Garlicka, Aleksandra
Rozwój badań nad historią prasy w
Polsce (część 1: do 1939 roku)
Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 1, 7-48
A L E K S A N D R A G A R L IC K A
R O ZW Ó J BA DA N NAD H ISTO R IĄ P R A S Y W PO LSC E * (CZĘŚĆ 1: DO 1939 ROKU)
P rzed m io tem a rty k u łu jest p rzeg ląd p rac pośw ięconych dziejom p rasy , jak ie u k a z ały się w Polsce od p oczątku X IX w iek u aż po lata o statn ie. Cel a rty k u łu jest dw ojaki: dokonanie p rzeg ląd u ro zw o ju b adań n a d dziejam i p ra sy w Polsce o raz p rzed staw ien ie obecnego s ta n u o p r a cowań. A rty k u ł o m aw ia d ru k o w a n e opracow ania h isto ry czn e pośw ięco ne w yłączn ie dziejom ptrasy, o p u b liko w ane w postaci książek i w czaso pism ach n aukow ych.
G azeta je st zjaw iskiem złożonym . P osiada og rom ne m ożliwości w zakresie o rg an izo w an ia opinii publicznej. B ierze czy n n y u d ział w tw o rze n iu k u ltu ry , a rów nocześnie jest w ażnym ośrodkiem p rze k a z y w a n ia jej szero k im w a rstw o m społecznym . S tanow i doniosły czy n n ik w dzie dzinie p o p u lary z ac ji osiągnięć naukow ych. J e s t w y tw o re m p ra c y ludzi różnych zawodów. J e s t w reszcie to w arem . P ra sa jako zjaw isko b yła i je s t dom eną zain teresow ań ludzi re p re z e n tu ją c y c h n a jro zm aitsze d zie dziny nau k ow e i zawodowe, a przede w szystkim d zien n ik arzy i w y d a w ców, działaczy społecznych i socjologów, p isarzy i h isto ry k ó w lite ra tu ry ,
histo ry kó w dziejów politycznych, p raw n ik ó w i ekonom istów .
Na te m a t p ra s y p o w stała o b sz ern a lite r a tu r a pośw ięcona jej różno ro d n y m aspektom .
A rty k u ł nin iejszy nie o b e jm u je całości tej lite ra tu ry . P rz ed m io te m naszych rozw ażań będą w yłącznie p rac e om aw iające dzieje czaso piśm ien n ictw a z historycznego p u n k tu w idzenia. Nie z a jm u je m y się tu licznym i p racam i o aspekcie a k tu a ln y m , będącym i odbiciem p otrzeb d zien n ikarsk ich i sto su n k ów p raso w y ch w danym o kresie historyczny m ,
* Za uwagi i pomoc przy opracowaniu niniejszego artykułu składam podzię kowanie prof. J. Skrzypkowi oraz zespołow i Pracow ni Historii Czasopiśm ien nictwa.
8 A L EK SA N D R A G A R L IC K A
an i rów nież p race i polem iki dotyczące zaw odu dziennikarskiego, jego organizacji, stow arzyszeń i szkolnictw a n ie są p rzedm iotem a rty k u łu .
N ie p r e te n d u ją do m ian a opraco w ań liczne w y d a w n ic tw a jub ileu szo we, a rty k u ły rocznicow e i w spom nieniow e. Badacz zagadnień historycz- n o praso w y ch nie m oże je d n a k ty c h p ra c pom inąć. M a te ria ły te w raz z bogatą lite r a tu r ą p a m ię tn ik a rs k ą stanow ią, niek ied y cenne, źródło do poznania dziejów p rasy .
B adania h isto rii p ra s y w Polsce sięgają X V III wieku.
W 1794 ro k u „Pism o P erio dy czn e K o rre sp o n d e n ta “ zam ieściło k ró tk i anonim ow y a rty k u ł pt. Co są pism a periodyczne? Jakie b y ły początki i zam iar onych? o m aw iający ogólnie początki p ra sy w X V II w ieku 1. Ja k o p ierw sze pismo· w ym ien ia „G azetę L ite ra c k ą “ („ Jo u rn a l L itté r a i r e “ — ?) u k azu jącą się we F ra n c ji w 1665 r. A u to r a rty k u łu s tw ie r dzał też istnien ie czasopism polskich, jed n a k bez podania jakichk olw iek tytułów .
W 1814 ro k u u k azała się d ru k ie m pierw sza rozum ow ana bibliografia dzieł polskich, d w utom ow a Historia lite ra tu ry p o lskiej, w y sta w io n a w spisie dzieł d r u k ie m ogłoszonych F eliksa B e n tk o w sk ie g o 2. J e s t to w p ew n y m sensie p rac a zbiorow a po w stała p rzy w y d a tn y m udziale sze reg u uczonych: Lindego, obydwu, braci B an dtkie, Lelew ela, A m brożego G rabow skiego i i n n y c h 3. G łów ny au to r, biblio graf i history k, członek w ie lu k rajo w y c h to w a rz y stw n au ko w y ch, p rofeso r historii pow szechnej na U n iw ersy tecie W arszaw skim (od 1817 roku) i re d a k to r „ P a m ię tn ik a W arszaw skiego“ (1814— 1821), doceniał ro lę piśm iennictw a p erio dyczne go. W I rozdziale sw ej p ra c y zaty tu ło w an y m : Śro d k i u łatw iające w zrost n a u k i ogólną oświatą B entkow ski zam ieścił obszerną, ja k na pierw sze tego ro d za ju w ydaw nictw o, c h a ra k te ry s ty k ę p ra sy polskiej d ru g ie j poło w y X V III i pierw szego dziesiątka ła t X IX w ieku. P ism a periodyczne podzielono na dw a g a tu n k i: rzeczow e i k ry ty c z n e. P ie rw sz e „zam iesz czają uw agi i spostrzeżenia w m a te ria ła c h rozm aitych; ta m ieszanina różnorodna, niew ielką rozciągłością m n iej naw ykłego czytelnika
nieod-1 Co są pism a periodyczne? Jakie b y ł y początki i Zamiar onych?, „Pismo Periodyczne K orrespondenta“, 1794, nr 2 z dn. 8 I, s. 42—44.
Jakby uzupełnieniem tego artykułu, posiadającym nieco dokładniejsze dane, był fragm ent um ieszczony w dziale: Literatura, bez osobnego tytułu, „Pismo P erio dyczne Korrespondenta“, 1794, nr 19 z 8 III, s. 401—402.
Inform ację o tych artykułach zawdzięczam dr Jerzemu Łojkowi.
2 F. B e n t k o w s k i : Historia lite ra tu ry polskiej, w y sta w io n a w spisie dzieł
d ru k ie m ogłoszonych, t. 1—2, W arszawa—Wilno 1914. Czasopisma om ówiono w to
mie 1, części I, rozdz. 1, § 9, s. 125—133.
3 S. P. K a c z o r o w s k i : Feliks B entkowski, artykuł w S łow n iku biograficz
R O ZW Ó J BA DA Ń N A D H IS T O R IĄ P R A S Y W PO L SC E 9
straszająca, słu ż y k u n a u c e i do nasycenia ciekaw ości“ 4, d ru g ie „ob ej m u ją sa m tylk o rozbiór i zdanie o p ism ach nowo spod p ra s y w ychodzą c y c h “ 5. Z a pierw sze pism o p erio dy czne w jęz y k u polskim uw aża B e n t kow ski „M o nito ra“ Bohom olca z 1764 ro ku . W kolejności chronologicz n ej w y m ien ił k ilk an aście czasopism, podał ich zw ięzły opis i nazw iska red ak to ró w . W ykaz ten, ja k i cała praca, m a sporo opuszczeń. Z abrakło t u np . „G azety W arszaw sk iej“ i „G azety N arodow ej i O bcej“ .
P ra c ę B entkow skiego u z u p e łn ił A dam Tom asz C hłędow ski, biblio g ra f i w yd aw ca, w y kład o w ca b ib lio grafii n a U n iw ersy tecie W arszaw skim i późniejszy r e d a k to r w ielu pism w arszaw sk ich („G azety L ite ra c k ie j“, „M onitora W arszaw skiego “, „D zien nika Pow szechnego K ra jo w ego“); w spółpracow nik m in is tra St. G rabow skiego i d y re k to ra w y ch o w ania Szaniaw skiego zam ieścił w p ierw szy m zred ag o w an y m przez siebie piśm ie „ P a m ię tn ik u L w ow skim “ z 1816 ro k u k ró tk i szkic: O litera tu rze periodycznej w j ę z y k u p o lsk im ,6. Szkic sw ój tra k to w a ł a u to r jako u z u pełnien ie Historii lite ra tu ry B entkow skiego i pośw ięcił go g łów nie cza sopism om, k tó re B en tk o w sk i p o m inął. S p o ty k a m y t u hipotezę, nie p o p a rtą nigdzie w późniejszej lite ra tu rz e , o przy w iezieniu przez W e- n e e ja n w y n a la z k u p ra s y periodycznej z C hin w czasie ich w y p ra w handlow ych. Om ówił szerzej n o w in y w ojenne, a „D oniesienia W o je n n e “, u k a z u ją c e się jego zdaniem p e rm a n e n tn ie przez k ilk a ty g o d n i za czasów W ładysław a IV, sk ło n n y b y ł uw ażać za pierw sze pism o periodyczne. B ra k t u n a to m ia st w zm ianki o „ M e rk u riu sz u “ z 1661 r. Stosunkow o sze rze j om ów ił pism a p ija rsk ie N aum ańskiego. W śród lite r a tu r y period ycz n e j o k resu stanisław ow skiego w y m ien ił m .in. „W iadom ości W arszaw sk ie“ ks. Ł u sk in y z 1769 r. P o m in ą ł jed n ak , śladem swego po przed nik a, dwa najw iększe dzienniki polityczne d ru g ie j połow y X V III stu lecia: „G azetę W arszaw ską“ i „G azetę N arodow ą i O bcą“. P ra c a C hłędow skiego m a c h a ra k te r bibliograficzno-opisow y, zaw iera je d n a k p ew n e uogólnienia. A u to r k reśli n iek ied y p ro fil po lity czny om aw ianych czasopism, p od aje zary s treści, z astan aw ia się n a d rolą, ja k ą odegrały , rozw aża p rzy czy n y ich p o pularności czy u p ad k u . Szkic C hłędow skiego m ożna zatem uw ażać za pierw sze pow ażniejsze sam odzielne stu d iu m w lite ra tu rz e polskiej pośw ięcone w yłącznie p ra sie periodycznej.
4 F. B e n t k o w s k i : Historia literatury..., t. 1, s. 125.
5 Tamże; terminem „pism a“ określa autor w szelkie pozycje drukowane. * A. T. C h ł ę d o w s k i : O p o c z ą tk o w y c h pism ach p eriodyc zn y ch w ję z y k u
polskim, „Pamiętnik L w ow sk i“, t. 1, 1816, s. 121—133. Na łam ach „Pamiętnika
Lw ow skiego“ publikował Chłędowski w ykazy dzieł opuszczonych przez B entkow skiego, które w ydał później w osobnej odbitce: Spis dzieł opu szczon ych lub źle
oznaczonych w „Historii litera tu ry p olskiej“ Feliksa Bentkowskiego, L w ów 1818,
1 0 A L EK SA N D R A G A R LIC K A
W ro k później histo ry k , p ro feso r U n iw e rsy te tu K rakow skiego, a u to r dw utom ow ej p ra c y o dziejach K ró lestw a Polskiego 7, J e rz y S am uel B a n d tk ie w ygłosił n a posiedzeniu T ow arzystw a N aukow ego K ra k o w skiego in fo rm a c ję o g azetach polskich, o p u b lik o w an ą n a stę p n ie w „Rocz n ik u “ tegoż T ow arzystw a 8. B a n d tk ie p ierw szy zw rócił u w agę n a istn ie nie w polskiej lite ra tu rz e p eriodycznej „M erkuriusza Polsk ieg o“, a p raca jego sta n o w i opis fo rm a ln y poszczególnych n u m eró w pism a G oręzyna. B and tk ie zajął się tak że genezą p ra s y polskiej, u p a tru ją c ją w „N ow i n a c h “ U kazujących się sp o rad y czn ie p rze d „M erk u riu szem “ .
P ra c e w sp o m n ian y ch a u to ró w w zbudziły n iew ą tp liw e z ain tereso w a nie dziejam i czasopiśm iennictw a. D ow odem tego liczne w zm ianki i d ro b ne a rty k u ły , k tó re o d tąd sy stem atyczn ie zaczęły się u k az y w a ć na łam ach p e rio d y kó w tzw. „ lite ra c k ic h “. P rz ew a ża ły p rzeg ląd y czasopism a k tu a ln ie w ychodzących k rajo w y c h i zagranicznych, op atrzo n e m n iej lu b bard ziej o b szern y m w stęp em h is to ry c z n y m 9. D rob ne k iłk u s tro n i- cowe a rty k u ły o c h a ra k te rz e b ib liograficzno -przyczynkarsk im nie po sia d a ją szczególnej w artości dla dzisiejszego badacza, w ow ych czasach sk ła n ia ły z a jm u ją c y c h się dziejam i p iśm ien n ictw a d o . dalszych do k ład niejszych poszukiw ań 10. R e je str opisyw anych czasopism zw iększał się 7 Mowa tu o pracy J. S. B a n d t k i e g o : K r ó tk ie wyobrażenia d zie jó w K r ó
le stw a Polskiego, ogłoszonej w 1810 roku. Praca ta rozszerzona i uzupełniona do
czekała się jeszcze dwóch w ydań, ale w żadnym z nich, jak również w trzytom o- wej Historii dru karń w K r ó le stw ie Polskim i W. K sięstw ie L ite w sk im , Bandtkie nie zajm uje się poważniej dziejam i prasy.
8 J. S. B a n d t k i e : Wiadom ość k rótka o gazetach polskich, „Rocznik T ow a
rzystw a N aukowego z U niw ersytetem K rakow skim połączonego 1819 r.“, t. 4, s. 205—224.
* Tego rodzaju przyczynki znajdujem y dość często na łam ach „Gazety Literac kiej“, w ydaw anej w W arszawie w latach 1821—1822 przez Adam a Tomasza Chłę- dowskdego. M iędzy innym i ukazały się tu: R z u t oka na pism a perio dyczne i o ich
potrzebie na Wołyniu, „Gazeta Literacka“, rok 1821, nr 15 i 16, a także przyczy
nek do dziejów „Merkuriusza“ : Wiadom ość o pracach J. M. G orczyna w roczniku z 1822 roku pióra P. W. Z a o r s k i e g o .
M Oprócz wym ienionych w przypisie 9 są to następujące artykuły: M. P o d- e z a s z y ń s k i e g o : O pism ach p eriodyc zn y ch w y ch odzący ch w Kurlandii, In
flantach i Estonii, „Dziennik W arszawski“, t. 4, 1826, s. 95—106; K. M a j e r a n o w -
s k i e g o: W iadom ości h isto ry czn o -k ryty czn e o pism ach periodycznych w Polsce od n ajdaw n iejszyc h czasów aż do roku 1826, alfabetycznie zebrane, „Flora P olska“,
t. 5— 6, 1826, i t. 8, 1827; M. Z a k r z e w s k i e g o : Wiadom ości o p o cz ą tk u gazet
i w y w ó d ich n azwisk, nieco i o gaze tach polskich, „Czasopism N aukow y K się
gozbioru Publicznego im ienia O ssolińskich“, zeszyt 2, 1830, s. 146—158; O początku
gazet polskich, „Ś w iatow id “, t. 1, W arszawa 1835, s. 220—221; O historii lite ra tu ry periodyc zn e j n a u k o w e j w Polsce, „Tygodnik Literacki“, t. 2, Poznań 1839, s. 212,
221, 227; A. M o s z y ń s k i : O pism ach periodyc zn y ch w Polsce, „Tygodnik P e tersburski“, t. 22, 1840. O ceną ów czesnego czasopiśm iennictwa i jego genezą zajął
R O ZW Ó J BA DAŃ NA D H IST O R IĄ P R A S Y W PO LSCE U
p ro p o rcjo n aln ie do u p ły w u czasu, w zbogacając się nie ty lk o o bieżące ty tu ły , lecz i o w y d aw n ictw a p eriodyczne z p o przednich okresów . A rty k u ły te z a w iera ją k ró tk ie n o tk i bibliograficzne og raniczone często do ty tu ł u i la t u k a z y w a n ia się pism a, w sporad yczny ch w y p ad k ach u zu pełnion e szerszy m opisem lub pobieżnym p rzeglądem treści. A u to rz y z re g u ły nie podaw ali źró d ła sw ych inform acji. D opiero w 1845 r. Tym oteusz L ipiński n a łam ach „B iblioteki W arszaw sk iej“ zw racał u w a gę n a w arto ść a u to p sji w b a d a n ia c h n a d d aw n ym i c z aso p ism a m i11. W la ta c h czterdziesty ch X IX w ie k u n a p o ty k a m y pierw sze ślady d y sk u sji dotyczącej m iejsca czasopiśm iennictw a polskiego w całokształcie lite r a tu r y polskiej. P o g ląd o podziale czasopism n a polityczne, czyli podające w iadom ości bieżące, i literack ie, do k tó re j to g ru p y zaliczono rów nież p eriod y k i o treści nau k o w ej, zaryso w ał się już w om ów ionych w yżej a rty k u ła c h 12. P rz ec iw staw ia ł m u się K a ro l Szajnocha, historyk, lite r a t i p u b lic y sta 13. P o d k re śla ł o n jedność „czasopiśm iennictw a poli tycznego i lite ra c k ie g o “, k tó re o k reśla ł w spólnym te rm in e m „ lite ra tu ra
czasow a“ jako sam odzielną gałąź piśm ien nictw a. N ieznany a u to r a r t y k u łu p t. Pogląd na d zie n n ik a rstw o w Galicji od r o k u 1816 do 1848 r o k u 14, się także późniejszy redaktor i w ydaw ca „Ojczyzny“ Józef Ignacy Kraszewski w studium o L ite ra tu rze p erio d yc zn e j („Tygodnik Petersburski“ w 1838 r., nr 73, 76), a następnie przedrukowanym w zbiorze S tu dia literackie, Wilno 1842, s. 217—234. „Biblioteka W arszaw ska“ z 1844 r. na s. 220—221 przyniosła art. W. Z g l i ń s k i e g o :
Z a k ła d y n aukowe, pismo perio dyczne i z a k ła d y dobroczynne w Galicji.
11 T. L i p i ń s к i: O gazetach pisanych w Polszczę i n iektó re z nich w y ją tk i,
„Biblioteka W arszawska“, t. 4, 1845, s. 184—196.
12 M.in. ks. A. M oszyński stwierdzał: „Różne są pism czasowych podziały i bar w a różna, ogóln ie zaś są one albo n aukow ej, albo politycznej treści“ (O pismach
periodycznych w Polsce do 1795 r., „Tygodnik Petersburski“, 1840, nr 31).
13 K. S z [a j n o c h a ]: L iteratu ra czasow a w Polszczę, Biblioteka N aukow a Za kładu im. Ossolińskich, t. 1, 1848, z. 2, s. 206—236. Pracy tej, zakrojonej praw do podobnie na szerszą skalę, ukazała się tylko część pierwsza om awiająca czaso piśm iennictwo do końca X V III w. W edług przyjętej przez autora periodyzacji dzie jów prasy dwie następne części m iały być poświęcone czasopiśm iennictwu od koń ca XVIII w iek u do pow stania listopadow ego i od powstania listopadow ego do czasów m u w spółczesnych. Innow acją w stosunku do poprzednich prac jest zasto sowanie tu po raz pierwszy m etody opisow o-porów nawczej.
14 Pogląd na dzienn ikarstw o w Galicji od roku 1816 do 1848 roku, „Dziennik Literacki“, 1853, s. 65, 74, 105, 113. A rtykuł jest nie podpisany. Jego autorstw o przy pisuje Karol Estreicher F elicjanow i Łobeskiemu, ówczesnem u redaktorow i „Dzien nika Literackiego“, jednak bez bliższego uzasadnienia (patrz K. E s t r e i c h e r :
Tablica p is m czasowych, roczników i p is m zbiorowych..., „Dodatek Tygodnika do
»Gazety L w ow skiej«“, 1860, nr 13, i Bibliografia polska X I X stulecia, t. 1, s. 239). O m awiany artykuł ma charakter polem iczny i zaw iera dość m gliste uwagi ogólne dotyczące dziennikarstwa. W obszernych przypisach zawarto historię cza sopiśm iennictwa galicyjskiego, jego ocenę i rozbiór treści.
12 A L EK SA N D R A G A R L IC K A
p olem izując z B en tk o w sk im i Szajnochą, stw ierdzał, że dziennikarstw o je st cząstką lite ra tu ry .
R ok 1860 zapoczątkow ał cykl a rty k u łó w bibliograficznych K a ro la E stre ich e ra pośw ięconych zagadnieniom czasopiśm iennictw a. N r 6 „Do d a tk u T ygodnika do »G azety L w ow skiej«“ z tego r o k u zaw iera w ykaz p rzy g o to w a n y p rzez E stre ich e ra p t. R u c h k s ią ż k o w y i d zie n n ik a rsk i w Galicji i w in n y c h p row incjach P olski przed ro k ie m 1849, a n u m e ry 9— 13 Tablicę p ism czasow ych, ro czn ikó w i p ism zb io ro w ych , jak ie u k a zały się w k r a ju i n a em ig racji do 1859 r . w łącznie, ułożoną alfa b ety c z nie w ed łu g m iejscow ości w ra m a c h poszczególnych zaborów i p a ń s tw 15. W ro k u 1861 n a łam ach „B iblioteki W a rsz a w sk ie j“ ukazał się a r t y k u ł tegoż a u to ra o d z ie n n ik arstw ie w G alicji i w K rakow ie do 1860 ro k u 16. Podobnie ja k w pow yższych w y k azach E streich er znacznie roz szerzył pojęcie in fo rm acji bibliograficznej, w p ro w ad zając oprócz opisu fo rm aln eg o c h a ra k te ry s ty k ę pism a i jego treści 17. W dziedzinę ’badania przeszłości p ra s y w niósł no w e e le m e n ty poznawcze. Z n a jd u je m y t u po raz p ierw szy om ów ienie dotychczasow ej l ite r a tu r y przed m io tu 18. E st re ic h e r zw rócił uw agę n a znaczenie b a d a n ia przeszłości p ra sy poszcze gólnych regionów . Om ówił pism a na tle o gólnych p rąd ó w w ydaw niczych p a n u ją c y c h w d an ej epoce, z a ją ł się fin ansow ą s tro n ą w y d a w n ic tw („G azeta K ra k o w sk a “ J a n a M aya). W ym ienił tak że t y tu ły pism żydow skich i n iem ieckich u k a z u ją c y ch się n a ziem iach polskich. P o d a ł zesta w ie n ia ilościowe czasopism dla poszczególnych m iast, w prow adzając 15 K. E s t r e i c h e r : Ruch k s ią ż k o w y i dzie nnik arski w Galicji i w innych prow incjach Polski p rze d ro k ie m 1849, „Dodatek Tygodnika do »Gazety L w ow
skiej«“, 1860, nr 6. Tamże: Tablica p is m czasowych, ro c zn ik ó w i p is m zbiorowych..., nry 9—13.
W zakończeniu tego wykazu pism periodycznych autor podał źródła, które w y korzystał w opracowaniu. Zam ieścił także tabelę statystyczną obejmującą pro dukcję czasopiśm ienniczą od 1859 roku w łącznie. W ysnuł z niej następujący w n io sek: „Więc pół tysiąca pism periodycznych liczym y w całej naszej literaturze. Nie jest to w iele, jeżelibyśm y równać się chcieli z Zachodem. W A nglii w roku 1840 było ich 372, w r. 1850 — 443, w r. 1860 było 1041, z tych w Irlandii i Szkocji w y chodziło 266, w Walii 25, a w e w łaściw ej A nglii 734“.
16 K. E s t r e i c h e r : Dzienn ikarstw o w Galicji i w K r a k o w ie do ro k u 1860,
„Biblioteka W arszawska“, t. 3, 1861, s. 156—176, 408—428, 666—686.
17 Tamże, s. 686: „W obrazie ruchu dziennikarskiego szło mi głów nie o n ie- pom ioięcie pism i nieuronienie cech, jakie znam ionow ały każde pismo; szło też bardzo przeważnie o to, aby nieznającym piśm iennictw a w Galicji, a n iew ielu jest, co je znają, podać wskazów kę, czego w którym piśm ie spodziew ać się m ają“.
18 M.in. Estreicher podaje inform acje o pracy dotyczącej czasopism w Polsce przygotowanej przez Hipolita Skim borowicza przed 1846 r. Praca ta zdaniem au tora gdzieś przepadła. E s t r e i c h e r : D ziennik arstw o w Galicji..., s. 156. Praca Skimborowicza nie jest znana w literaturze.
R O ZW Ó J BA DAŃ N A D H IST O R IĄ P R A S Y W PO LSC E 13
ty m sa m y m d o b ad ań n a d p rasą m etodę sta ty sty c z n ą, ta k p o p u larn ą później w pracach C zarnow skiego i jego następców .
R ów nolegle z p ra c ą E stre ich e ra u k azał się zeszyt E n c y k lo p e d ii p o w sze c h n ej O rg e lb ra n d ta , za w iera ją c y a rty k u ł ówczesnego u rzę d n ik a cen zury w arszaw sk iej F ran ciszk a M ak sy m ilian a Sobieszczańskiego, w k tó ry m a u to r dał bib lio g raficzn y zary s dziejów k rajo w ego p iśm ien n ictw a p e rio d y c z n e g o 19. O czasopism ach polskich pisał ponow nie E stre ich e r w B ibliografii p o lskiej X I X s tu le c ia 20, a in fo rm a c je jego u zu p e łn ił F ra n cisz ek S alezy Dm ochow ski, p u b lic y sta i w yd aw ca, w a rty k u le : O w y d a w n ic tw ie w a r sza w sk im od p o c zą tk u bieżącego s tu lecia do r o k u 1840, w k tó ry m w iele m iejsca pośw ięcił p ra sie lite ra c k ie j 21. W te n sposób w połow ie X IX w ie k u u k sz ta łto w a n y został, bardzo jeszcze n iek o m p letn y , obraz dziejów czasopiśm iennictw a polskiego. Na uw agę zasłu g u je fak t, że p ierw sze p rac e o p rasie p o ja w ia ją się niem al rów nolegle z p ierw szy m i o p raco w an iam i dziejów p o lity czn y ch i d ziejów lite ra tu ry . P ra c e te m ają ce początkow o c h a ra k te r zbieracki z czasem przechodzą w coraz doskonalsze o p raco w an ia bibliograficzne, czego o s ta teczn ym osiągnięciem jeszcze w X IX w ie k u stała się Bibliografia polska K a ro la E streichera, k tó re j tom 1 zaw iera zestaw ienie c z a so p ism 22. E streich ero w i zaw dzięczam y rów nież pierw sze p rac e bibliograficzne z zak resu zaw artości czasopism : „T ygodnika Ilu stro w an e g o “ 23 i „B iblio tek i W arszaw sk iej“ 24.
Po łow a X IX w ie k u je s t o kresem in te n sy w n y c h b a d a ń n a d przeszło ścią p ra s y w k ilk u k ra ja c h E uro p y. W N iem czech R o b e rt P r u tz w y d ał w ty m czasie Historią d z ie n n ik a rstw a n ie m ie c k ie g o 25. W e F ra n c ji
î9 F. M. S o b i e s z c z a ń s k i : Czasopisma polskie, Encyklo pedia powszechna Orgelbranda, t. 6, W arszawa 1861, s. 304—353.
29 Bibliografia polska X I X stulecia, „B iblioteka W arszawska“, t. 3, 1862, s. 324— 348, s. 507—550. Zdzisław Libera (Franciszek Salezy D m o c h o w s k i — Wspo-
mnienia, 1959, przyp. na s. 365) przypisuje autorstwo artykułu K arolow i Estrei
cherowi.
21 F. S. D m o c h o w s k i : O w y d a w n ic t w ie w a r s z a w s k i m od początku b ie żą
cego stulecia do r. 1840, „Przegląd Europejski“, t. 3, 1863, s. 692—705; przedruk w Wspomnieniach, W arszawa 1959, s. 277—290, przypisy Z. Libery, s. 365—367.
22 K. E s t r e i c h e r : Bibliografia polska, cz. I, Stulecie X I X , tom 1 (A—F),
K raków 1872, Czasopisma na s. 240—266, i t. 6 (A —O), Dopełnienie, K raków 1881,
Czasopisma na s. 134—141.
23 T e n ż e : Zestaw ienie p r z e d m io tó w i au torów w 32 tomach „Tygodnika Ilu
strowanego“ z lat 1859—1875, W arszawa 1877, ss. 276.
24 T e n ż e : Z estaw ie n ie p r z e d m io tó w i a u torów w 136 tom ach „Biblioteki
W a rsz a w sk ie j“ z lat 1841—1874, K raków 1875, oraz tegoż: S yste m a ty c zn e zesta wienie prze d m io tó w z a w a r ty c h w „Bibliotece W a rsz a w sk ie j“ za ro k 1875— 1890, W arsza
wa 1891.
14 A L EK SA N D R A G A R LIC K A
E ugène H â tin w y d a ł k ilk a p rac pośw ięconych histo rii dzien n ik arstw a i bibliografię h isto ry ez n o -k ry ty c zn ą fra n c u sk ie j p ra s y p e rio d y c z n e j26. W Rosji w yszła p rac a P iek arsk ieg o pośw ięcona stosun ko m w dzienn i k a rstw ie ro sy jsk im w lata ch 1755— 1764, a w końcu w ieku zaczęła w y chodzić trzyto m o w a b ib liog rafia ro sy jsk ie j p ra s y perio dycznej o b e jm u jąca o k res la t 1703— 1900 27.
Z ainteresow an ie przeszłością p ra sy w Polsce nie było zatem zjaw i skiem odosobnionym . B ibliograficzne opraco w ania polskie nie do ró w n y w ały je d n a k w spo m nian y m w yżej p r a e ó m a u to r ó w obcych dążących do p rze d staw ie n ia c a ło k sz ta łtu zagadnień prasow ych, dających n ie je d n o k ro tn ie p e łn ą sy ntezę czasopiśm iennictw a (Hâtin) 28.
Pogląd, czy dzieje p ra s y litera c k ie j i in fo rm a c y jn e j tra k to w a ć n a le ż y w spólnie, czy rozłącznie, n a b ra ł w P olsce w dru giej połow ie X IX w ieku p rakty czn eg o znaczenia.
P ra sa literacka, u tw o ry litera c k ie d ru k o w a n e w gazetach codzien n y ch lub tygodniow ych sta ły się dom eną zain teresow ań h isto ry k ó w lite r a tu r y . T akie stano w isk o rep re z en to w a ł już K azim ierz W ładysław W ój cicki 29. Jego H istoria lite ra tu ry p o lskiej z 1845 roku, podobnie ja k d r u gie w y d a n ie te j p ra c y z lat 1859— 1861, zaw iera bardzo oszczędne in fo r m ac je o pism ach periodycznych. T y tu ły czasopism podaje W ójcicki ty lk o wówczas, jeśli o m aw ia n y przez niego p isa rz zam ieszczał swe p rac e w p rasie lu b b ył w y d aw cą jakiegoś p e rio d y k u . Uw agi W ójcickiego do tyczące w arszaw sk ich p ism p erio dy czny ch doby K sięstw a W arszaw
d en Quellen gearbeitet, H annover 1845, Erster Teil, ss. 422. Praca pom yślana była
jako w ielotom ow e w ydaw nictw o. Ukazał się tylko tom pierwszy.
26 Ę. H â t i n : Histoire du journal en France 1631—1853, Paris 1853; tegoż: H i
stoire politique e t littéraire de la presse en France, 1—8 vol., Paris 1851—1861; te
goż: Bibliographie historique e t critique de la presse périodique française, P a-27 A) Редактор, сотрудники и цензура в русском журнале 1775—1764 годов, Академика П. П е к а р с к л о г о , Сборник статей читанных в отделении русского языка и Словянской Императорской Академии Наук, том 2, Санктпетерсбург 1867 и 88 Нр. 4.
Б) Русская периодическая печать 1703—1894 гг. (Библиография и графические таблицы), составил и издал А. М. Л и с о в с к и й , Том 1, 1895, С. Петербург 1703—1856.
28 Zjawisko to jest zapewne uwarunkow ane ograniczoną rolą gazety w Polsce w X IX w iek u w stosunku do państw zachodnich. Stąd m niejsza potrzeba badań teoretycznych i historycznych nad prasą. Przeciw ko tej tezie przem awiałby jednak fak t ukazania się pierwszej poważniejszej pracy w Stanach Zjednoczonych do piero w 1892 r. (A. H. S m y t h : Philadelphia Magazines and Their C on tributo rs
1741— 1850, Philadelphia 1892) na rok przed otwarciem kursów dziennikarskich
p tży U niw ersytecie P ensylw ańskim w F ilad elfii (wg K. J a e g e r a: Von der Zeitungskunde zu r publizistischen Wissenschaft, Jena 1926, s. 28),
26 K. W. W ó j c i c k i : Historia lite ra tu ry polskiej, t. 1—4, W arszawa 1845; wyd. drugie, t. 1—4, W arszawa 1859—1861.
R O ZW Ó J BA DAŃ NA D H IST O R IĄ PR A S Y W PO LSCE 15
skiego i K ró lestw a Polskiego (do 1825 roku) z aw ierają jed y n ie ocenę w artości litera c k ic h zam ieszczanych ta m u tw o ró w 30. T en podział z a in teresow ań u trw a lił się w pracach późniejszych badaczy lite r a tu r y i p rz e trw a ł niem al do dnia dzisiejszego. N a to m ia st h isto ry cy dziejów poli tycznych nie zawsze podejm ow ali ocenę pozostaw ionej im gałęzi p iśm ien nictw a periodycznego. Józef Szujski w czterotom ow ych Dziejach P o l s k i 31 zam ieścił k ró tk ą w zm ian k ę o p ism a c h p ija rsk ic h . O m aw iając działalność N aruszew icza w sp o m n iał ty lk o o jego w sp ó łp ra c y z „M onito re m “ Bohom olca i o „Z abaw ach P rz y je m n y c h i P o ży teczn y ch “.
M ichał B obrzyński w D ziejach P o lski w zarysie przeszłością p rasy n ie zajm ow ał się w ogóle 32.
W d ru g iej połowie ubiegłego stu lecia wyszło z w a rs z ta tu h isto ry k ó w lite r a tu r y k ilk a p ra c pośw ięconych dziejom p iśm ien n ictw a perio dy cz nego. Rok 1877 p rzyniósł opraco w anie W. Zaw adzkiego o lite ra tu rz e pol skiej w G alicji w la ta c h 1772— 1848 33, w k tó ry m a u to r w iele uw agi pośw ięcił zagadnieniom h isto rii d zien n ik arstw a, p ra s ie periodycznej i ocenie jej w arto ści językow ych i lite r a c k ic h 34.
O lite ra tu rz e i czasopiśm iennictw ie poznańskim tego o k resu pisał w 1879 ro k u K azim ierz Jaro ch o w sk i w „P rzeglądzie P o ls k im “ 35.
W 1872 ro k u R om an P iła t, p ro feso r h isto rii lite r a tu r y n a U n iw e rsy tecie Lw ow skim , ogłosił p rac ę O litera tu rze p o lity czn e j S e jm u C ztero
30 Wyd. pierwsze, t. 3, s. 349, wyd. drugie, t. 3, s. 397. 31 J. S z u j s k i : D zieje Polski, t. 1—4, Kraków 1862— 1866.
32 M. B o b r z y ń s k i : Dzieje Polski w zarysie (do 1772 r.), W arszawa 1879. 38 W. Z a w a d z k i : Literatu ra w Galicji (1772— 1848), „Przewodnik Naukow y i L iteracki“, 1877, s. 684—714, 814—842, 899—937, 1002—1036, 1084—1110 (rozdz. IV jest pośw ięcony dziennikarstw u i czasopiśm iennictwu — is. 827—842).
34 „W szystkie te pism a, tak »Dziennik [Patriotyczny Polityków«, 1793—1797 — AG], jak i poprzednie, nie m iały żadnej w artości oprócz, że się tak wyrażę, no winiarskiej. Brały w iadom ość z gazet zagranicznych i takow e p odaw ały w tłu m aczeniu srodze nieraz język kaleczącym. O jakim kolw iek szerszym na b ieg w y padków poglądzie, o ocenianiu położenia, o reprezentowaniu jakiegokolw iek k ie runku politycznego, jak to w poczuciu sw ego zadania czynią gazety dzisiejsze, w ówczas m ow y być nie mogło i nie m ieli o tym pojęcia redaktorow ie . . . W szyst kie te gazety galicyjskie były po prostu zbieraniną wiadom ości i wiadom ostek, czę sto błahych, a często m ylnych, a celem ich było zaspokojenie ciekaw ości publiki, do obudzenia uśpionego ruchu literackiego nie przyczyniły się“. Tamże, s. 828.
35 K. J а г о с h o w s к i: Literatu ra poznańska w p ie rw sz e j poło w ie bieżącego
stulecia, „Przegląd P olsk i“, t. 4, 1879; t. 1—2, 1880. Praca ta ukazała się dwukrotnie
w oddzielnych odbitkach w 1880 r. i 1884 r. O prasie poznańskiej patrz także arty kuły J a r o c h o w s k i e g o : Z arys literatu ry w ie lkopolskiej porozbiorow ej, „Kraj“, 1890, nr 30 (dotyczy głów nie ruchu dziennikarskiego od „Gazety Poznańskiej“ po cząwszy, 1790 r.), a także artykuł w czasopiśm ie „Warta“, 1879, nr 247.
16 AUEK SANO RA G AR LIC K A
letniego, w k tó re j p o ru szy ł zagadnienia prasow e 36. B ardziej n as in te re s u ją c a jego· p ra c a z 1882 r., P oczątki p u b lic y s ty k i litera ckiej w Polsce,
k tó re j część pierw sza u k a z ała się w „ P rze w o d n ik u N auk o w ym i L ite ra c k im “ 37, od biła się szerokim ech em w ówczesnej p rasie codziennej i litera c k ie j ^ G enezę p u b lic y sty k i w y pro w ad ził P iła t z historii czaso pism „uczonych“ (tj. p o ruszający ch zagadnienia filozoficzno-przyrodni- cze), a te zaś w yw odził z d zie n n ik arstw a politycznego. P o sta w ił m od ną wówczas tezę, że p ra sa nasza, choć opóźniona w rozw o ju o la t k ilkad zie siąt, czerpała sw e w zo ry bezpośrednio z p iśm ienn ictw a zachodnioeuro pejskiego. G enezę polskich czasopism litera c k ic h u p a try w a ł w ięc w ro z w o ju tak ich pism uczonych, ja k fra n c u sk i „ J o u rn a l des S a v a n ts “ czy angielski „P h ilo so p h ical T ra n sa c tio n s“, o ra z ty g o d n ik ó w obyczajow ych i m o ralizato rsk ich , k tó re w p rzeciw ieństw ie do pism uczonych b y ły p rze znaczone dla szerszego k rę g u czytelników . B ezpośrednim w zorem p ie rw szych polskich „czasopism uczonych“ m ia ły w ięc b y ć angielskie pism a obyczajow e: „ T h e T a tle r “, założony w 1709 r. p rzez Steela, i „Spec t a t o r “, u k a z u ją c y się o d 1717 r., a w y d a w an y p rzez S te e la i A ddisona. Na po d staw ie tego sc h em a tu sk reślił P iła t histo rię p ierw szych „czaso pism uczonych“ w Polsce z la t 1753— 1768, w y d a w a n y c h w W arszaw ie przez K rzy szto fa M itzlera de K olof i B ogum iła F rusego. W spom niał t a k że o ów czesnych w y d aw n ictw ach to ru ń sk ich . A u to ra in te reso w ała głów nie b io g rafia w ydaw ców — M itzlera i F rusego, p ro g ra m ich czasopism i tre ś ć zam ieszczonych ta m arty k u łó w . Społeczne zapo trzeb ow an ie n a te n ro d zaj czasopiśm iennictw a w połow ie X V III w. w Polsce oraz s p ra w y w ydaw nicze zeszły n a p la n dalszy. J a k o m a te ria ł źródłow y po słu ży ły P iłato w i czasopism a będące p rzed m io tem jego ro z p ra w y oraz w spół czesna im p r a s a polityczna.
Recenzje p ra c y P iła ta p o d aw ały dość obszerne sprawozdanie· z jej treści, p o d k re śla ły zarazem znaczenie te j „gałęzi ru c h u piśm ienniczego“ o raz w sk azy w ały n a zadania czekające k r y ty k ę lite ra c k ą i p rz y p o m in ały jej h i s t o r ię 39. R ozpraw ę P iła ta m ożna uznać za p ró b ę m onografii p o św ięconej zagadnieniom p rasow ym .
39 R. P i ł a t : O literaturze politycznej S ejm u Czteroletniego, K raków 1872 (o dziennikarstw ie okresu Sejm u Czteroletniego informacje na s. 207—211). Autor ocenił negatyw nie poziom ówczesnej publicystyki polskiej i w ym ien ił tytu ły czaso pism ukazujących się w tym okresie.
37 R. P i ł a t : Początki p u b lic y sty k i literackiej w Polsce, „Przewodnik N auko w y i L iteracki“, 1882, s. 500—525, i odbitka, L w ów 1882, ss. 75.
38 Recenzje: „N ow iny“, 1882, nr 342; „Słow o“, nr 290—296; „Przegląd Tygodnio w y “, 1882, nr 42; „A teneum “, t. 2, 1883, s. 198—199.
39 Patrz recenzja w „Przeglądzie Tygodniowym “. Autor jej, prawdopodobnie Erazm Piltz (recenzja sygnowana „P“ — w spisie treści rocznika podano· „EJ?.“),
RO ZW Ó J BADAŃ N A D H IST O R IĄ P R A S Y W РО Ш С Е
17 P ierw sza ob szerna m o no g rafia pośw ięcona lite ra tu rz e perio dy cznej w yszła spod p ióra S ta n isław a C zarnow skiego w la ta c h 1892— 1895 40, A u to r jej, lite ra t, w ydaw ca i w sp ó łp raco w n ik w ie lu polskich pism , a pod koniec życia archeolog, zorganizow ał w sty czniu 1883 r . w Nicei m iędzy? narodow ą w y staw ę c z aso p ism 41. Z e b ra n y ta m m a te ria ł w y k o rzy stał w broszurze: P o stęp y lite ra tu ry p e r io d y c z n e j42. W 1891 ro k u p e te rs b urski „ K r a j“, z k tó ry m C zarnow ski w spółpracow ał, zam ieścił jego a rty k u ł: N asze d zien n ik a rstw o dzisiejsze i d a w n iejsze 43. N ajp o w ażn iej szą jego p ra c ą jest w sp o m n ian a już L ite ra tu ra periodyczna, k tó re j to m 2 u kazał się tak że w oso b ny m w y d a n iu p t. D zie n n ik a rstw o słow iańskie i p o l s k i e 44. J est to dzieło o zasięgu encyklopedycznym , o b e jm u ją c e w pierw szej części genezę, h isto rię i w spółczesną s ta ty s ty k ę d z ie n n ik a r s tw a św iatow ego. W oso bn y m ro zd ziale om ów ił C zarnow ski zag ad nienia u sta w o d aw stw a prasow ego w ró żn y ch k ra ja c h . W zory zestaw ień s ta ty sty czn y ch i in fo rm a c je do te j p ra c y cz erp a ł z m a te ria łó w w y s ta w y n icej sk ie j o raz p ra c praso znaw ców fra n c u sk ic h i niem ieckich. T y tuł, u k ła d o raz w p row ad zen ie do drugiego to m u p ra c y świadczą, iż au to ro w i n ie obce b y ły id ee p an slaw izm u 45. O m ów ił tu ko lejno w ro zw o ju h isto ry cz n y m dzien n ik arstw o rosyjskie, polskie, czeskie, serb sk ie i bułgarskie. In fo rm a c je dotyczące poszczególnych ty tu łó w p raso w y ch o g ran ic za ją się zasadniczo do zap isu bibliograficznego, a nieliczne oceny a u to ra d o ty czące jakości czasopiśm iennictw a budzą n ieje d n o k ro tn ie p ow ażne za strzeżenia.
Pom im o b ra k ó w m etodologicznych o raz n ie zawsze ścisłych in fo rm a cji rzeczow ych p rac a ta o d eg rała pow ażną rolę. B y ła o n a p ierw szą p o l ską m o n o g rafią o m aw iającą zag ad n ien ie histo rii d z ie n n ik arstw a św ia towego. P rz ez w iele la t by ła je d y n y m in fo rm a to re m o p ra s ie i w zorem o pracow ań histo ryczn o prasow y ch, a do dziś dnia n ie znalazła swego· odpow iednika w p olskiej lite ra tu rz e prasoznaw czej.
tak ocenił rozprawę P iłata“ . . . praca sum ienna, pisana bez dalej sięgających pre tensji, zapoznaje nas z interesującym i pierwocinam i publicystyki literackiej“.
40 S. J. C z a r n o w s k i : L ite ratu ra periodyczna i je j ro zw ó j, Petersburg 1892, K raków 1895, ss. 152, 486 (dwa tom y współoprawne).
41 Sprawozdanie z niej zam ieścił w „Gazecie P olsk iej“, 1885, nry 155—161. 42 S. J. C z a r n o w s k i : P o stę p y lite ra tu ry periodyc zn e j, S tu d iu m z d zie jó w
prasy, W arszawa 1886, ss. 66, tabl. 9.
43 S. J. C z a r n o w s k i : Nasze dzie n n ikarstw o dzis iejs ze i daw n iejsze, „Kraj“, 1891, nr 23.
44 S. J. C z a r n o w s k i : D ziennik arstw o słowiańskie i polskie, K raków 1895, ss. 4 nlto., 199.
45 „Słowiańszczyzna jest dziś potęgą, z którą Europa cała liczy się poważnie, a przed którą drżą n aw et zjednoczone Niem cy, co niedawno jeszcze pokonały w ielką Francję. Toteż rozpatrywanie głów nych potęgi tej czynników narodowych, R ocznik h isto rii czasopiśm iennictw a — 2
18 Д Ш К К Д Ж Ж А G AR LIC K A
Recenzję C zarnow skiego zam ieścił w 1896 ro k u „ K w a rta ln ik H isto ry c z n y “. A u to r recen zji St. S c h n iir-P e p ło w s k i46, znaw ca zagadnień historycznoprasow ych, szczegółowo om ów ił część p ra c y pośw ięconą czasopiśm iennictw u polskiem u. P o ró w n a ł w y n ik i b a d a ń Czarnow skiego i in n y ch autorów . W ykazał niesłuszność w ie lu opinii, n p . nieu zasad nio n ą n eg aty w n ą ocenę czasopiśm iennictw a galicyjskiego w połowie X IX w ieku.
P io tr Chm ielowski, badacz dziejów lite r a tu r y polskiej, k r y ty k lite racki i re d a k to r „ A te n e u m “, zam ieścił w 1896 r . w En cyklo p ed ii p o w szech n ej ilustrow anej, k tó re j b y ł w sp ó łred ak to rem , o b szern y 40 -stro - nicow y a rty k u ł pośw ięcony d z ie n n ik arstw u p o ls k ie m u 47. A rty k u ł te n stanow i p rzeg ląd h isto rii d zie n n ik arstw a św iatow ego do la t osiem dzie siąty ch w łącznie. T e rm in „d z ie n n ik a rstw o “ zaw ęził C hm ielow ski do czasopism u k azu jący ch się częściej niż raz w tyg odniu. P o zostałym cza sopism om m iał być pośw ięcony (wg zapowiedzi Chm ielow skiego) a rty k u ł o „piśm iennictw ie p erio d y czn y m “ , k tó ry n ie u k a z ał się. W iele uw agi poświęcił Chm ielow ski zagadnieniom term in olog iczn y m i p ra w n y m . S y ntetyczn ie p o tra k to w a n y rozw ój p ra s y polskiej p rze d staw ił n a tle ew olucji d zien n ik arstw a zagranicznego. Po raz pierw szy zastosow ał do tego ro d za ju b ad ań p erio d y zację dziejów p ra s y w edle w yd arzeń poli tycznych, czym u ła tw ił p rze jrz y sto ść w y kład u.
Z ain tereso w an ia Chm ielow skiego dziejam i d z ien n ik arstw a znalazły sw e odbicie w sześciotom ow ej Historii lite ra tu ry polskiej, k tó ra ukazała się trz y lata później w 1899 r. 48. W zorem sw ych p op rzed ników in te re sow ał się czasopiśm iennictw em jako te re n e m poszukiw ań m a te ria łu literack iego z tw órczości o m aw ian y ch p isarzy lu b też w ystępo w ania now ych g atu n k ó w literack ich . Szczególnie rozw ój felieto n u i powieści n a łam ach p ra s y p erio dy czn ej in te reso w ał Chm ielow skiego. Ja k k o lw ie k w te j p rac y zagadnienia p raso w e tra k to w a ł on m arg in aln ie , znaleźć tu m ożna w iele in te re su ją c y c h in fo rm a c ji do dziejów p ra sy periodycznej w Polsce.
R ów nolegle do p row adzonych w ko ńcu X IX w iek u b a d a ń sy n te ty c z ny c h p o jaw iły się p race o m aw iające w y b ra n e zagadnienia z dziejów p ra s y . W ojciech K ę trz y ń sk i n a łam ach lwowskiego „ P rzew o d nika N au k o w ego i L iterack ieg o “ p u b lik o w ał a rty k u ł o „Gazecie P o lskie j“ z p o politycznych i um ysłowych, do których w pierwszym rzędzie należy literatura periodyczna, czyli d'zieminäkarstwio — o ie będzie jügdy bez interesu”. Tamże, s. 1.
46 S. S с hm ü r - P e ip ł o w s k i , тес. .pracy S. J. C z a r n o w s k i : Literatura
p eriodyczna i j e j ro zw ó j, „Kwartalnik Hastoryczmy”, 1898, z. 2, s. 3 8 ,1—334. 47 P. C h m i e l o w s k i : D zienn ikarstw o i Dzienn ikarstw o polskie, Encyklo
pedia powszechna ilustrowana, t. 18, Warszawa 1898.
48 P. C h m i e l o w s k i : Historia lite r a tu r y polskiej, t. 1—6, W arszawa 1899— 1900.
B O Z W D J BA D A Ń N A D H IST O R IĄ P B A S Y W PO LSCE
19
c zą tk u X V I I I w ie k u 49, czyli o „Poczcie K r ó l e w i e c k i e j K l e m e n s K a n - tecki zam ieścił w „ A te n e u m “ Historią dw óch p ism lu d o w y c h — „W iel k o p o lan in a “ i „ W ia ru sa “ w y d aw an y ch przez księdza A leksego P r u s i now skiego w la ta c h 1848— 1850 w W ielkopolsce 50. H ieron im Łopaciński om ów ił W y d a w n ic tw a p erio dyczne w L u b lin ie n a łam ach K alendarza lubelskiego z 1891 r o k u sl, W iktor C zajew ski w osobnej p ra c y om ów ił C zasopiśm iennictw o w a rsza w sk ie 52, a O sw ald B alzer zajął się D zie n n i k a r s tw e m p o lsk im w C ie s z y n ie 53, jezu ita R o m u a ld K oppens zw rócił uw ag ę na znaczenie „M o n ito ra“ Bohom olca w dziejach postępow ej p u b li cysty ki 54. P o w stało w te n sposób p ierw sze k ry ty c z n e zestaw ien ie d o tychczasow ych w iadom ości i przekazów o czasopiśm ie „M on ito r“.
Z tego o k re su pochodzi też p ierw sza praca pośw ięcona dziejom po l skiego czasopiśm iennictw a em igracyjnego. H e n ry k N agel, re d a k to r w ielu czasopism polskich w A m eryce, sk re ślił b ib liog raficzno-polityczn y z ary s: D zien n ika rstw o polskie w A m e r y c e Î jego 30-letn ie d z i e j e 55. W o b sz ern y m w stępie p rze d staw ił k ie ru n k i polityczne i m ożliw ości rozw ojow e p ra s y polskiej w A m eryce.
Z w a rs z ta tu h isto ry k a w yszła w ty m czasie św ie tn a p raca a n a lity c z na w szerok im z a k re sie o m aw ia jąc a sp ra w y czasopiśm iennictw a do b y Ośw iecenia. A u to re m jej b y ł h isto ry k W ład y sław Sm oleński, k tó ry w sw ych stu d ia c h h isto ry czn y ch pt. P rze w ró t u m y s ło w y w Polsce w ie k u X V I I I 56 w iele m iejsca pośw ięcił rozw ojow i i w pływ o m p ublicy sty k i
49 W. K ę t r z y ń s k i : „Gazeta Polska“ z początku X V III wieku, „Przewodnik N aukow y i Literacki“, L w ów 1880, s. 184—192.
50 K. K a n t e c k i : Historia dw óch p ism lu dow y ch (1848— 1850), „Ateneum “, t. 2, 1884, s. 521—532.
51 R. L u b i c z : [Hieronim Ł o p a c i ń s k i ] : W y d a w n ic tw a periodyczne w L u
blinie, K a len d a rz Lubelski, 1891, s. 10—23. Odbitka, Lublin 1890, ss. 16. Rec. „Ty
godnik Ilustrow any“, 1891, nr 74.
52 W. C z a j e w s k i : Czasopiśmiennictwo w a r sza w sk ie , „Warszawa Ilustrow a na“, t. 4, W arszawa 1896.
53 O. B a l z e r : D zien n ik arstw o polskie w Cieszynie [w:] D la Śląska — książka z b iorow a na rze cz g im n a zju m polskiego w Cieszynie, L w ów 1895, s. 116—118. (Jest
to artykuł o charakterze bibliograficznym).
54 R. K o p p e n s : Ze stu diów nad znaczeniem czasopisma „Monitor“ w d r u
giej połow ie X V III w ie k u [w:] Sprawozdanie p r y w a tn e g o g im n a zju m oo. je zu itó w w Ch yrow ie, 1894.
55 H. N a g e 1: D zienn ikarstw o polskie w A m e r y c e i jego 30-letnie dzieje, Chi cago 1894, ss. 130.
59 W. S m o l e ń s k i : P r z e w r ó t u m y s ł o w y w Polsce w i e k u XVIII. Studia H i storyczne, K raków 1891, ss. 2, nib. II, 424.
Praca ta doczekała się licznych recenzji w prasie codziennej, tygodniowej i na ukowej, i to pióra takich m.in. autorów, jak Chm ielowski, Korzon i Askenazy. Recenzji tych nie przytaczam y, poniew aż dotyczą one całej pracy, a nie interesu jących nas zagadnień.
20 АЦЕЖ ВАМ Ж А G A R L IC K A
periodycznej na ów czesną społeczność. W rozdziale IX z a ty tu ło w an y m :' Zatargi k ie r u n k ó w s k ra jn y c h p rze d staw ił o n p ro fil polityczny p e rio d y kó w w arszaw sk ich i ich wydaw ców , zw racając szczególną uw agę n a rolę czasopiśm iennictw a w arszaw skiego w szerzen iu poglądów rac jo n alisty c z n ych i w p ły w ty c h p erio d y k ó w na opinię publiczną.
N ato m iast w p rac y s y n te ty c zn e j Dzieje narodu polskiego 57 zag adn ie n ia praso w e p o tra k to w a ł m arginesow o, zam ieszczając ty lk o k ró tk ą c h a r a k te ry s ty k ę p ra sy w arszaw sk iej w -o k re s ie O św iecenia i S ejm u W iel kiego.
W o sta tn ic h la ta c h X IX w ieku o b se rw u je m y zatem w ie lo k ie ru n k o - wość stu d ió w n a d przeszłością p rasy ; dążność do ujęć zarów no an ality cz n ych (Piłat, Sm oleński), ja k i ten d e n c je p rzed staw ien ia sy n te z y dziejów czasopiśm iennictw a (Czarnow ski, Chm ielowski), w reszcie za in tere so w a nie przeszłością p r a s y poszczególnych regio nó w i podjęcie stu d ió w po św ięconych piśm ien n ictw u p erio dy czn em u in n y ch narodów . D zisiejszy badacz zagadnień p raso w y ch nie m oże ty c h p ra c pom ijać. S tan o w ią one n iew ą tp liw y w k ła d do ro zw o ju n a u k i o czasopiśm iennictw ie.
Ten im p onujący, ja k n a ów czesne w a ru n k i n auk ow e w Polsce,, roz w ój b adań n a d przeszłością p ra s y b y ł w y n ik iem ew olucji, jak a dokonała się w p o lsk im d z ien n ik arstw ie w d ru g ie j połowie X IX w ieku. G azeta p rzestała być p rzed m io tem zb ytku, tw o rem p oszu kiw an ym przez in te le k tu a ln ą elitę społeczeństw a. S tała się n iem al a rty k u łe m pierw szej po trzeb y , codziennym in fo rm a to re m najszerszych w a rstw społecznych. N iek tó re dzienniki zaczęły uk azy w ać się dw a ra z y dziennie („Czas“, „ K u rie r W arszaw sk i“), w zro sły nak ład y, po w stały pierw sze agencje in form acyjne, do jrzew ał proces k a p italizacji p rzed sięb io rstw prasow ych. W w a ru n k a c h rozbicia zaborow ego i w alki o w olność słow a p rasa p o l ska s ta ła się o rg an iz ato rem i w y k ła d n ik ie m opinii publicznej. W yrazem tego są d y sk u sje n a łam ach czasopism o w zajem n y m sto su n k u p rasy i opinii pu blicznej o raz o d czy ty i b ro sz u ry om aw iające to zagadn ien ie 58.
57 T e n ż e , D zieje narodu polskiego, t. 1—i, Kraków—Warszawa, 1897—1898. 58 M.in. w 1882 roku B. Prus, jako redaktor „N ow in“, i A. Świętochowski, jako redaktor „Prawdy“, rozpętali burzę prasową na tem at roli gazety w społeczeństwie. Św iętochow ski stał na stanow isku organizującej roli gazety. Prus dowodził, że ga zeta jak lustro powinna odzwierciedlać życie, m yśli i chęci organizacyjne społe czeństwa (A. G. cykl artykułów: K iero w a n ie opinią pu bliczną — „N ow iny“, 1882, nry 159—264. Poseł P ra w d y , L ib e ru m ve to — „Prawda“, 1882, nr 38). W tym czasie prawnik Feliks Ehrenfeucht w ygłosił cykl odczytów o opinii publicznej, opu blikowanych w 1883 roku w form ie broszury (W arszawa 1883, ss. 23), a w 1899 roku Bronisław Natanson w yd ał w języku polskim pracę niem ieckiego teoretyka prawa państw owego Franza H o l t z e n d o r f a pt. Znaczenie opinii publicznej w ży ciu
p a ń s tw o w y m (Warszawa 1899, ss. 83). Jeden z rozdziałów tej pracy dotyczy w spół
R O ZW Ó J BAOAŃ Ν Α » H IS T O R IĄ P R A S Y W PO LSCE 2 1
W raz z rozw ojem czasopiśm iennictw a do konyw ała się w o sta tn im dziesiątku la t X IX w ie k u i pierw szy ch la ta c h X X w iek u e m an cy p acja zaw odu dziennikarskiego. W 1881 ro k u pow stało w G alicji Koło L ite r a - ck o -A rtysty czn e sk u p ia ją ce pisarzy, d zien n ik arzy i aktoró w . Założone we Lw ow ie w 1893 ro k u pierw sze na te re n ie k r a ju T ow arzystw o W za jem n e j Pom ocy D z ien n ik arzy P olskich p rzy b rało w dw a łata później nazw ę T o w arzy stw a D zien n ik arzy Polskich, a w 1896 ro k u przy stąp iło do M iędzynarodow ego Zw iązku P ra sy . W 1891 ro k u n a P ie rw sz y m Zjeździe D zien n ik arzy P o lskich w A m e ry c e zostało założone S to w a rz y szenie D zien n ik arzy P olsk ich w ty m k ra ju . W W arszaw ie od 1899 ro k u d ziałała K asa P rzezorności i Pom ocy dla L ite ra tó w i D ziennikarzy, a w 1908 ro k u pow stało w W arszaw ie T ow arzystw o L ite ra tó w i D zien n ik a rz y Polskich. P e łn a em an cy pacja d zien n ik arzy b. zaboru ro sy jsk ie go i b. zab oru pru sk ieg o (gdzie w 1905 r o k u pow stało T ow arzystw o D zien n ik arzy i L ite ra tó w P o lskich na Rzeszę N iem iecką) dokonała się d o p ie r o . po pierw szej w ojnie św iatow ej. W arto nadm ienić, że już w 1908 ro k u założony został w G alicji n a w pół legalny, p raw do p odo b nie m ało w pływ ow y, Zw iązek D z ien n ik arzy P o lsk ich sk u p ia ją c y d z ien n ik a rzy w szystk ich zaborów.
P o d staw y now oczesnych b ad ań n a d p rasą k sz ta łto w ały się zatem w raz z po w staw aniem now oczesnego d zien n ik arstw a.
Rów nocześnie w ło n ie sam ej p ra sy p eriodycznej następ o w ała daleko posun ięta specjalizacja. P ie rw sz e la ta X X w ie k u p rzy n io sły opracow a nia z za k re su p ra s y n a u k o w e j i sp ecjalisty czn ej.
S ły n n y m a te m a ty k S am u el D ick stein na łam ach „W iadom ości M a tem a ty c z n y c h “ ogłosił a rty k u ł: O p ie r w s z y m czasopiśmie m a te m a ty c z n y m w Polsce 59, tj. o „oddziale I “ pism a „Ćw iczenia N a u k o w e“ u k a z u jącego się w W arszaw ie w la ta c h 1818— 1819.
O bszerną ro zpraw ę F elik sa K ucharzew skiego o po lskim czasopiśm ie techniczny m zam ieścił w 1904 ro k u „ P rz e g lą d T echniczny“ 6°. P ra c a Obejmuje la ta 1758— 1875. H isto ria poszczególnych czasopism została u k a z an a w p o rządk u chronologicznym , począw szy od p e rio d y k u w y d a w anego przez W aw rzyńca M itzlera de K olof „N ow ych W iadom ości E ko nom icznych i U czonych“ (1758— 1761). D zieje czasopiśm iennictw a te c h -59 S. D i c k s t e i n : P ie rw sze czasopismo m a te m a ty c zn e w Polsce, „Wiadomo ści M atem atyczne“, 1903, s. 169—176, i odb. W arszawa 1903.
W tym samym roku w „Książce“ ukazał się krótki artykuł inform acyjny S. D icksteina o czasopiśmie „M atematyka“ („Książka“, 1903, s. 496—498).
60 F. K u c h a r z e w s k i : Czasopiśmiennictw o techniczne polskie p rze d r o kiem 1875, „Przegląd Techniczny“, 1904, nr 10—22, i odb., Warszawa 1904, ss. 105.
F. Kucharzewski, inżynier z w ykształcenia, autor w ielu prac z dziedziny hydrau liki, członek różnych tow arzystw naukowych, a od 1919 roku profesor Politechniki W arszawskiej, był w latach 1878—1884 redaktorem „Przeglądu Technicznego“.
22 А 1 Ж В А М Ж А G A BLIO K A
n iem e g o p o tra k to w a ł a u to r bardzo szeroko. Om ówił p ra s ę ściśle te c h niczną, a tak ż e od ległe je j dziedziny, ja k czasopism a z z a k re s u leśni ctw a, cu k ro w n ictw a. Om ówił tak że p rasę w ojskow ą. K ucharzew skiego, podobnie ja k in n y ch w spółczesnych m u autorów , in te reso w ała głów nie tre ść czasopism. A nalizow ał w ięc poszczególne ich ro zpraw y. P ro fil p ism a i jego s p ra w y w ydaw nicze p o tra k to w a ł drugoplanow o.
W iek X X p rzy n iósł dalszy in te n sy w n y rozw ój b adań przeszłości prasy. O p o w ażniejszych stu d ia c h d zien n ik arsk ich m y ślał w ty m czasie S te fa n Górski, w spółpracow nik w ielu pism codziennych i ty godniow ych, a później re d a k to r k ilk u d z ie n n ik ó w 61, w 1903 ro k u w stą p ił na W ydział Filozoficzny U n iw e rsy te tu Lw ow skiego, gdzie stud io w ał h isto rię pod k ie ru n k ie m Szym ona A skenazego. P la n u ją c sy stem aty czn e k ształcenie d ziennik arzy założył p rz y lw ow skiej „C zytelni A k ad em ick iej“ K ółko D ziennikarzy.
Je d y n y m owocem działalności te j pierw szej „szkoły“ d zien nikarskiej było p rze tłu m a cz e n ie i w y d an ie pod red a k c ją Górskiego p ra c y teo re tycznej E. Lobia: K u ltu r a i p r a s a 62. Sam G órski w ok resie stu d ió w lw ow skich zeb rał m a te ria ły i opracow ał n a p odstaw ie istn ieją ce j w ów czas l ite r a tu r y o p rasie polskiej p o p u la rn y zarys h isto ry czn y dzien ni k a rs tw a polskiego, w y d a n y w W arszaw ie w 1905 r o k u 63.
B roszurę u z u p e łn ił k ró tk ą s ta ty s ty k ą histo ry czn ą p ra sy polskiej. P e w n e sw o b o d y k o n s ty tu c y jn e osiągnięte po rew o lu cji 1905 ro k u sk ło n iły zapew ne G órskiego do podjęcia n ie tk n ię te g o dotychczas te m a tu w p iśm ien n ictw ie polskim — zagad nienia cenzury. P o p u la rn y szkic: Z d ziejów ce n zu ry w Polsce pośw ięcony b y ł głów nie z a g ad n ien iu p rasy w o k resie Ośw iecenia o raz w K ró lestw ie P o lsk im po p o w stan iu stycz niow ym . G órski p o m in ął m ilczeniem sp ra w y cenzu ry w G alicji i Po- znańskiem . P ra c a p isan a b y ła n a jw y ra ź n ie j p o d n ak azem chw ili. K ończy ją „urzędow a w iadom ość o zniesieniu c e n zu ry dla p r a s y w a rsza w s k ie j“ 64. Po nad to n a łam ach p ra s y codziennej i tygodniow ej ro zw inął G órski szeroką ak cję p o p u lary z ac y jn ą z za k re su histo rii p ra s y p ol skiej 65.
61 „Dzieje“ w W arszawie w latach 1908—1914 i „Dziennik Płocki“ w 1922 r. 62 E. L ö b l : K u ltu ra i prasa, K raków 1905, ss. 155.
** S. G ó r s k i : Dzienn ikarstw o polskie. Z arys historyczny, W arszawa 1905, ss. 134.
64 S. G ó r s k i : Z d zie jó w cenzury w Polsce, „Biblioteka W arszawska“, 1905, t. 4. s. 455—480, i odb. W arszawa 1906, ss. 2 nlb., 25.
85 Na łamach „Tygodnika Ilustrowanego“ i prasy codziennej ukazało się w tym czasie szereg jego „artykułów i szkiców, m.in. o gazetach pisanych („Tygodnik Ilu strow any“, 1906, o prasie warszaw skiej w okresie insurekcji; „Tygodnik Ilustrow a n y “, 1903), o gazetach prow incjonalnych („Tygodnik Ilustrow any“, 1904), o czasopis m ach polskich w ydaw an ych w obcych językach („Tygodnik Ilustrow any“, 1907). W „Dniu“ zam ieszczał szereg artyk ułów okolicznościow ych p ośw ięconych prze
R O Z W Ó J B A DA Ń N A D H IS T O R IĄ P R A S Y W РО Ш С В 23
In n i a u to rz y p odjęli w ty m czasie b a d a n ia m onograficzne. W 1906 ro k u „Rocznik K ra k o w sk i“ o p u b lik o w ał a r t y k u ł K lem en sa Bąkow skiego o d z ie n n ik arstw ie k ra k o w sk im od „ M erk u riu sz a “ począw szy aż do czasów W iosny L ud ó w w G a lic jim. A u to r dokonał oceny do tychczasow ej lite r a tu r y p rzedm io tu . S ięg nął do zbiorów A rch iw u m A k t D aw n y ch M iasta K rak o w a. W 1907 ro k u W łady sław M ickiewicz opa trz y ł w stę p em i częściowo opracow ał red ag o w an ą p rzez swego ojca „ T ry b u n ę L u d ó w “ 67 T łum aczenie te j p ra c y i re d a k c ję „ T ry b u n y L u dów “ w jęz y k u polskim p o d jął jeszcze w ty m ż e ro k u A n to n i K rasn o w o l- ski Rów nocześnie J . T re tia k zajął się postacią M ickiewicza jak o re d a k to ra „ T ry b u n y L u d ó w “ 69. W ty m sam y m ro k u „ P rz e g lą d H isto ry c z n y “ ogłosił stu d iu m J a n a Zakrzew skiego o C zasopiśm iennictw ie p o lsk im na e m ig r a c ji70 o p a rte n a zbiorach a rc h iw a ln y c h B iblioteki R apensw ilskiej. O p raco w anie zb io ro w e „ P rz e g lą d u Ped ago giczneg o “ z la t 1882— 1905, om aw iające dość szczegółowo dzieje w y d a w n ic tw a oraz podające spis rzeczy i a u to ró w u znać n ależy za pierw szą rozu m o w an ą b ib liog rafię zaw artości czasopism a 71.
Z okazji ju b ileu sz u „D ziennika P o zn ańsk iego “ S ta n isła w K a rw o w sk i n a p isa ł zary s bib lio g raficzny o czasopiśm iennictw ie w ielkopolskim . U kazała się ty lk o część p ierw sza z a ry su o b e jm u ją c a la ta 1796— 1859 72.
P u b lic y sta i h isto ry k A le k san d e r K ra u s h a r o p u b lik o w ał w ty m cza sie szereg p ra c i p rzy czy nk ó w dotyczących czasopiśm iennictw a poł-szłości prasy polskiej, w ytrw ale w y su w a ł koncepcję utw orzenia szkoły dziennikar
skiej.
66 K. B ą k o w s k i : D ziennik arstw o k ra k o w sk ie do r. 1848, „Rocznik K rakow sk i“, 1906, s. 129—188.
67 W. M i c k i e w i c z : „La Tribune des Peuples“ par A d a m M ickiewicz, Paris 1907, ss. 3 nlb., 413, 1 nlb. W pracy tego autora Emigracja polska 1800—1880 (Kra k ów 1908, ss. 172) w części III znajduje się rozdział: Pisma em igrac yjn e od 1860—
'1880, s. 131—172.
88 W. M i c k i e w i c z : „Trybuna L u d ó w “. Przełożył Antoni Krasnowolski, War szaw a 1907, ss. 331. W okresie m iędzyw ojennym ukazała się reedycja „T rybu n y L u d ó w “ w przekładzie i opracowaniu Em ila Haeckera, wyd. I, K raków 1921, ss. 408,
w yd. II, W arszawa 1925, ss. XII, z. 97.
69 J. T r e t i a k : M ic kie wic z jako red a k to r „T rybu n y L u d ó w “, S praw ozdan ie
PAU, 1906, nr 10 — streszczenie referatu.
70 J. Z a k r z e w s k i : C zasopiśmiennictw o polskie na emigracji. W y d a w n ic tw a
aw inioń skie 1832— 1833 r., „Przegląd H istoryczny“, 1907, z. 1—3, i odb. W arszawa
1907, ss. 1 nlb., 43.
71 „Przegląd Pedagogiczny“ 1882— 1905. Dzieje w y d a w n ic t w a oraz spis rze czy i auto rów. Opracowali: A. B iałow iejsk i, A. Jaczynow ski, E. Konopczyński, K. Król, F. Ługowski, A. Szycówna, W arszawa 1907, ss. X X X IV , 134, 1 nlb.
72 S. K a r w o w s k i : Czasopisma wielk opolskie, cz. I (1796—1859), Poznań 1908, ss. 83, lOdib. z „Dzieraniilka Roaniańskiego”.
24 A L EK SA N D R A G A R LIC K A
skiego. Z w ażniejszych: w 1909 ro k u ukazała się jego p rac a o W olności d r u k u i d zie n n ik a rstw ie w a r sza w sk im w czasach pow stania listopado w e g o 73, w „M iscellaneach H isto ry czn y ch “ z r. 1911 ogłosił p racę: S e n a tor Now osilcow i cenzura za K ró lestw a Polskiego w latach 1819— 1829 74, rok 1912 p rzy n ió sł źródłow y p rzy czyn ek tego a u to ra pośw ię cony czasopism u „O jczyzna“ w y d a w a n e m u w L ip sk u w 1864 ro k u przez J. I. K raszew skiego 75. W 1910 ro k u Sm ólski n a p isa ł a rty k u ł O pol s k im czasopiśm iennictw ie najstarszej d o b y 76.
A uto rzy o p u b lik o w an y ch w ty m czasie p rac syn tety czny ch, t r a k t u jących o dziejach lite r a tu r y polskiej, St. T arnow ski, Al. B rü c k n e r i R om an P i ł a t 77, zgodnie z p rz y ję tą ju ż tra d y c ją om aw iali h isto rię p ra sy periodycznej n a m arg in esie sw y c h rozw ażań. N a ty m tle w y różn ia się p raca A ntoniego Potockiego z 1911 rok u : Polska literatura w spółczesna, k tó re j rozdział trzeci został z a ty tu ło w an y : Powieść i prasa w y r a z e m potrzeb z b io r o w y c h 18.
Z daniem Potockiego p ra s a jako w y tw ó r p ra c y zbiorow ej w p ły w a n a u stalen ie się p ew n y ch n o w y ch fo rm tw órczości literack iej, a czasem sam a stw arza n ow e fo rm y (np. felieton). Z tego p u n k tu w idzenia om ó wił o n n iek tó re czasopism a („W iadom ości P o lsk ie “, red ago w an e przez J. K laczkę, czy „ P ra w d ę “, red ag o w an ą przez Św iętochow skiego).
J e d n y m z najw ięk szy ch dzienn ik ów in fo rm a c y jn y c h tego o k re su w G alicji b y ła „G azeta L w ow ska“, o fic ja ln y o rg a n n a m ie stn ic tw a s k u p ia ją c y w okół siebie p ió ra n ajlep szy ch publicystów . W se tn ą rocznicę istn ien ia tego pism a dzięki dotacjom rząd ow y m ukazało się trzy to m o w e w yd aw nictw o : S tu le c ie „G azety L w o w s k ie j“ 73, którego to m p ierw szy
73 A. K r a u s h a r : Wolność d ru k u i dzienn ikarstw o w a r sza w sk ie w czasach
listopadow y ch 1830—31, W arszawa 1909, ss. 69. „M iscellanea Historyczne·“, nr 40.
74 T e n ż e : Senator N owosilcow i cenzura za K r ó le stw a Polskiego 1819— 1829, Kraków 1911, ss. 155, „M iscellanea H istoryczne“, nr 54.
75 T e n ż e : Józef Ignacy K r a s z e w s k i i re dakcja czasopisma „O jczyzna“ w L ip
sku. Fragm ent z roku 1864, „Przegląd H istoryczny“, 1912, s. 365—384. Odb. War
szawa 1912, ss. 22, „M iscellanea H istoryczne“, nr 43a.
n G. S m ó l s k i : O p o lsk im czasopiśmiennictwie n ajstarszej d o b y (od jego za czątku do okresu stanisławowskiego, tj. do roku 1764), „Biblioteka W arszawska“,
t. 1, 1910, s. 534—567.
77 a) S. T a r n o w s k i : Historia lite ra tu ry polskiej, t. 1—6, Kraków 1900—1907. b) A. B r ü c k n e r : Dzieje lite ra tu ry polskiej w zarysie, t. 1—2, W arszawa
1903.
c) R. P i ł a t : Historia lite ra tu ry polskiej (wykłady uniwersyteckie, opracowali dr Ludwik Bernacki i dr W ilhelm Bruchnalski), L w ów —Warszawa 1909.
78 A. P o t o c k i : P olska literatura współczesn a, cz. I, K u l t zbiorowości 1860—
1890, Warszawa 1911, ss. 343.
79 Stulecie „ G azety L w o w s k ie j“ 1811— 1911, pod red. W ilhelma Bruchnalskiego, t. 1. L w ów 1911, ss. 512, 109. A rtykuły: W. B r u c h n a l s k i : Historia „ G a zety
