w s k a , Osadnictwo w iejskie ziem i dobrzyńskiej w św ietle planów z X V III i X I X w., Toruń 1963, mapa 3.
90 KDPol. II, nr 20.
81 Por. S. A r n o l d , Terytoria plemienne w ustroju adm in istracyjnym Polski Piasto w skie j (w. XII—XIII), W arszawa 1927, m apa Mazowsza i Kujaw.
92 G. Z i e l i ń s k i , O zie m i dobrzyńskiej, „Biblioteka W arszawska” 1861, t. III, s. 265 n.; W. P o 1 к o w s к a-M а г к o w s к a, Dzieje zakonu dobrzyńskiego, Poznań 1926, s. 35 n.; J. B i e n i a k, Rola Kujaw, w Polsce Piastow skiej, Ziemia K ujaw ska”
t. i, 1963, mapa.
03 H. Ł o w m i a ń s k i , op. cit. t. III, s. 434.
