dr hab. inż. arch. Anna Januchta-Szostak

Poznań, 20.04.2014

dr hab. inż. arch. Anna Januchta-Szostak

Wydział Architektury Politechniki Poznańskiej Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego Zakład Architektury Miejsc Pracy i Rekreacji

ul. Nieszawska 13C, 61-021 Poznań tel: +48 61 665 32 60, +48 61 665 32 80, faks: +61 48 61 665 32 61,

e-mail: anna.januchta-szostak@put.poznan.pl

RECENZJA ROZPRAWY DOKTORSKIEJ MGR INŻ. ARCH. AGNIESZKI KUBIAK-PAKULSKIEJ pt. „Historyczny wzorzec kościoła rzymskokatolickiego

a projektowanie współczesnej świątyni”,

Promotor: dr hab. inż. arch. Teresa Bardzińska-Bonenberg, prof. PP.

Jednostka doktoryzująca:

Wydział Architektury Politechniki Poznańskiej

Podstawa opracowania recenzji:

- Zlecenie Dziekana Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej, dr hab. inż. arch. Jerzego Suchanka, prof. PP z dn. 22.01.2014, nr L.Dz.WA-63/02/03/14,

- egzemplarz rozprawy doktorskiej mgr inż. arch. Agnieszki Kubiak-Pakulskiej pt. „

Historycz- ny wzorzec kościoła rzymskokatolickiego a projektowanie współczesnej świątyni”,

- Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i

tytule w zakresie sztuki z późn. zmianami (Dz. U. Nr 65, poz. 595, z późn. zm.)

1.

Charakterystyka formalna

Przedstawiona do recenzji rozprawa ma objętość 263 stron wydruku komputerowego, z których 244 zajmuje tekst zasadniczy, a pozostałe 19 stron – aneksy: arkusze ankiety sonda- żowej, bibliografię (103 poz.) oraz spisy ilustracji, tabel i wykresów. Zdaniem recenzentki bi- bliografia i spisy nie powinny znajdować się w aneksach, ani stanowić osobnego rozdziału. Są bowiem dopełnienie tekstu zasadniczego. W aneksie powinny znaleźć się jedynie arkusze ankie- ty sondażowej. W pracy nie zamieszczono streszczeń w języku polskim i obcym (angielskim), nie mniej jednak dysertacja jest przygotowana prawidłowo i rzetelnie. Autorka sprawnie posługuje się warsztatem i językiem naukowym. Stosuje przypisy i odsyłacze do źródeł oraz czytelną kon- wencję graficzną w autorskich schematach, zestawieniach i wykresach. Pod względem formal- nym praca wymaga jedynie drobnych korekt redakcyjnych.

2.

Układ pracy i uwagi merytoryczne

Układ pracy w przejrzysty sposób odzwierciedla przyjętą metodę i cele badań.

We wprowadzeniu (rozdział I. – 26 stron) Autorka zarysowała genezę tematu, określiła przedmiot, cel i zakres badań. Przybliżyła również terminologię stosowaną w dysertacji. Prze- analizowała stan badań w zakresie architektury sakralnej, zwracając uwagę na zmiany po Sobo- rze Watykańskim II, w oparciu o wypowiedzi i publikacje autorytetów zarówno w dziedzinie architektury, jak i religii. Postawiła tezę główną oraz tezy pomocnicze. Teza pracy brzmi:

„Współczesna różnorodność form kościołów i zmieniająca się recepcja współczesnej architektu- ry i sztuki nie zmieniły rozpoznawalności i akceptacji dla archetypu świątyni sprzed Soboru Wa- tykańskiego II.” W celu udowodnienia tezy Autorka posłużyła się przede wszystkim krytyczną analizą literatury przedmiotu oraz badaniami sondażowymi. Metodyka i etapy procesu ba- dawczego zostały opisane i czytelnie zilustrowane na schemacie (str. 27). Aby udowodnić nie- zmienność akceptacji archetypu, warto byłoby jednak odwołać się do wcześniejszych badań dotyczących tego tematu (o ile były prowadzone – Autorka wskazała wcześniejszych opracowań naukowych tego typu w analizie stan badań).

Rozdział II, stanowiący najobszerniejszą część pracy (125 stron), poświęcony jest ana- lizie przestrzeni SACRUM kościoła zachodniochrześcijańskiego w rozwoju historycznym.

Rozdział ten zawiera charakterystykę poszczególnych stref w strukturze przestrzeni sakralnej (II.1.) oraz przekształceń, jakim ulegały w różnych okresach historycznych (II.2). Autorka zawar- ła w nim również własne opinie i oceny stosowanych rozwiązań, które stanowią wartościowe dopełnienie wniosków zawartych w rozdziale IV. Analiza przestrzeni SACRUM może być bardzo przydatna w zrozumieniu i projektowaniu architektury sakralnej.

Przedstawiona w podrozdziale II.3 analiza postanowień Soboru Watykańskiego II umoż- liwia prześledzenie zmian w podejściu do misji Kościoła oraz zmian w liturgii, które miały zna- czący wpływ na formę świątyń budowanych w XX i XIX w. Autorka wskazuje główne tendencje w posoborowym podejściu do projektowania kościołów oraz problemy związane z przystosowa- niem starych świątyń do nowych wymogów liturgicznych i oczekiwań funkcjonalnych.

W ostatnim podrozdziale (II.4) Doktorantka podjęła próbę określenia cech archetypu ko- ścioła rzymskokatolickiego i ich występowania w poszczególnych epokach (na jakiej podsta- wie?). Rozdział ten ma kluczowe znaczenie dla tematu pracy. Rodzi jednak pytanie: czy istnieje jeden archetypowy wzorzec, niezależny od lokalizacji kościoła, kanonu architektonicznego epo- ki, czy też funkcji i rangi kościoła (inne były małe kościoły parafialne, inne katedry, kościoły pielgrzymkowe czy przyklasztorne) oraz liturgii? Jaka była naukowa podstawa wyboru cech dominujących wzorca? W Tab. II-2 (str. 155) Autorka wykazała, że niektóre z tych cech nie wy- stępowały we wszystkich epokach, albo były traktowane dość elastycznie. Czy wyraźny podział na strefę Eucharystii i nawę występujący występował jedynie we wczesnym średniowieczu i gotyku (Tab. II-2)? A jeśli tak, to dlaczego został uznany za cechę dominującą? Co było podstawą wyboru kluczowych cech wzorca?

Duże znaczenie ma podsumowujące zestawienie tabelaryczne – Tab. II-3. (str. 157).

Szkoda, że zostało przedstawione w sposób nieco tendencyjny i uproszczony. Dlaczego tenden- cyjny? W każdej epoce istniały jakieś odstępstwa od kanonu świątyni, ale dla zilustrowania ukła- dów kościołów w różnych okresach historycznych Autorka wybrała dość typowe rzuty (nie podano jakich kościołów), natomiast schemat kościoła posoborowego ilustruje bardzo nietypo- wy plan kaplicy pielgrzymkowej w Ronchamp, która zresztą powstała przed SWII (oraz 3 inne nietypowe rzuty), podczas gdy większość współcześnie powstających kościołów zachowuje jed- nak historyczny schemat układu przestrzennego. Dlaczego uproszczony? Schematy podziału przestrzeni, przestawione w zestawieniu (Tab. II-3.), różnią się proporcjami poszczególnych stref: strefy eucharystii, nawy i strefy wejścia. Nie podano w formie liczbowej jakie są to propor- cje, ani z jakich badań wynikają. Czy są takie same dla wszystkich typów kościołów? Schematy podziału nie odpowiadają ilustrującym je rzutom, nie uwzględniają też ważnych zmian w kształ- towaniu pozostałych stref, omówionych w podrozdziale II.1. Niezwykle interesujące byłyby ana- logiczne zestawienia, ilustrujące zmiany kształtu i proporcji brył świątyń oraz charakteru wnętrz, co było przedmiotem dalszych badań sondażowych.

W rozdziale III (76 stron), Autorka bada Wzorzec kościoła w postrzeganiu wiernych, rozpoczynając badania od analizy percepcji formy kościoła przez dzieci. Dziecięce rysunki sta- nowią bardzo cenny materiał porównawczy. Trudno jednak prawidłowo zinterpretować te ba- dania bez wiedzy w zakresie psychologii dziecięcej.

Badania sondażowe zostały poprawnie skonstruowane i rzetelnie przeprowadzone na dość dużej próbie badawczej (504 osoby), obejmującej 3 grupy badanych: parafian (378 os. – 75%, w tym grupa kontrolna Polonii zagranicznej – 63 os. – 12,5%), projektanci (63 os. -12,5%) i kapłani/misjonarze (63 os. -12,5%). Autorka badała preferencje w zakresie bryły kościoła (III.5.1), wnętrza (III.5.2.), relacji między ołtarzem a wiernymi (III.5.3.) oraz usytuowania taber-

nakulum (III,5.4.). Zdaniem recenzentki, pewną słabość ankiety stanowi dobór ilustracji brył, rzutów i fotografii wnętrz, który ma bardzo duży wpływ na końcowe wyniki i ich interpretację.

Proszę o uzasadnienie z czego wynika taki wybór. Biorąc pod uwagę ogromną różnorodność istniejących kościołów, jest to zadanie bardzo trudne, wymagające przeprowadzenia osobnych badań statystycznych, lub przynajmniej szerszego uzasadnienia metodycznego.

W zestawieniu wyników badań (Roz. III.6.) Doktorantka zwróciła uwagę na wpływ róż- nych czynników na preferencje wiernych. Analizowano wpływ: formy kościoła dzieciństwa (III.6.1.), kościoła parafialnego, do którego uczęszcza wierny (III.6.2.), wieku osoby ankietowanej (III.6.3.) oraz jej wykształcenia (III.6.4.). Wszystkie badania zostały skrupulatnie podsumowane w tabelach i zilustrowane na wykresach. Dają jednak różne możliwości interpretacji wyników.

Autorka potwierdziła tezę, wskazując na rozpoznawalność i akceptację dla archetypu świątyni sprzed Soboru Watykańskiego II, ale równocześnie wyniki pokazują dużą otwartość na współ- czesne formy: wierni oddali 179 głosów na bryły historyczne (H) i 145 na współczesne (W);

kapłani: H-29, W-27; P: H-26, W-37 (str. 178). Wśród rzutów kościołów¹ (str. 182) najwyżej punktowany był typ historyczny - M (38), ale współczesny – T (26) zyskał również duże popar- cie. Gdyby zsumować głosy oddane na wszystkie typy rzutów historycznych (K+L+M+N) i współczesnych, których było znacznie więcej (O+P+R+S+T+U+W+Z), to okazałoby się, że zarów- no kapłani jak i projektanci preferują posoborowe, proste, jednoprzestrzenne typy planu kościo- ła (kapłani: H-33, W-35; projektanci: H-37, W-55). Znajduje to również potwierdzenie w prefe- rencjach wnętrz (najwyżej punktowany typ: K –posoborowe wnętrze Sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Łagiewnikach). W badaniu hierarchii ważności cech wnętrza najważniejsze okazało się „poczucie sakralności”. Zdaniem recenzentki, wiarygodność badania zwiększyłoby rozbicie tego określenia na cechy wnętrza uwypuklające wrażanie sakralności (np. majestat, wzniosłość, tajemniczość, symbolika, uduchowienie itp.), ale bez użycia słowa sacrum. Trudno się bowiem spodziewać, by dla twórców i użytkowników architektury sakralnej istniała cecha ważniejsza, niż „poczucie sakralności” w kościele. Zaskakujące jest natomiast tak małe znaczenie piękna we wnętrzu (tylko 16.3% - przedostatnia pozycja na liście preferencji). Czy ten niski wynik ma wpływ na wnioski dotyczące projektowania współczesnej świątyni? W Roz. V. Zakończenie (str.

243) Autorka pisze: „Ponadto budowla kościoła [...] cechować się musi pięknem i majestatem, a tym samym nade wszystko dawać odczucie sacrum jej przestrzeni”.

Wnioski z badań zostały podsumowane w bardzo krótkim rozdziale IV. (7 stron) pt.: Hi- storyczny wzorzec kościoła rzymskokatolickiego a projektowanie współczesnej świątyni, w którym Autorka wykazała, że taki wzorzec istnieje, nadal dominuje w świadomości kongregacji oraz księży i może być ważnym punktem odniesienia w projektowaniu współczesnej architektu- ry sakralnej. Słusznie zauważyła również rozbieżności w postrzeganiu wzoru kościoła wynika- jące z funkcji pełnionej we wspólnocie (kapłan, parafianin, projektant), zakodowanych wzorów kościoła dzieciństwa i współcześnie użytkowanej świątyni, a także wieku i wykształcenia wier- nych. Szczególnie odmienność preferencji projektantów, które nie zawsze pokrywają się z od- czuciami wiernych i księży. Być może warto byłoby pokusić się w tym rozdziale o bardziej szcze- gółowe wytyczne projektowe nie tylko na podstawie badań sondażowych, ale również wiedzy Doktorantki wykazanej w znakomitej charakterystyce poszczególnych stref w strukturze prze- strzeni sakralnej.

W rozdziale V - Zakończeniu (1 str.) Autorka przedstawiła rozwiązanie problemu na- ukowego, odnosząc się do tezy i hipotez badawczych.

Ostatni rozdział VI - Aneksy nie powinien być rozdziałem (por.: 1. Charakterystyka for- malna) .

Większość wniosków wyciągniętych przez Doktorantkę jest absolutnie słuszna, ale są też takie, z którymi recenzentka ośmiela się polemizować:

1) Autorka twierdzi, że preferowany jest układ podłużny kościoła. Biorąc pod uwagę tylko jeden, najwyżej oceniony typ rzutu – tak. Jednak w ankiecie do wyboru były zalednie 3 typy o układzie podłużnym K, L, M (co wzmacnia koncentrację głosów) i aż 9 typów (N-Z) o innym układzie – centralnym lub poprzecznym (niektóre bardzo podobne, co wzmacnia rozproszenie głosów).

1 Badania dotyczące preferencji w zakresie planu kościoła przeprowadzony tylko na grupie projektantów i kapłanów.

Jeśli podliczyć wszystkie głosy oddane na typy podłużne (65 głosów), to jest ich znacznie mniej, niż na pozostałe, jednoprzestrzenne, alterocentryczne typu planów (82 głosy). W zakończeniu (str. 243) Doktorantka pisze: „Ten właśnie tradycyjny schemat układu podłużnego², zakończo- nego prezbiterium, jest preferowany przez wiernych”. Badanie w zakresie preferencji rzutu przeprowadzone zostało tylko wśród kapłanów i projektantów, a schemat M był preferowany tylko przez kapłanów (21 głosów). Projektanci w równym stopniu wybierali typ tradycyjny M (17) i współczesny T (17). Przewaga w preferencjach jest więc niewielka i wykazana na małej próbie badawczej (łącznie160 głosów)³. W ankiecie dla wiernych w ogóle nie badano preferencji w zakresie planu kościoła, ale zdecydowany wybór wnętrza typu K (kościoła o elipsoidalnym rzucie) nie świadczy o preferowaniu tradycyjnego schematu.

2) Autorka dowiodła, że archetyp kościoła rzymskokatolickiego istnieje w świadomości wier- nych i stanowi ważny punkt odniesienia w ocenie sakralności architektury. Nie oznacza to jed- nak, że „wszyscy zaangażowani w tworzenie nowej świątyni chrześcijańskiej Kościoła rzymsko- katolickiego winni przede wszystkim zwrócić się ku tradycji” (str. 243). Z badań Pani mgr inż.

arch. Agnieszki Kubiak-Pakulskiej wynika bowiem, że akceptacji przedsoborowego wzorca ko- ścioła towarzyszy duża otwartość na nowoczesność, o czym świadczą liczne wybory współcze- snych rzutów, brył i wnętrz kościołów. Wierni zdecydowanie wybrali elipsoidalne wnętrze no- woczesnego sanktuarium w Łagiewnikach, a preferencje tradycyjnych brył [A (62) + B (172) = 234 głosów] tylko nieznacznie przeważają nad wyborami nowoczesnych [F (112) + I (97) = 209 głosów].

3.

Uwagi szczegółowe

- Str. 70 – w podpisie ilustracji Fot.II-29, przedstawiającej przykłady lokowania baptysterium odnotowano: „proj. ambony: autorka”. Dlaczego, skoro, ilustracja nie przedstawia ambony?

- Na wielu rysunkach Autorka posługuje się rzutami konkretnych kościołów. Warto byłoby dodać w podpisach lub przypisach informację umożliwiającą ich identyfikację (np. ryciny na str.: 105, 106, 109, 110, 115, 119, 124, 126, 129 i in.). Bardzo przydatne byłyby podpisy do specyficznych rzutów współczesnych kościołów (Rys. II-74 na str. 140).

- Wykresy przedstawiające wybory w poszczególnych grupach respondentów (str.:180, 182, 185) powinny mieć inną formę ponieważ nie ilustrują zależności liniowej.

- Str. 184 – dobór ilustracji wnętrz kościołów powinien być szerzej uzasadniony. Czy respon- denci mieli do wyboru wnętrze niezgodne z archetypem? Które? Dlaczego zestawiono widoki wnętrz w długiej perspektywie z widokami samej strefy Eucharystii? Zdjęcia są tak małe, że mogły być nieczytelne dla respondentów, a to z kolei mogło mieć wpływ na wybór najbar- dziej kontrastowych i wyrazistych ujęć K i P.

- Str. 209 i 210 – „Powyższy wykres (Tab. III-39) obrazuje, że bryły A i B najsilniej wpływają na wybór bryły preferowanej, zgodnej z bryłą obecnego kościoła parafialnego” – ze wskazanego wykresu to nie wynika, a na str. 209 Autorka pisze, że są to bryły A i E. W podsumowaniu wy- ników warto rozważyć odrzucenie typów skrajnych, na które oddano bardzo małą liczbę gło- sów (typ E), ponieważ nie są miarodajne.

- Str. 217 – z czego wynika tak duża liczba badanych przedziałów wiekowych respondentów?

Analiza odpowiedzi 500 respondentów w aż 13 przedziałach wiekowych jest trudna i niemia- rodajna, zwłaszcza, że próba reprezentatywna nie była dobierana pod kątem struktury wie- kowej społeczeństwa.

2 W kontekście Autorka pisze o rzucie na planie krzyża łacińskiego.

3 Czy badani kapłani i projektanci mieli możliwość wielokrotnego wyboru? Głosów jest więcej niż respondentów – wg opisu Autorki na str. 174 w ankiecie uczestniczyło 63 kapłanów i tyle samo projektantów, czyli 126 osób.

4.

Podsumowanie i wniosek końcowy

Tematykę dysertacji uważam za ważną i aktualną, szczególnie wobec panującego obecnie chaosu w kształtowaniu architektury sakralnej. Duża swoboda form współczesnych kościołów istotnie nie sprzyja rozpoznawalności obiektów sakralnych i zachowaniu ładu przestrzennego, zwłaszcza w Polsce. Dlatego przedmiot badań, czyli analizę cech archetypu kościoła rzymskoka- tolickiego i preferencji wiernych, uważam za bardzo potrzebny. Forma kościołów w Polsce jest często nie tyle wyrazem preferencji i potrzeb użytkowników, co ambicji i gustu decydentów oraz projektantów. Badania takie mogą zatem służyć edukacji architektonicznej księży oraz edukacji projektantów i studentów w zakresie uwarunkowań liturgicznych i symboliki sakralnej. W po- szukiwaniu wzorca warto też rozważyć dalsze badania, uwzględniające rolę i rangę kościoła w strukturze miast i wsi, funkcje i skalę obiektów sakralnych oraz kontekst krajobrazowy, w któ- rym powstają.

Doktorantka udowodniła, że sprawnie posługuje się warsztatem naukowym oraz posia- da rozległą wiedzę teoretyczną i praktyczną w zakresie podjętego tematu badawczego. Przed- stawione badania i wnioski stanowią znaczący głos w dyskusji na temat stanu i standardów pro- jektowania architektury sakralnej. Zastrzeżenia recenzentki dotyczą przede wszystkim interpre- tacji wyników, a nie samych badań, które zostały przeprowadzone skrupulatnie i rzetelnie. Po- mimo kilku polemicznych i krytycznych uwag (wartych rozważenia przed ewentualną publika- cją), recenzentka w pełni docenia wartość dysertacji naukowej pani mgr inż. Agnieszki Kubiak- Pakulskiej. Praca stanowi oryginalne rozwiązanie problemu badawczego w dziedzinie architek- tury, spełnia wymagania Ustawy o stopniach i tytule naukowym, a Autorka powinna mieć moż- liwość wyjaśnienia spornych kwestii podczas publicznej obrony.

Rozprawę doktorską pani mgr inż. arch. Agnieszki Kubiak-Pakulskiej pt. „

Historyczny wzorzec kościoła rzymskokatolickiego a projektowanie współczesnej świątyni”

, wykonaną pod kierunkiem dr hab. inż. arch. Teresy Bardzińskiej-Bonenberg, prof. PP. na Wydziale Archi- tektury Politechniki Poznańskiej, oceniam jednoznacznie pozytywnie i składam wniosek o do- puszczenie Kandydatki do dalszych etapów przewodu doktorskiego.

Poznań, 20 kwietnia 2014 r.