25. CHRYSTUS KSZTAŁTUJE NASZE SUMIENIA
Cel ogólny
Ukazanie roli sumienia w życiu człowieka.
Kształtowanie postawy odpowiedzialności za konieczność kształtowa- nia własnego sumienia.
Cele szczegółowe Uczeń:
– definiuje, czym jest „sumienie”, – wymienia rodzaje sumienia,
– objaśnia teksty Pisma Świętego oraz nauczania Kościoła dotyczące sumienia,
– wyjaśnia, z jakim działaniem związany jest dany rodzaj sumienia, – wskazuje sposoby pracy nad sumieniem,
– określa, na czym polega formowanie sumienia, – charakteryzuje kryteria czynu moralnego,
– analizuje, jak chrześcijanin formuje swoje sumienie, – ocenia sposób kształtowania własnego sumienia,
– przyjmuje odpowiedzialność za rozwój i kształtowanie własnego sumienia.
Metody
Pogadanka, analiza tekstu źródłowego, rozmowa kierowana, dyskusja, praca w grupach, autorefleksja.
Środki dydaktyczne
Pismo Święte; Katechizm Kościoła Katolickiego; Konstytucja dusz- pasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes; encyklika papieża Jana Pawła II Veritatis splendor; T. Loska, A. Zuberbier (red.), Bóg.
Człowiek. Świat. Ilustrowana encyklopedia dla młodzieży, Katowice 1991;
tekst przedstawiający przykład postępowania zgodnego z nakazami sumie- nia, karty pracy.
MODLITWA
X
WPROWADZENIE
Pogadanka na temat istoty sumienia.
Sumienie należy do natury człowieka i wyraża jego świadomość moralną. Czasami słyszymy, że ktoś postępuje tak, jakby nie miał sumienia lub jakby nie znał podstawowych zasad postępowania.
Każdy człowiek posiada jednak sumienie, choć niekiedy je zagłusza lub wypacza. Sumienie należy nieustannie kształtować.
Człowiek może przybrać wobec swego sumienia dwie różne postawy: zagłuszać je albo dbać o jego rozwój.
Odczytanie z podręcznika definicji sumienia.
„Sumienie jest to wewnętrzna zdolność człowieka do przeprowa- dzania oceny swego postępowania, jak również zamierzonego działa- nia, pod kątem powinności moralnej. Jest to więc niejako wewnętrzny głos, który mówi człowiekowi, czy to, co czynił, co czyni i co zamierza czynić jest dobre czy złe, chwalebne czy naganne” (T. Loska, A. Zuber- bier [red.], Bóg. Człowiek. Świat. Ilustrowana encyklopedia dla młodzie- ży, Katowice 1991, s. 263).
ROZWINIĘCIE
Na podstawie analizy tekstów źródłowych z Pisma Świętego, Katechizmu Kościoła Katolickiego oraz nauczania papieskiego ucznio- wie wymieniają jak najwięcej cech sumienia.
Tekst 1
„Dał im wolną wolę, język i oczy, uszy i serce zdolne do myślenia.
Napełnił ich wiedzą i rozumem, o złu i dobru ich pouczył” (Syr 17,6-7).
Tekst 2
„Prawdę mówię w Chrystusie, nie kłamię, potwierdza mi to moje sumienie w Duchu Świętym” (Rz 9,1).
&
+
„Sumienie jest najtajniejszym ośrodkiem i sanktuarium człowie- ka, gdzie przebywa on sam z Bogiem, którego głos w jego wnętrzu roz- brzmiewa” (KKK 1795).
Tekst 3
„Sąd sumienia nie ustanawia prawa, ale poświadcza autorytet pra- wa naturalnego i praktycznego rozumu w odniesieniu do najwyższego dobra, które pociąga człowieka tak, że przyjmuje on jego przykazania”
(Veritatis splendor, 60).
Tekst 4
„Nie ulega wątpliwości, że aby mieć «dobre sumienie» (1Tym 1,5), człowiek musi szukać prawdy i według niej sądzić. Jak powiada apo- stoł Paweł, sumienie powinno być oświecone przez Ducha Świętego (por. Rz 9,1) i «czyste» (por. 2Tm 1,3), nie powinno podstępnie fałszo- wać słowa Bożego, lecz ukazywać prawdę (por. 2Kor 4,2)” (Veritatis splendor, 62).
Tekst 5
„Dobre i czyste sumienie jest oświecane przez prawdziwą wiarę.
Albowiem miłość wypływa równocześnie «z czystego serca, dobrego sumienia i wiary nieobłudnej» (1Tym 1,5): «Im bardziej więc decydu- jącą rolę odgrywa prawe sumienie, tym więcej osoby i społeczności ludzkie unikają ślepej samowoli i starają się dostosować do obiektyw- nych norm moralności»” (KKK 1794).
Uczniowie przedstawiają cechy określające sumienie. Najtrafniejsze spostrzeżenia katecheta zapisuje na tablicy, a uczniowie do zeszytu.
Katecheta kończy tę część katechezy, czytając fragment Pisma Świę- tego, który wskazuje na wartość sumienia w życiu człowieka.
„Światłem ciała jest oko. Jeśli więc twoje oko jest zdrowe, całe twoje ciało będzie w świetle. Lecz jeśli twoje oko jest chore, całe twoje ciało będzie w ciemności. Jeśli więc światło, które jest w tobie, jest ciemnością, jakże wielka to ciemność!” (Mt 6,22-23).
Dalsza część katechezy ma wskazać na sposoby formowania prawe- go sumienia i uświadomić uczniom, jakie są typowe postacie błędnego
Praca w grupach.
Dzielimy uczniów na trzy grupy. Uczniowie otrzymują teksty do analizy i odpowiadają na postawione pytania. Czas pracy: 12 minut.
Grupa I
Błędne sumienie
„«Sumienie, stając wobec wyboru moralnego, może wydać zarów- no prawy sąd, zgodny z rozumem i prawem Bożym, jak i – przeciw- nie – sąd błędny, który od tego odbiega» (KKK 1786). Istnieje kilka typowych postaci błędnego sumienia. Może być ono niewrażliwe.
Wtedy nie reaguje na zachowania, które są grzeszne i które naru- szają porządek moralny. Istnieje też sumienie niepewne. Oznacza to, że dany człowiek nawet wobec oczywistych faktów nie potrafi ocenić, które zachowanie jest dobre moralnie, a które błędne.
Z drugiej strony sumienie może być nadwrażliwe. Oznacza to sytu- ację, w której dany człowiek wszędzie widzi zło moralne. Widzi więc grzech także tam, gdzie go nie ma i bardzo przez to cierpi. Sumienie nadwrażliwe może prowadzić do patologicznego poczucia winy i skru- pulanctwa. Wszelkie zaburzenia w działaniu sumienia są zwykle kon- sekwencją zaburzeń osobowościowych danego człowieka. Człowiek niedojrzały psychicznie czy znerwicowany będzie z reguły przeżywał trudności z właściwym wykorzystaniem głosu sumienia.
Bywa i tak, że sumienie okazuje się niepewne w obliczu kon- kretnych decyzji czy sytuacji. Każdy z nas powinien wtedy «szukać tego, co jest słuszne i dobre, oraz rozeznawać wolę Bożą wyrażoną w prawie Bożym. W tym celu człowiek stara się interpretować dane doświadczenia i znaki czasów dzięki cnocie roztropności, radom osób godnych zaufania oraz pomocy Ducha Świętego i Jego darów»
(KKK 1787-1788).
Jest także możliwe, że z jakichś względów człowiek żyje w igno- rancji moralnej, gdyż jego sumienie «wydaje błędne sądy o czynach, które mają być dokonane lub już zostały dokonane» (KKK 1790).
Oczywiście, nie zawsze ignorancja moralna jest zawiniona przez dane- go człowieka. Może być ona na przykład wynikiem błędnego wycho- wania albo intensywnej indoktrynacji. Jest ona natomiast przypisana odpowiedzialności osobistej wtedy, «gdy człowiek niewiele dba o poszukiwanie prawdy i dobra, a sumienie z nawyku do grzechu powoli ulega niemal zaślepieniu. W tych przypadkach osoba jest odpowiedzialna za zło, które popełnia» (KKK 1791).
«Nieznajomość Chrystusa i Jego Ewangelii, złe przykłady dawa- ne przez innych ludzi, zniewolenie przez uczucia, domaganie się źle pojętej autonomii sumienia, odrzucenie autorytetu Kościoła i Jego nauczania, brak nawrócenia i miłości, mogą stać się początkiem wypaczeń w postawie moralnej» (KKK 1792)” (ks. M. Dziewiecki, Czło- wiek w obliczu sumienia, w: Posłannictwo nauczyciela. Obudzić moty- wy życia i nadziei. Konferencje dla nauczycieli i wychowawców, Radom 1998, nr 3, s. 57-58).
– Co jest przyczyną kształtowania się błędnego sumienia?
Grupa II
Sposoby formowania prawego sumienia
„Sumienie prawe to nie tylko sumienie pokorne wobec Boga, ale także sumienie wrażliwe. Oznacza to, że w obliczu błędnego postę- powania i grzechu człowiek kierujący się wrażliwym sumieniem potrafi przed Bogiem i samym sobą szczerze uznać swój błąd. Potrafi też szcze- rze żałować i podjąć wysiłek nawrócenia, czyli zmiany postępowania.
Sumienie prawe jest ponadto sumieniem roztropnym. Człowiek kieru- jący się takim sumieniem potrafi prawidłowo i dojrzale uwzględniać wszelkie uwarunkowania zewnętrzne, a także niezawinione ogranicze- nia własnej wolności i świadomości, związane z określonym czynem czy zachowaniem. Taki człowiek nie jest więc ani okrutny, ani naiwny w ocenie moralnej własnych czynów. Również w ocenie swoich zacho- wań z przeszłości potrafi uwzględnić ówczesny stopień wrażliwości i dojrzałości swojego sumienia. Nie ocenia zatem przeszłych czynów według obecnego stopnia świadomości moralnej, jeśli z jakichś wzglę- dów nie dysponował wcześniej tak pogłębioną świadomością moralną jak obecnie. «Oto niektóre zasady, które stosują się do wszystkich przy- padków:
– nigdy nie jest dopuszczalne czynienie zła, by wynikło z niego dobro;
– <złota zasada>: <Wszystko... co byście chcieli, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie!> (Mt 7,12);
– miłość zawsze przejawia się w szacunku dla bliźniego i jego sumienia: (...) <Dobrą jest rzeczą... nie czynić niczego, co twego brata razi, gorszy albo osłabia> (Rz 14,21)» (KKK 1789).
Wykształtowanie prawego i prawdziwego sumienia jest zadaniem na całe życie. «Jest to zadanie <nieodzowne w życiu każdego czło- wieka, który jest poddawany negatywnym wpływom, a przez grzech – kuszony do wybrania raczej własnego zdania i odrzucenia naucza- nia pewnego> (KKK 1783). Właściwe uformowanie sumienia <zapew- nia wolność i prowadzi do pokoju serca> (KKK 1984). Podstawowym warunkiem kształtowania prawego sumienia jest osobista więź przy- jaźni z Bogiem i zaufanie wobec Niego, gdyż <dobre i czyste sumienie jest oświecone przez prawdziwą wiarę. Albowiem miłość wypływa równocześnie <z czystego serca, dobrego sumienia i wiary nieobłud- nej> (1Tm 1,5)» (KKK 1794).
«W formowaniu sumienia słowo Boże jest światłem na naszej dro- dze; powinniśmy przyjmować je przez wiarę i modlitwę oraz stosować w praktyce. Powinniśmy także badać nasze sumienie, wpatrując się w krzyż Pana. Jesteśmy wspierani darami Ducha Świętego, wspoma- gani świadectwem lub radami innych ludzi i prowadzeni pewnym nauczaniem Kościoła» (KKK 1785).
Wychowanie i ustrzeżenie przez całe życie prawego sumienia wią- że się ze stawianiem sobie wymagań, by postępować w sposób szla- chetny i zgodny z głosem sumienia. W przeciwnym wypadku człowiek będzie miał tendencję, by zagłuszać lub wypaczać własne sumienie.
«Jest ważne, by każdy wszedł w siebie, ażeby usłyszeć głos swojego sumienia i za nim pójść. To poszukiwanie głębi wewnętrznej jest tym bardziej konieczne, że życie często sprawia, iż uchylamy się od wszel- kiej refleksji, zastanowienia się lub wejścia w siebie» (KKK 1779).
Szczególnie ważnym i skutecznym miejscem poszukiwania owej głę- bi i kształtowania sumienia jest sakrament pokuty, a także osobisty, codzienny rachunek sumienia, gdy człowiek staje w obliczu kochają- cego i zbawiającego Boga w całej prawdzie o sobie oraz o własnym postępowaniu. Warto podejmować trud szlachetnego formowania sumienia, gdyż «wychowanie prawego sumienia zapewnia wolność i prowadzi do pokoju serca» (KKK 1784)” (ks. M. Dziewiecki, Człowiek w obliczu sumienia, w: Posłannictwo nauczyciela. Obudzić motywy życia i nadziei. Konferencje dla nauczycieli i wychowawców, Radom 1998, nr 3, s. 60-62).
– Wymień sposoby formowania sumienia prawego.
Grupa III
Kryteria czynu moralnego
„Moralność czynów ludzkich zależy od:
− wybranego przedmiotu,
− zamierzonego celu, czyli od intencji,
− okoliczności działania.
Przedmiot, intencja i okoliczności stanowią «źródła», czyli ele- menty konstytutywne moralności czynów ludzkich” (KKK 1750).
− Od czego zależy moralność czynów ludzkich?
„Wybranym przedmiotem jest dobro, do którego wola kieruje się w sposób dobrowolny. Stanowi on materię czynu ludzkiego. Wybrany przedmiot określa moralnie akt woli, o ile rozum uznaje go i ocenia jako zgodny lub racjonalny porządek dobra i zła, poświadczany przez sumienie” (KKK 1751).
− Co stanowi przedmiot czynu moralnego?
„W odróżnieniu od przedmiotu, po stronie podmiotu działającego znajduje się jego intencja. Intencja jest istotnym elementem w warto- ściowaniu moralnym działania, ponieważ sytuuje się w wolitywnym źródle działania i określa je przez cel. Cel jest pierwszym elemen- tem intencji i wskazuje na zamierzony kres działania. Intencja jest zwróceniem się woli do celu; dotyczy ona kresu działania. Jest ukie- runkowaniem na przewidywane dobro podejmowanego działania”
(KKK 1752).
− Czym jest intencja i cel czynu moralnego?
„Okoliczności a w tym także konsekwencje, są drugorzędnymi ele- mentami czynu moralnego. Przyczyniają się one do powiększenia lub zmniejszenia dobra lub zła moralnego czynów ludzkich (np. wyso- kość skradzionej kwoty). Mogą one również zmniejszyć lub zwiększyć odpowiedzialność sprawcy (np. działanie ze strachu przed śmiercią).
Okoliczności nie mogą same z siebie zmienić jakości moralnej samych czynów; nie mogą uczynić ani dobrym, ani słusznym tego działania, które jest samo w sobie złe” (KKK 1754).
Czyny człowieka mówią o tym, kim on jest, pokazują jego dobroć lub zło. Każde działanie dokonane przez człowieka pozostawia ślad;
pomnaża dobro lub je pomniejsza. Dlatego tak bardzo ważne są ludz- kie wybory, decyzje i działanie.
ZAKOŃCZENIE
Ocena moralna czynu ludzkiego dokonuje się najpierw w sumie- niu. Tam człowiek odkrywa prawo, „którego sam sobie nie nakła- da, lecz któremu winien być posłuszny i którego głos, wzywający go zawsze tam, gdzie potrzeba, do miłowania i czynienia dobra, a uni- kania zła, rozbrzmiewa w sercu nakazem: czyń to, tamtego unikaj”
(Gaudium et spes, 16).
„Życie wbrew własnemu sumieniu oddala człowieka nie tylko od Boga i bliźniego, ale także od samego siebie: od własnych najgłęb- szych i najszlachetniejszych pragnień i aspiracji. Kompromisy z wła- snym sumieniem są bardzo niebezpieczne nawet w drobnych spra- wach, gdyż rozpoczynają zwykle proces stopniowej demoralizacji i utraty wrażliwości moralnej. Chrystus przestrzega nas przed taką sytuacją w sposób bardzo stanowczy: «Kto w drobnej rzeczy jest wier- ny, ten i w wielkiej będzie wierny; a kto w drobnej rzeczy jest nieuczci- wy, ten i w wielkiej nieuczciwy będzie» (Łk 16,10)” (ks. M. Dziewiec- ki, Człowiek w obliczu sumienia, w: Posłannictwo nauczyciela. Obudzić motywy życia i nadziei. Konferencje dla nauczycieli i wychowawców, Radom 1998, nr 3, s. 62-63).
Człowiek, którego sumienie jest zdrowe i dojrzałe, wie, którą pójść drogą i jakiego dokonać wyboru. Człowiek, który zagłuszył w sobie głos sumienia, pogrąża się w ciemności i ignorancji.
Autorefleksja.
Pomyślmy:
– Jak często robię rachunek sumienia?
– Jak dbam o rozwój swojego sumienia?
– Jakie słowa Chrystusa pomagają mi kształtować sumienie?
J
ZESZYT UCZNIA
Zapis stanowią treści wypracowane w czasie katechezy i zapisane na tablicy.
PRACA DOMOWA
1. Napisz, dlaczego powinno się postępować zgodnie z prawym sumieniem.
2. Napisz, w jaki sposób kształtujemy prawe i pewne sumienie.
MODLITWA
„Boże mój, wyznaję, że Ty możesz rozświetlić moją ciemność.
Wyznaję, że Ty jeden to możesz. Pragnę, aby ciemność moja zosta- ła rozświetlona. Nie wiem, czy to uczynisz, ale że możesz tak uczy- nić i że ja tego pragnę, to już dostateczne są racje, abym prosił o to, o co mi przynajmniej prosić nie zabroniłeś. Przyrzekam, że dzięki łasce Twojej, o którą proszę, przyjmę wszystko, o czym będę pewny, że jest prawdą, jeśli kiedykolwiek dojdę do pewności. I z pomocą Two- jej łaski będę się wystrzegał wszelkiego oszukiwania samego siebie, które mogłoby mi podsunąć to, czego pragnie natura, zamiast tego, czemu przyświadcza rozum”.
(John Henry Newman)
X
?
H
