13 Maria Całka Paweł J. Pawlica

.N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019

streszczenie

E mpatia jest to głównie zdolność ro- zumienia i reagowania na stany emocjonalne i sytuację innych. Umiejętność ta pozwala na zro- zumienie bez oceny czyichś konkretnych uczuć.

Empatię można podzielić na dwa główne rodza- je: empatia emocjonalna - oznacza dostrzeganie stanów emocjonalnych oraz empatia poznaw- cza - pozwalająca przyjąć perspektywę i punkt widzenia innych ludzi. Pomimo ciągłych badań naukowych nad empatią brak jednak zuni- fikowanej definicji tego konstruktu. Empatia jest cenną umiejętnością w profesjach medycznych, a jej rozwój, kształtowanie i zmiany naukowcy oceniają już na etapie studiów medycznych.

Brak jest jednolitego i stałego poziomu oka- zywania empatii wśród ogólnej populacji stu- dentów kierunku lekarskiego. Empatia zależy od wielu czynników - płci, wieku, doświadczenia akademickiego i klinicznego oraz od lokalnej mentalności, tradycji i otoczenia badanych. W relacjach lekarza i pacjenta empatia pozwala na lepszą współpracę, zrozumienie i satysfakcję dla obu stron. Empatia jest zjawiskiem podległym światowym tendencjom, fluktuacji personal- nej i wpływom nowych technologii. Brak jest właściwej edukacji tej umiejętności na etapie uniwersyteckim. Uczelnie, które dostrzegły potrzebę szkoleń empatii prowadzą je poprzez nowoczesne programy, zwiększoną ilość godzin dydaktycznych, zajęcia z symulującymi pacjen-

tami oraz badania za pomocą odpowiednich kwestionariuszy.

Nie ma metody w pełni kształcącej empatię wśród studentów medycyny, a w przyszłości lekarzy. Można pomóc tej grupie w zdobyciu podstaw i wzorców empatycznego zachowania, ale z szacunkiem i bez wyręczania jej w osobistych poszukiwaniach tego zjawiska.

Empatia sprzyja altruistycznemu postępowaniu i wrażliwości oraz zwiększeniu komfortu życia.

Maria Całka ¹ Paweł J. Pawlica ²

1

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach Wydział Zdrowia Publicznego w Bytomiu

2

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Studium Doktoranckie Wydziału Lekarskiego w Katowicach e-mail: pawelpawlica@vp.pl

Empatia i umiejętność jej okazywania wśród studentów medycyny

Empathy and ability to show it among medical students

S łowa kluczowe: empatia, studenci, medy- cyna, edukacja medyczna.

S ^tr . 13 - 21

abstract

E mpathy is mainly the ability to un-

derstand and react to emotional states and

situation of others. This ability allows for un-

derstanding without evaluating someone’s spe-

cific feelings. Empathy can be divided into two

main types: emotional empathy, which means

noticing emotional states, whereas cognitive

empathy allows us to adopt other’s perspective

and point of view. Despite constant scientific

research on empathy, there is no unified defi-

nition of this construct. Empathy is a valuable

skill in medical professions, and its research-

ers evaluate its development, formation and

changes at the stage of medical studies. There is

no uniform and stable level of empathy among

the global population of medical students. Em-

pathy depends on many factors, such as gender,

.N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 age, academic and clinical experience, as well

as local mentality, tradition and environment of the respondents. In the doctor-patient re- lationship, empathy allows for better coopera- tion, understanding and satisfaction of both parties. Empathy is a phenomenon subject to global tendencies, personal fluctuation and im- pact of new technologies. There is no proper education of this skill at the university stage.

Universities that have noticed the need for em- pathy training implement it through modern programs, increased number of didactic hours, classes with individuals simulating patients and research using appropriate questionnaires.

There is no method that fully educates empathy among medical students and future doctors. One can help this group to acquire the basics and patterns of empathic behavior, but it has to be done with respect and without reliev- ing them of their personal search for this phe- nomenon. Empathy fosters altruistic behavior and sensitivity, and increases comfort of living.

rowych osób przed zbadaniem spektrum jego ograniczeń w tym zakresie (CLUMECK I LINKOWSKI, 2013). Dowodzi się, że pojęcie empatii używane w kategoriach świeckich odnosi się do wielopoziomowego konstruktu rozciągającego się od prostych form ,,zarażania”

emocjami do przyjmowania złożonej perspe- ktywy poznawczej innych ludzi (SINGER, 2006). Zbieżne dowody z badań neuroobrazow- ych i badań uszkodzeń mózgu pokazują, że sieć neuronów obejmująca dolny zakręt czołowy i dolny płat ciemieniowy jest niezbędna do ro- zpoznawania emocji i ich przejmowania. Z drugiej strony, udział brzuszno-przyśrodkowej kory przedczołowej, połączenia skroniowo-ci- emieniowego i przyśrodkowego płata skronio- wego w autorefleksji i pamięci autobiograficznej sprawia, że te kluczowe regiony są niezbędne do rozwinięcia i okazywania empatii poznaw- czej (SHAMAY-TSOORY, 2011). Aktywacja neuronów lustrzanych w zadaniu polegającym na zdolnościach empatycznych bez kompo- nentów motorycznych związanych z zadaniami wspiera pogląd, że neurony lustrzane są nie ty- lko zaangażowane w poznanie motoryczne, ale także w emocjonalne poznanie interpersonalne (SCHULTE-RÜTHER I IN., 2007).

Empatia może zostać utrzymana w trak- cie edukacji medycznej pomimo wcześniejszych dowodów na jej spadek. Wszelkie zmiany w empatii afektywnej lub poznawczej wśród stu- dentów medycyny są niewielkie i mają ogranic- zone znaczenie. Może to wynikać ze staran- nego wyboru studentów lub kursów rozwoju osobistego i zawodowego w ramach programu studiów, co zatem mogło osłabić spadek pozi- omu empatii wśród badanych (HEGAZI I WILSON, 2013).

Zdolność świadczeniodawców opieki medycznej do wykazania empatii wobec pacjen- tów skutkuje szeregiem pozytywnych wyników poprawiających jakość opieki. Poziom inteli- gencji emocjonalnej świadczeniodawcy usług medycznych może przyczynić się do dalszego

K ^{ey words:} empathy, students, medicine, medical education.

Wstęp

E mpatia definiowana bywa jako oso- bista jakość w bezkrytycznym zrozumieniu wewnętrznych doświadczeń i uczuć pacjenta, będąc istotą relacji pacjenta z lekarzem (SHA- PIRO I IN., 1993).

Badania mechanizmów mózgowych leżących u podstaw empatii znajdują się obec- nie w centrum zainteresowania badań neu- robiologicznych. Proces ten, który można zdefiniować jako „zdolność do wejścia w buty innych, aby odczuć ich emocje i uczucia”

stanowi podstawową umiejętność w każdej

relacji międzyludzkiej, szczególnie w kontak-

cie lekarza z pacjentem. Badanie zaburzeń em-

patii otwierają także nowy sposób podejścia do

zaburzeń psychicznych. Istotne, aby określić,

w jaki sposób mózg przetwarza empatię u zd-

.N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019

rozwoju relacji między lekarzem a pacjentem, stymulując bardziej spersonalizowany i kom- pleksowy sposób leczenia. Cechy osobowości lekarza mogą pozytywnie lub negatywnie wpływać na ten związek oraz na wyniki klinic- zne (BERTRAM I IN., 2016).

Okazywanie empatii może zmniejszyć wyzwania interpersonalne związane z zawodami medycznymi, zwiększając przy tym satysfakcję z pracy (SHAPIRO, 2002). Zgłaszany aktual- nie podczas szkoleń medycznych przez lekarzy niedostatek empatii i spadek jej poziomu wz- macnia znaczenie znalezienia działań w trak- cie szkolenia rozwijających tą umiejętność.

Zwiększenie umiejętności okazywania em- patii wśród studentów i lekarzy może nie tylko prowadzić do bardziej etycznego systemu opie- ki zdrowotnej, ale także do poprawy zdrowia i samopoczucia pacjentów i zarazem lekarzy (KELM I IN., 2014).

Celem naszej pracy był przegląd doniesień naukowych światowej literatury opisujących rolę i czynniki wpływające na kształtowanie się empatii wśród studentów medycyny. Analiza piśmiennictwa została prz- eprowadzona na podstawie bazy PubMed.

Dyskurs i zakres definicji E mpatia jest pojęciem słabo zdefin- iowanym w literaturze medycznej (PEDER- SEN, 2009). Definiowanie empatii pozostaje problematyczne, a autorzy zachęcają do spre- cyzowania jasności pojęciowej, aby pomóc w przyszłych badaniach nad jej fenomenem (BATT-RAWDEN I IN., 2013). Powszech- nie akceptowana definicja przedstawiona przez Mercera i Reynoldsa opisuje empatię lekarza jako zdolność do „zrozumienia sytuacji pacjenta, jego perspektywy i uczuć; komunikowania tego zrozumienia i sprawdzania jego dokładności oraz działania pomocnego dla pacjenta” (MAC- NAUGHTON, 2009).

Empatia samooceny jako wewnętrzne

postrzeganie siebie może być mniej po- datna na zmiany, niż empatia behawioralna (WÜNDRICH I IN., 2017). Empatia została zdefiniowana jako proces z komponentami poznawczymi i afektywnymi, który umożliwia jednostkom zrozumienie i reagowanie na sta- ny emocjonalne innych oraz przyczynia się do współczucia i działania moralnego (DECETY I IN., 2010).

Warto zauważyć, że zwykle odpowiedzią na szacunek i zrozumienie okazywane pacjen- towi jest zrozumienie i prawdziwy szacunek pacjenta dla lekarza. Podobną rolę w relacji między lekarzem i pacjentem odgrywa em- patia, którą można zrozumieć jako szacunek dla emocji pacjenta oraz gotowość do zro- zumienia jego perspektywy i postawieniu się na jego miejscu. Poziom empatii i emocjona- lnego zaangażowania lekarza zależy od kon- tekstu, celu i miejsca konsultacji, specjalizacji lekarskiej, a także od osobowych cech obu stron (MAŁECKI I NOWINA KONOPKA, 2018).

Empatia wśród studentów I nteresujący jest związek zmierzonej empatii i preferencji zawodowych wśród stu- dentów medycyny. Chociaż badani studenci wskazują na preferencje zawodowe, zdecy- dowana większość z nich nie jest mocno zaangażowana w swój wybór w pierwszych 3 latach studiów. To połączenie sugeruje, że pref- erencje zawodowe mogą ulec zmianie wraz ze zmianami empatii. Aktualne dane naukowe nie dostarczają rozstrzygających dowodów na to, że zachowania empatyczne można skutec- znie i trwale poprawiać (CHEN I IN., 2007).

Utrzymanie odpowiedniego poziomu empatii podczas trzeciego roku studiów medycznych jest możliwe dzięki działalności edukacyjnej.

Program nauczania, który obejmuje czas dla studentów w celu omówienia ich reakcji na sy- tuacje związane z opieką nad pacjentem pod- E

wśródstudEntówmEdycyny

s ^tr . 13 - 21

.N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 czas spotkań, mógł przyczynić się do zach-

owania ich empatii. Programy mające na celu walidację humanizmu w medycynie (takie jak Gold Humanism Honor Society- GHHS) mogą odwrócić spadek okazywania empatii mierzony przez Jefferson Scale of Physician Empathy Medical Student Version- JSPE-MS (ROSENTHAL I IN., 2011). Wykorzystanie pacjentów symulujących choroby do oceny em- patii u studentów podczas zorganizowanych badań klinicznych może stać się pomocne w demaskowaniu niektórych deficytów empatii u studentów trzeciego roku studiów medycznych (BERG I IN., 2011).

Elementy opisujące empatyczne zachowanie

E mpatię scharakteryzowano w odrębny sposób w literaturze dotyczącej edukacji me- dycznej, jako zależnej od cech osobowości (HEMMERDINGER I IN., 2007). Pogląd, że empatia obejmuje komponentę poznawczą jest konsensualny, tj. taki, który odnosi się do zdolności zrozumienia przez lekarzy emocji pacjentów i przekazania tego zrozumienia (HO- JAT I IN., 2002). Taki komponent poznawczy powinien być podatny na szkolenie, a zatem studia medyczne mogą odgrywać pozytywną rolę w rozwoju zrozumienia przez studentów znaczenia i roli empatii (HOJAT I IN., 2009).

Wyniki kształtowania empatii są powiązane z ocenami kompetencji klinicznych oraz płci.

Operacyjna miara empatii daje możliwość dal- szego zbadania edukacyjnych i klinicznych ko- relatów empatii, a także jej stabilności i zmian na różnych etapach edukacji medycznej (HO- JAT I IN., 2002). Empatia studentów w przed- klinicznych latach studiów była wyższa niż w latach klinicznych (CHEN I IN., 2007). Em- patia jest związana z osobowością, toteż prefer- encje płci i specjalności mogą to modyfikować.

Zastosowanie różnych miar empatii pozwala na

personalizację oceny różnych modeli empatii i jej związku z cechami osobowości (GUILERA I IN., 2019). W japońskim badaniu ABE I IN. (ABE I IN., 2018) kobiety miały znacznie wyższe wyniki neurotyczności, ugodowości i empatii niż mężczyźni. Zaobserwowano słabą korelację empatii i inteligencji emoc- jonalnej. Inteligencja emocjonalna studentów medycyny była silnie negatywnie związana z neurotycznością i dodatnio związana z sumiennością. Jednak, gdy kontrolowano płeć i osobowość w analizie regresji, płeć nie wpływała na inteligencję emocjonalną i empatię, a osobowość stanowiła najważniejszy czynnik.

Wyniki badania sugerują, że neurotyczność jest głównym czynnikiem, który negaty- wnie wpływa na inteligencję emocjonalną u japońskich studentów medycyny na pier- wszym roku studiów. Podejście mające na celu zwiększenie inteligencji emocjonalnej może być pomocne w zmniejszeniu neurotyczności i zwiększeniu ugodowości i otwartości. In- teligencja emocjonalna studentów medycyny może zostać wzmocniona przez przemyślane szkolenia z uwzględnieniem osobowości uc- zestników (ABE I IN., 2018). Poziom empatii studentów medycyny w badaniu BISWAS I IN.

(2018) był dość niski w porównaniu do innych

badań tego typu. Empatia uległa tu erozji wraz

z semestrem, co wspiera wcześniejsze nieliczne

dowody w tym zakresie. Płeć i przyszły wybór

kariery były ważnymi wyznacznikami wyników

empatii. Program studiów medycznych powin-

ien skupić się na promowaniu empatii i innych

wartości humanistycznych wśród studentów

medycyny, co pozwoliłoby lekarzom lepiej

służyć ludzkości w przyszłości (BISWAS I IN.,

2018). W porównaniu z kobietami mężczyźni

charakteryzują się niższym poziomem empatii

afektywnej oraz empatii poznawczej podczas

studiów. Dla każdego elementu studiów medy-

cznych średni poziom empatii mężczyzn spadał

z czasem w bardzo małych ilościach. Empatia

afektywna kobiet okazała się bardziej stabilna.

.N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019

Chociaż średnie zmiany w empatii afektywnej dla mężczyzn w każdym momencie studiów były istotne statystycznie, to były one na tyle małe, że miały wątpliwe znaczenie praktyczne.

Nie odnotowano spadku empatii poznawczej dla żadnej grupy studentów. Wśród studentów medycyny mężczyźni wydają się być mniej em- patyczni niż kobiety (ogólnie obserwowane zjawisko) (QUINCE I IN., 2011). Zmiana empatii podczas edukacji medycznej na stu- diach nie jest tak bezkrytyczna (bez wzorców), jak kiedyś sądzono. Ponadto wyniki badań naukowych potwierdzają pogląd, że empatia jest lokalnie kreowaną globalną konstrukcją (PONNAMPERUMA I IN., 2019).

W badaniu HANNAN I IN. (2019) em- patia lekarzy znacząco wpłynęła na postrzeganie błędów medycznych przez pacjentów. Sugeruje to, że empatia może być odwrotnie powiązana z potencjalnymi skutkami prawnymi nieempatyc- znej opieki. W związku z tym nauczanie empatii w ramach zajęć zapobiegającym błędom medy- cznym może zapobiec obciążeniom osobistym, społecznym i ekonomicznym związanym z błędami medycznymi (HANNAN I IN., 2019). Dowody naukowe świadczące o spadku poziomu empatii sugerują, że taki proces zac- zyna się na początku zajęć klinicznych (3 rok studiów medycznych). A taka sytuacja może trwać także przez cały czas szkolenia specjal- izacyjnego. Chirurdzy są szczególnie podatni na ten spadek jako działanie uboczne ich pracy, a obecny brak sformalizowanego szkolenia z empatycznej komunikacji z pacjentami może stanowić dla nich problem. Dlatego literatura sugeruje, że szkolenie w zakresie empatii jest uzasadnione i powinno zostać włączone do specjalizacji z chirurgii poprzez dydaktykę, od- grywanie ról i symulacje oraz praktykę empaty- cznego uczestnictwa w różnych modelach ról (HAN I PAPPAS, 2018).

Czy empatii można się nauczyć?

E mpatia jest istotną umiejętnością w praktycznej relacji lekarza z pacjentem, przynosząc wyraźne korzyści dla obu stron (CHEN I IN., 2007). Przed przyjściem na uniwersytet medyczny studenci mogą zostać wstępnie przebadani pod kątem prefer- encji zawodowych. Ci z nich, którzy są natu- ralnie obdarzeni większą empatią, częściej wybierają specjalności ukierunkowane na kon- takt z pacjentami (BODENHEIMER, 2006;

JOYCE I MCNEIL, 2006). Biorąc pod uwagę rolę empatii we wzmacnianiu relacji lekarz- pacjent i promowaniu opieki skoncentrowanej na świadczeniobiorcy, empatię należy rozwijać wśród studentów i wszystkich praktykujących lekarzy. Aby złagodzić spadający poziom em- patii w późniejszych latach edukacji medyc- znej uniwersytety powinny rozważyć włączenie szkoleń opartych na dowodach naukowych do programu nauczania. Takie zasady mogą spowodować, że absolwenci uniwersytetów medycznych będą bardziej skłonni do spec- jalizacji „zorientowanych na ludzi”, a w szczególności do podstawowej opieki zdrowot- nej, potencjalnie eliminując obecne niedobory lekarzy tej specjalności (CHEN I IN., 2012).

Umiejętności empatyczne studentów medy- cyny mogą zostać ulepszone poprzez specjalne szkolenia. Dokładniej rzecz ujmując, ci którzy odbyli seminarium skoncentrowane na empatii i szkolenie w zakresie umiejętności empatii w ramach kursu psychiatrycznego, wykazali znac- znie wyższe wyniki empatycznego zachowania w obiektywnym ustrukturyzowanym bada- niu klinicznym (OBWE) w oparciu o oceny z symulującymi pacjentami i niezależnymi ekspertami (WÜNDRICH I IN., 2017). Em- patia jest złożoną koncepcją. W uznaniu jej znaczenia uczymy się, jak działać empatycznie, nawet jeśli nie czujemy się empatyczni. Stanowi E

wśródstudEntówmEdycyny

s ^tr . 13 - 21

.N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 empatią motywowaną działaniem z empatią

zmierzającą do czegoś, czego można się nauczyć, a nie wykształcić naturalnie (LIGHT I IN., 2018). Ucząc określonych umiejętności, takich jak odkodowanie mimiki twarzy i emocji, lek- arze nauczyli się przekazywać empatię nawet wtedy, gdy byli zmęczeni, ponieważ jest to nieodłączny element bycia współczującym profesjonalistą (RIESS I IN., 2012).

Ocena empatii wśród młodzieży akademickiej

E mpatia to umiejętność rozpoznawa- nia i rozumienia myśli i uczuć innych oraz reagowania odpowiednimi emocjami (BAR- ON-COHEN I WHEELWRIGHT, 2004).

Trudno jest więc konceptualizować i zmierzyć złożoną emocję społeczną (SULZER I IN., 2016). Wykazano różnice w poziomie em- patii między latami studiów; empatia spada wraz z wydłużeniem zajęć klinicznych w uni- wersytecie medycznym. Nie wiadomo, czy spadek jest odzwierciedleniem powszechnych metod nauczania i można go modyfikować lepszymi programami dydaktycznymi, czy też nieuniknionym efektem psychologicznym pro- cesu akulturacji w zawodzie lekarza (CHEN I IN., 2007). Aby jednak zrozumieć proces dojrze- wania empatycznego podejścia studentów me- dycyny i stażystów, musimy opracować bardziej wyrafinowane, zintegrowane modele, które łączą wrażliwe kulturowo koncepcje inteli- gencji emocjonalnej i rozumowania moralnego z daleko bardziej wyrafinowanym rozumien- iem natury empatii wymaganej dla bezpiecznej praktyki medycyny skoncentrowanej na pacjen- cie (ROFF, 2015). Empatia stanowi kluczowe pojęcie w relacji lekarza z pacjentem. Empaty- czne zaangażowanie lekarza zwiększa zaufanie pacjenta, a tym samym uzyskanie dokładnej wywiadu medycznego (anamnezy). Takie wyk- onywanie pracy przez lekarza zwiększa fizy-

czne, psychiczne i społeczne samopoczucie pacjenta (HEGAZI I WILSON, 2013). Em- patia kliniczna wydaje się być podstawowym wyznacznikiem jakości w opiece medycznej, ponieważ umożliwia klinicystom dokładniejsze wykonywanie kluczowych zadań medycznych, a tym samym osiąganie lepszych wyników zd- rowotnych pacjentów. Po drugie, integracja doświadczeń biograficznych i czynników sy- tuacyjnych warunkujących empatię kliniczną w opiece medycznej i edukacji medycznej wydaje się być kluczowa dla jej rozwoju i promowania oraz ostatecznie zapewnienia wysokiej jakości opieki nad pacjentem (NEUMANN I IN., 2009).

Wnioski

K ażdy student kierunku lekarskiego posiada indywidualny poziom, zakres i status empatycznego zachowania już w początkowym momencie swoich studiów medycznych. Okres edukacji medycznej wpływa na zmienny pro- gres w podejściu i kształtowaniu empatii wśród studentów. Za przykład zmian tego podejścia mogą posłużyć dowody naukowe na różnicę w poziomie empatii przed i po rozpoczęciu zajęć klinicznych (trzeci rok studiów).

Zdolność do empatii, jako jedna z najbardziej szlachetnych i cenionych w pra- cy lekarza powinna być kreowana na etapie studiów medycznych. Służyć mogą do tego zajęcia, kursy i szkolenia dla studentów, warsz- taty z aktorami symulującymi pacjentów oraz zwiększona ilość godzin dydaktycznych ta- kich ćwiczeń w programach uniwersyteckich.

Zajęcia takie pozwolą na rozwój zdolności em-

patii w indywidualnym stopniu dla każdego z

adeptów sztuki lekarskiej w przyszłości. Istotne

w kreowaniu empatii przyszłych lekarzy są

także dyskusje i zajęcia praktyczne z lekarzami

podczas zajęć klinicznych. Poprzez poświeconą

uwagę i czas oraz obserwację podejścia, ko-

munikacji i zachowania lekarzy z pacjentami

.N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019

studenci mogą otrzymywać pozytywne wzorce zachowań empatycznych. Na uwagę zasługuje fakt, iż empatia powinna mieć ściśle określone granice jej stosowania. Nadmiar lub nadinter- pretacja tej umiejętności mogą być szkodliwe zarówno dla profesjonalnego świadczeniodawcy usług medycznych (lekarz) jak i dla pacjenta.

Literatura

ABE K., NIWA M., FUJISAKI K., SUZUKI Y. 2018. Associations between emotional intel- ligence, empathy and personality in Japanese medical students. BMC Med Educ. 27;18(1), 47.

BARON-COHEN S., WHEELWRIGHT S. 2004. The empathy quotient: an investiga- tion of adults with Asperger syndrome or high functioning autism, and normal sex differences.

J Autism Dev Disord. 34(2), 163-175.

BATT-RAWDEN S. A., CHISOLM M.

S., ANTON B., FLICKINGER T. E. 2013.

Teaching empathy to medical students: an updated, systematic review. Acad Med. 88(8), 1171-7.

BERG K., MAJDAN J. F., BERG D., VE- LOSKI J., HOJAT M. 2011. Medical students’

self-reported empathy and simulated patients’

assessments of student empathy: an analysis by gender and ethnicity. Acad Med. 86(8), 984- 988.

BERTRAM K., RANDAZZO J., ALABI N., LEVENSON J., DOUCETTE J. T., BAR- BOSA P. 2016. Strong correlations between empathy, emotional intelligence, and personal- ity traits among podiatric medical students: A cross-sectional study. Educ Health (Abingdon).

29(3), 186-194.

BISWAS B., HALDAR A., DASGUPTA A., MALLICK N., KARMAKAR A. 2018.

An Epidemiological Study on Empathy and its Correlates: A Cross-sectional Assessment among Medical Students of a Government Medical College of India. Indian J Psychol Med. 40(4), 364-369.

BODENHEIMER T. 2006. Primary care- will it survive? N Engl J Med. 355, 861–864.

CHEN D., LEW R., HERSHMAN W., OR- LANDER J. 2007. A cross-sectional measure- ment of medical student empathy. J Gen Intern Med. 22(10), 1434-1438.

CHEN D., KIRSHENBAUM D. S., YAN J., KIRSHENBAUM E., ASELTINE R. H.

2012. Characterizing changes in student em- pathy throughout medical school. Med Teach.

34(4), 305-311.

CLUMECK C., LINKOWSKI P. 2013. The contribution of neuroscience research to the study of empathy. Rev Med Brux. 34(2), 90- 99.

DECETY J., YANG C., CHEN Y. 2010. Phy- sicians down-regulate their pain empathy re- sponse: An event-related brain potential study.

Neuroimage. 50, 1676–82.

GUILERA T., BATALLA I., FORNÉ C., SOLER-GONZÁLEZ J. 2019. Empathy and big five personality model in medical students and its relationship to gender and specialty preference: a cross-sectional study. BMC Med Educ. 14;19(1), 57.

HAN J. L., PAPPAS T. N. 2018. A Review of Empathy, Its Importance, and Its Teaching in Surgical Training. J Surg Educ. 75(1), 88-94.

HANNAN J., SANCHEZ G., MUSSER E.

E

wśródstudEntówmEdycyny

s ^tr . 13 - 21

.N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 D., WARD-PETERSON M., AZUTILLO

E., GOLDIN D., LARA E. G., LUNA A. M., GALYNKER I., FOSTER A. 2019. Role of empathy in the perception of medical errors in patient encounters: a preliminary study. BMC Res Notes. 12(1), 327.

HEGAZI I., WILSON I. 2013. Maintaining empathy in medical school: it is possible. Med Teach. 35(12), 1002-1008.

HEMMERDINGER J., STODDART R., LILFORD S. 2007. A systematic review of tests of empathy in medicine. BMC Medical Education. 7(24), 1–8.

HOJAT M., GONNELLA J. S., MANGIONE S., NASCA T. J., VELOSKI J. J., ERDMANN J. B., CALLAHAN C. A., MAGEE M. 2002.

Empathy in medical students as related to aca- demic performance, clinical competence and gender. Med Educ. 36(6), 522-527.

HOJAT M., VERGARE M., MAXWELL K., BRAINHARD G., HERRINE S., ISEN- BERG G., VELOSKI J., GONNELL J. 2009.

The devil is in the third year: a longitudinal study of erosion of empathy in medical school.

Academic Medicine. 84(9), 1182–1191.

JOYCE C. M., McNEIL J. J. 2006. Fewer medical graduates are choosing general prac- tice: a comparison of four cohorts, 1980–1995. Med J Aust. 185, 102–104.

KELM Z,, WOMER J., WALTER J. K., FEUDTNER C. 2014. Interventions to cul- tivate physician empathy: a systematic review.

BMC Med Educ. 14;14, 219.

LIGHT A., GUPTA T., BURROWS A., NANDAKUMAR M., DANIEL A., KARTHIKEYAN S. 2019. Learning empathy:

the medical student perspective. Clin Teach.

16(1), 76-77.

MACNAUGHTON J. 2009. The dangerous practice of empathy. Lancet. 373, 1940–1.

MAŁECKI Ł., NOWINA KONOPKA M.

2018. Budowa relacji, [w:] Komunikacja medy- czna dla studentów i lekarzy. NOWINA KO- NOPKA M., FELESZKA W., MAŁECKI Ł. (red.). Medycyna Praktyczna. Kraków 2018.

42.

NEUMANN M., BENSING J., MERCER S., ERNSTMANN N., OMMEN O., PFAFF H. 2009. Analyzing the “nature” and “specific effectiveness” of clinical empathy: a theoretical overview and contribution towards a theory- based research agenda. Patient Educ Couns.

74(3), 339-346.

PEDERSEN R. 2009. Empirical research on empathy in medicine- a critical review. Patient Educ Couns. 76(3), 307-22.

PONNAMPERUMA G., YEO S. P., SAMA- RASEKERA D. D. 2019. Is empathy change in medical school geo-socioculturally influenced?

Med Educ. 53(7), 655-665.

QUINCE T. A., PARKER R. A., WOOD D.

F., BENSON J. A. 2011. Stability of empa- thy among undergraduate medical students: a longitudinal study at one UK medical school.

BMC Med Educ. 25;11, 90.

RIESS H., KELLEY J. M., BAILEY R. W., DUNN E. J., PHILLIPS M. 2012. Empathy training for resident physicians: a randomized controlled trial of a neuroscience-informed curriculum. J Gen Intern Med. 27(10), 1280- 1286.

ROFF S. 2015. Reconsidering the “decline”

of medical student empathy as reported in

.N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019 WWW .N A UK O W CY .OR G .PL 3 (25)/2019

studies using the Jefferson Scale of Physician Empathy-Student version (JSPE-S), Medical Teacher, 37;8, 783-786.

ROSENTHAL S., HOWARD B., SCHLUS- SEL Y. R., HERRIGEL D., SMOLARZ B.

G., GABLE B., VASQUEZ J., GRIGO H., KAUFMAN M. 2011. Humanism at heart:

preserving empathy in third-year medical stu- dents. Acad Med. 86(3), 350-358.

SCHULTE- RÜTHER M., MARKOW- ITSCH H. J., FINK G. R., PIEFKE M. 2007.

Mirror neuron and theory of mind mechanisms involved in face-to-face interactions: a func- tional magnetic resonance imaging approach to empathy. J Cogn Neurosci. 19(8), 1354-72.

SHAMAY-TSOORY S. G. 2011. The neural bases for empathy. Neuroscientist. 17(1), 18- 24.

SHAPIRO H. M., CURNAN M. G., PE- SCHEL E., ST. JAMES D. 1993. Empathy and the Practice of Medicine: Beyond Pills and the Scalpel. New Haven: Yale University Press.

SHAPIRO J. 2002. How do physicians teach empathy in the primary care setting? Acad Med. 77, 323–328.

SINGER T. 2006. The neuronal basis and on- togeny of empathy and mind reading: review of literature and implications for future research.

Neurosci Biobehav Rev. 30(6), 855-863.

SULZER S. H., FEINSTEIN N. W., WEND- LAND C. L. 2016. Assessing empathy devel- opment in medical education: a systematic re- view. Med Educ. 50(3), 300-310.

WÜNDRICH M., SCHWARTZ C., FEIGE B., LEMPER D., NISSEN C., VODERHOL- ZER U. 2017. Empathy training in medical

students - a randomized controlled trial. Med Teach. 39(10), 1096-1098.

E

wśródstudEntówmEdycyny

s ^tr . 13 - 21