2 . NOWY PRZEKŁAD REGUŁY ŚWIĘTEGO BENEDYKTA
Ś w ię ty Benedykt z N u r s j i, R egu ła żywot k om en tarz, T y n ie c -Warszawa 1979, p r z y g o to w a li b en e d y k ty n i t y n i e c c y , s .2 2 7
"Mając w ię c zam iar o d w ie d z ić grćb p a ń sk i w J e r o z o lim ie , p r z y b y ł /ś w . W o jc ie c h / do Monte C a s s in o , g d z ie na s z c z y c i e s t o i k l a s z t o r , k tó r y w tym m ie jsc u p ie r w sz y z a c z ą ł budować b ło g o s ła wiony o j c i e c B en ed yk t, ozdoba i c h lu b a zakonników ; tam r ó w n ie ż , ja k św ia d c z ą m iodopłynne u s t a G r zeg o rza , s p ę d z i ł o s t a t n i ą c z ę ś ć żyw ota i w ła s n o r ę c z n ie n a p is a ł r e g u łę praw dziw ie r e l i g i j n e g o sposobu ż y c ia d la w s z y t k ic h , k tó r z y ch cą p o b o ż n ie ż y ć w Chrys t u s ie " /J a n K a n a p a r iu sz , " św ię te g o W o jciech a Żywot p ie r w sz y " , w: " P iśm ien n ictw o czasów B o le sła w a C hrobrego", tłu m . K .A bgaro- w ic z , Warszawa 1 9 6 6 , 4 8 - 4 9 / . Tak p i s a ł o R egu le św. Benedykta Jan K anapariusz w rzymskim k l a s z t o r z e na A w entynie w 998 -9 9 9 rok u .
W bez m ała 1000 l a t p ó ź n ie j p is a r z T adeusz B r e z a , k tó r y u benedyktynów próbow ał ż y c ia zak on n ego, u sc h y łk u sw o jeg o ży c i a ta k w y p o w ie d z ia ł s i ę o t e j r e g u le : "Każdy c z ło w ie k o św ie c o ny w h i s t o r i i K o ś c io ła p rzy zn a m i, że r e g u ła b en ed yk tyń sk a to k rólow a r e g u ł k la s z to r n y c h " /T a d e u sz B r e z a , N e l l y . 0 k o le g a c h i s o b i e , Warszawa 1970, 12 - c h o d z i o r o z d z i a ł p t . "Jak z o s t a łem c z ło w ie k ie m p ió r a ? " /.
N iech t e dwa św ia d e c tw a , s p r z ę g a ją c e je d n ą klam rą o d le g łe c z a sy g łę b o k ie g o ś r e d n io w ie c z a , k ie d y t o młody K o ś c ió ł p o ls k i s z u k a ł pomooy u z a g r a n ic z n y c h benedyktynów , z c h w ilą ob ecn ą, k ie d y R eguła św. B enedykta j e s t rów nie żywa i ż y c io d a jn a jak b y ła p rzed 1000 l a t , s t a r c z ą za w s z e lk ie j e j p och w ały.
N ic p r z e to d z iw n e g o , że od czasów w y n a le z ie n ia druku mno ż y ły s i ę j e j p r z e k ła d y na różn e j ę z y k i , w tym i na p o l s k i . Mamy
w ię c p r z e k ła d K lon ow ica / 1 5 9 7 / , P ó łg ę sk o w ic z a / 1 6 0 6 / , S z c z y g i e l s k i e g o / 1 6 7 7 / i w r e s z c ie anonimowy o . b enedyktyna z L ubi n ia / 1 9 2 8 / . Jak w ynika w ię c z b ib lio g r a f ic z n y c h z e s ta w ie ń /A .B ob er S J , B i b l i o g r a f i a p o ls k a św. B en ed yk ta, w: S tu d ia i t e k s t y p a t r y s t y c z n e , Kraków 1967, s . 1 4 3 -1 1 5 . Zob. t e ż a n a lo g ic z n ą b i b l i o g r a f i ę A .M alin ow sk iego w n in ie js z y m z e s z y c i e , s . 3 0 / , m in ę ło ju ż 50 l a t od o s t a t n ie g o j e j p o ls k ie g o w yd an ia. Nawet j u b i l e u s z 1 4 0 0 - l e c i a ś m ie r c i św. B enedykta w 1947 r . , przypom niany u r o c z y s tą e n c y k lik ą P iu sa XII "Fulgens r a d ia tu r " z 2 i I I I 1947 /p r z e k ła d p o ls k i oo.benedyktynów z Tyńca z a m ie ś c iłe m w swych " Studiach" na s . 1 5 0 - 1 6 0 /, n ie z m o b iliz o w a ł n ik o go do p o d j ę c ia nowego p r z e k ła d u , lub p rzy n a jm n iej do przedruku d a w n ie jsz y c h tłu m a c z e ń , ów czesne powojenne c z a sy n ie s tw a r z a ły warunków po tem u. S k o ń c z y ło s i ę na b r o sz u r z e k s . K .W ilka /Ś w ię ty Benedykt p a t r ia r c h a Zachodu, K atow ice 1 9 4 7 / i k ilk u bardzo p o p u larn ych a r ty k u lik a c h .
Na tym t l e m iniony j u b i l e u s z 1 5 0 0 - l e c i a u r o d z in św. Bene d yk ta /4 8 0 - 1 9 8 0 / n a le ż y uznać za nad wyraz u r o d z a jn y . W yszło sp o ro o r y g in a ln y c h p rac p o ls k ic h i tłu m aczeń a k tu a ln y c h doku mentów p a p ie s k ic h . P ie r w sz ą c h r o n o lo g ic z n ie i n a jw a ż n ie js z ą m e r y to r y c z n ie p o z y c j ą , ja k ą mam z a s y g n a liz o w a ć , j e s t z g r a b n ie wydana k s ią ż k a : Ś w ię ty Benedykt z N u r s j i. R e g u ła . Żywot. Ko m entarz .
K sią ż k a s k ła d a s i ę z tr z e c h c z ę ś c i :
I R egu ła św. B enedykta w nowym, anonimowym p r z e k ł a d z i e / 1 1 - 7 5 / I I Ż ycie św. B en ed yk ta. T utaj dano nowy, ró w n ież anonimowy
p r z e k ła d I I k s i ę g i "Dialogów" św. G rzegorza W ie lk ie g o , w c a ł o ś c i p o św ię c o n e j św. Benedyktow i / 7 9 - 1 2 2 / .
I I I T r z e c ią , n a j o b s z e r n ie j s z ą c z ę ś ć sta n o w i kom entarz do r e g u ł y , a le kom entarz n ie w tradycyjnym te g o słow a z n a c z e n iu , ja k o o b j a ś n ie n ie s łó w , czy zd ań , l e c z o b j a ś n ie n ie r e g u ły
b ran ej ja k o c a ł o ś ć . Autorem j e s t d ł u g o l e t n i opat /1 9 4 9 - 1 9 6 8 / w N id e r a lt a io h Emanuel Marin H e u fe ld e r OSB. Swoją n a c z e ln ą
id e ę w y r a z ił a u to r w t y t u l e : " R o z le g ło ś ć s e r c a . R ozważania o duchu r e g u ły św . B enedykta" . K o n fe r e n c je t e pow staw ały p r z e z d łu g ie l a t a i , ja k z a z n a c z a a u to r , z o s t a ł y ukońozone w p ię ć d z ie s ią t y m roku po ślu b a c h zakonnych / i 9 2 0 - 1 9 7 0 / . Ten ju b ile u s z o w y dar c z y t a s i ę z pożytk iem i p r z y je m n o śo ią , a le n ie t a j ę , że wołałbym tu w id z ie ć o r y g in a ln ą r z e c z p o ls k ą . Mamy p r z e c ie ż u s i e b i e benedyktynów mądrych i u c z o n y c h ]. K sią ż k ę zamyka sz c z e g ó ło w y s p i s r z e c z y . Indeksów b rak .
W omówieniu zajmę s i ę p rzed e w szy stk im samą r e g u łą . To j e s t n a jw a ż n ie js z a c z ę ś ć k s i ą ż k i . P r z y n o si nam nowy p r z e k ła d r e g u ły . Od o s t a t n ie g o p r z e k ła d u u p ły n ę ło j u ż z g ó r ą 50 l a t , a ponadto p r z e k ła d tam ten z 1928 r . i przedruk s t a r e g o p r z e k ła d u / 1 6 7 7 / z 1929 r . n ie b y ły bez sk a z 1 s p o ty k a ły s i ę z k r y ty k ą / J . R . , Os t a t n i e w ydanie r e g u ły b e n e d y k ty ń s k ie j, OK
37
/1 9 3 0 /5 5 / .Ten nowy p r z e k ła d j e s t j a s n y , z r o z u m ia ły i c z y t e l n y . C zyta s i ę go sw obodnie i le k k o . Trzyma s i ę środkow ej d r o g i m iędzy n ie w o l n ic z ą d o s ło w n o ś c ią a p rze sa d n ą swobodą i s t y l i z a c j ą . Do t a k ie g o w niosku d oszed łem k o n t r o lu j ą c wyrywkowo nowy p r z e k ła d z wydaniem B u tle r a / S a n c t i B e n e d ic t i R egu ła M onasteriorum . E d ltion em o r l t i - c o -p r a c tic a m a d o r n a v it D .C u th b ertu s B u tle r OSB. Ed. a l t e r a , F r e ib u r g 1927, s . 2 2 3 / i porów nując go ze starym anonimowym p r z e kładem z 1897 r . /R e g u ła św . O jca B enedykta w edług w ydania dru kowanego w W iln ie z r .1 6 7 7 . Przedruk z w ydania k ra k o w sk ieg o z r .1 8 9 7 . Tłum. k s . S t . S z c z y g i e l s k i , op at t r o c k i k l a s z t o r u św . Be n e d y k ta , Warszawa 1 9 2 9 /. A le k to j e s t nowym tłum aczem , i z j a k ie g o t e k s t u p r z e k ła d a ł? Tego nam wydawcy n ig d z ie n ie u j a w n ili. T o te ż b y ło d la w s z y s t k ic h u c z e stn ik ó w Sympozjum B e n e d y k ty ń sk ie go we W rocławiu niemałym z a sk o c z e n ie m , gdy z a s z c z y t n ie znana i wytrawna tłu m aczk a poetów g r e c k ic h i ł a c i ń s k i c h /n p . t r z y tom iki
w B i b l i o t e c e N arod ow ej/ p r o f . dr Anna Świderkówna /UW/ w y s t ą p i ł a d n ia 23 w r z e ś n ia 1980 r . z r e fe r a te m p t . "Nad tłu m aczen iem R eguły ora z D ialogów św. G rzegorza W ie lk ie g o " d z i e l ą c s i ę swymi uwagami i s p o s t r z e ż e n ia m i ja k o tłu m aczk a obydwu wym ienionych d z i e ł .
/
W c i e n i u p o z o s ta w a li d o ty c h c z a s tłu m a cze te k stó w sa k r a ln y c h /m s z a ły , r y t u a ł y , e n c y k l i k i , dokumenty soborowe i t p . , bo t a k i j e s t p r z e p is k o ś c i e l n y , u sp r a w ie d liw io n y z r e s z t ą choćby tym, że ic h p r z e k ła d y są poddawane w ie lo r a k ie j r e w i z j i p r z e z różn y ch s p e c j a l i s t ó w i dobrane ad hoc k o m isje /sam brałem u d z ia ł w ta k ic h g r e m ia c h /, je d n a k ż e t e k s t y r e g u ł zakonnyoh a ż t a k i e j r a n g i n ie m ają, t o t e ż na o g ó ł n ie wychodzą anonimowo. Jako p r z y k ła d n ie c h s łu ż y nad wyraz cenny i ogrom nie p o ż y te c z n y z b ió r k s . Marka S t a r o w ie y s k ie g o p t . S ta r o ż y tn e r e g u ły zakonne /Warszawa 1 9 8 0 /.W szys t k i e r e g u ły tam z a m ie sz c z o n e mają sw oich in d yw id u aln ych tłu m a c z y . J e d y n ie r e g u ła b e n e d y k ty ń sk a , przedruk omawianego t u t a j p r z e k ła du, n ie ma je d n o stk o w e g o tłu m a c z a .
Mamy w ię c wzorowy p r z e k ła d , k tó r y b ę d z ie s ł u ż y ł d łu g ie l a t a . Wydanie n i n i e j s z e ma na oku p r zed e w szystk im zakonników i z a k o n n ic e b e n e d y k ty ń s k ie , s t ą d oprawa r e d a k c y jn a i w ydawnicza j e s t d la tz w . s z a r e g o c z y t e l n i k a n ie w y s ta r c z a ją c a . N ie dowie s i ę on nawet t e g o , k ie d y św. Benedykt um arł. Daty p rzy r e g u ła c h są d la n ie g o n ie z r o z u m ia łe . T rzeba p om yśleć o nowym, o g ó ln ie d o s tę p nym, w ydaniu t e j r e g u ły , opracować na nowo w stęp o św. B en ed yk cie i j e g o r e g u l e , r o z s z e r z y ć kom entarz i u j e d n o l i c i ć t e r m in o lo g ię . Np. : J e ż e l i p o ls k a w e r s ja "Te Deum" ma :C ie b ie Boga w ysław iam y, i ta k śpiewamy w k o ś c i o ł a c h , t o chyba tak samo powinno być w r e g . 11 / s . 3 2 / , a n ie : chw alim y.
K ilk a k r o t n ie wspomniane " C o lla t io n e s Patrum" Jana K asjana /n p . s . 5 0 , 7 4 / p r z e ł o ż y ł na ję z y k p o l s k i k s . Ludwik Wrzot i wydał p t . Rozmowy /POK 6 7 / . Ta forma t y t u ł u ju ż s i ę u s t a l i ł a i w y s tę
-puje w p o d r ę c z n ik a c h , n ie ma w ię c p o tr z e b y i ś ć za Francuzam i, k tó r z y j e w Sourcoa C h r e tie n n e s /n r 4 2 , 5 4 , 6 4 / n a z w a li "C onfe- r e n o e s " . A le tr u d n o , bo ju ż w ie s z c z narodowy mówił z przekąsem ,
" "A co Francuz w y m y śli, t o P olak p o lu b i" /P an Tadeusz I 4 8 0 /.
Na t e j samej 50 s t r o n ic y obok Kasjanowych "Rozmów" /Kon f e r e n c j i / z a le c a św. Benedykt lekturę"Ż yw otów Ojców". Ponieważ ma on na m y ś li n ie j a k i e ś dowolne żyw oty, a le bardzo ś c i ś l e ok r e ś lo n e pism a h a g io g r a f ic z n e z ep o k i Ojców zebrane p r z e z j e z u i t ę Rosweyda i wydane w 1615 r . p t . " V itae Patrum", p r z e to n a le ż a ło b y w druku w yodrębnić j e drukiem pochyłym . Nawiasem dodam, że t e n w i e l k i f o l i a ł p r z e tłu m a c z y ł k s . S e b a s t ia n P is k o r s k i p t . "Ży woty Ojców" /Kraków 1 6 8 8 /.
U j e d n o lic ić tr z e b a sp osób o b j a ś n ia n ia o k r e ślo n y c h terminów. Na s .5 8 z n a c z e n ie e u l o g i i o b ja śn io n o w samym t e k ś c i e , na s . zaś 59 k u k u llę w p r z y p i s i e . D z ie k a n i t e ż d o s t a l i kom entarz w t e k ś c i e / s . 3 7 / .
P o ch od zen ie gry słó w p r o d e s s e - p r a e e s s e można b l i ż e j u ś c i ś l i ć o d s y ła j ą c do "De c i v i t a t e D el" 1 9 ,1 9 i autorów p ó ź n ie js z y c h , k tó r z y p o s z l i za Augustynem , np. Izy d o r z S e w i l l i , De e ć c l . o f f i - c i i s 2 , 5 , 8 .
Czy prośby n a sze mamy z a n o s ić do Boga z czystym oddaniem / r e g . 20 s . 3 7 / czy w y sta r c z y z czystym / s . 1 4 3 / ?
Godne w s z e lk ie j pochw ały j e s t z a s t ą p i e n i e w p r z e k ła d z ie R eguły term in u " Z ie lo n e Ś w ią tk i" nazwą je d y n ie w ła ś c iw ą : "Zes ła n i e Ducha Ś w ię te g o " . Czym a lb o w j a k i sp o só b można s o b ie sk o j a r z y ć Z ie lo n e Ś w ią tk i z Duchem Świętym? Chyba t y lk o majeniem z ie lo n y m i g a łę z ia m i domów i k o ś c io łó w . N ajw yższy ju ż c z a s , żeby t e Z ie lo n e Ś w ią tk i z n ik n ę ły z k a le n d a r z y , c z a so p ism , k s ią ż e k r e l i g i j n y c h i z o s t a ł y w r e s z c ie o d ło ż o n e do lam usa. Tłum aczka Re g u ły św. B enedykta d a ła dobry p r z y k ła d .
Na k o n ie c j e s z c z e je d n a uwaga, r a c z e j m arginesow a, a l e n ie bez z n a c z e n ia . U k azało s i ę niedawno nowe, ósme wydanie " P a tr o lo g i i " B .A lta n e r a /F r e ib u r g 1 9 7 8 /. P ię ć p ie r w sz y c h wydań /o d 1938 do 1 9 5 8 / opracow ał sam a u t o r . Od s z ó s t e g o p ie c z ę nad p o d r ę c z n i kiem p r z e j ą ł A lfr e d S tu ib e r ^ Wydanie 6 / 1 9 6 0 / wykazywało m inim al ne zm iany; k o le j n e w ydanie 8 / 1 9 7 8 / j e s t t y lk o dosłownym p r z e d
rukiem t e k s t u z a s a d n ic z e g o z 1 9 6 6 r ., k tó r y u z u p e łn io n o osobnym d odatkiem b ib lio g r a f ic z n y m . C harakter ty c h zmian możemy poznać na p r z y k ła d z ie om ów ienia ów. B en ed yk ta.
A lta n e r w o s ta tn im opracowanym p r z e z s i e b i e wydaniu piątym / 1 9 5 8 / n a sz k ic o w a ł k r ó tk o ż y c io r y s ów. P a t r ia r c h y , s c h a r a k te r y zow ał j e g o r e g u łę i ta k p i s a ł d a l e j :
"Na c z ę s t o sta w ia n e p y t a n ie , czy sam B en ed yk t, c z y d o p ie r o wpływ K a sjo d o ra z w ią z a ł zakon z tr o s k ą o s t u d i a i naukę, można dać odpow iedź w tym s e n s i e , że sam zakonodawca s tw o r z y ł p r z e s ła n k i do r o z k w itu ruchu naukowego, albow iem r e g u ła 48 p r z y p is u j e r o c z n ie ponad 1 .2 0 0 g o d z in na c z y t a n ie /stu d iu m B i b l i i , Oj ców K o ó o io ła i p o d r ę c z n ik ó w /. Od samych początków b y ło p r z e w i d z ia n e u r z ą d z e n ie b i b l i o t e k i i z w ią z a n e j z n ią s a l i do p r z e p i syw an ia k s ią g / s c r i p t o r i u m / . D z ię k i zo rg a n iz o w a n iu s z k o ły pod j ę t o ró w n o c z e ó n ie Walkę z an alfab etyzm em . R egu ła zakonna zawiew r a n ie m a ło wskazówek ż ą d a ją c y c h od m nicha poważnego zaangażow a n ia s i ę um ysłow ego. To s tw o r z y ło podstaw ę do r o z w ija ją c e g o s i ę krok po kroku u p r a w ia n ia nauk / r e g . 9 , 3 3 , 3 8 , 5 7 / ? s . 4 4 5 . Cpły t e n p a s s u s S tu ib e r s k r e ó l i ł .
Czym s i ę k ie r o w a ł s t o s u j ą c ta k d r a sty c z n y ostracyzm ? Odpo w ied ź d a j e , ja k s ą d z ę , d r u g ie t a k ie samo s k r e ó l e n i e . Przy oma w ia n iu R eguł C ezarego z A r le s A lta n e r p i s a ł :
"R eguła ad v i r g i n e s 18 / e d . M orin / p o d a je : 'W sz y stk ie n ie c h s i ę u c z ą o z y t a ć ' . W r e g . 32 j e s t wspomniana b ib lio te k a r k a " / d z . c . 4 4 0 / . I t o z d a n ie o ruchu umysłowym w zakonach p a d ło o f i a r ą
c e n z o r s k ie g o o łów k a S t u i b e r a .
S p o śr ó d w i e l u p u b l i k a c j i j u b i l e u s z o w y c h , o k t ó r y c h n i n i e j s z y z e s z y t na innym m ie j s c u w y c z e r p u ją c o in f o r m u j e , t a j e s t bez w ą t p i e n i a n a j w a ż n i e j s z a , bo o św . B e n e d y k c ie n ie t y l k o m ówi, a le p r z e d e w s z y s tk im on sam z n i e j p rze m a w ia . Na r a z i e w p raw d zie
t y l k o do " p i s k l ą t B o ż y c h " ! , bo k s i ą ż k a n ie b y ła w o b ie g u k s i ę g a r s k im , a l e mamy n ie p ło n n ą n a d z i e j ę , że n a s tę p n e j e j , u z u p e ł n io n e , w y d a n ie u k a że s i ę r ó w n ie ż p r o f o r o e x t e r n o .
A n d rz ej B ober SJ
3 . O REGULE ŚWIĘTEGO BENEDYKTA BEZ BENEDYKTYŃSKIEJ POKORY
E r n s t F r i e d r i c h S a u e r , B e n e d i k t s r e g e l und W e l t l e u t e , A u g u s t in -H a n g e la r 1 9 8 0 ,s t r o n 2 7 3 , fo r m a t 8 °
C z y t e l n i k p r a g n ą c y z a p o z n a ć s i ę z n a jn o w szy m i p racam i o Re g u le św. B e n e d y k ta , z n a j d z i e zapew ne w k a t a l o g u b ib l io t e c z n y m m .in . w y że j w y m ien io n ą p o z y c j ę . J e ś l i id ą c w ś l a d z a ową i n f o r m acją s i ę g n i e po n i ą w n a d z i e i , ż e d o t a r ł do o b s z e r n e j monogra f i i , t o na p ie r w s z y r z u t ok a n i e zauw aży n a w e t, że s t a ł s i ę
1 P r z y j a c i e l P o l s k i i m ęc z e n n ik św . Brunon z K w e r fu r tu
/+ 1 0 0 9 / ta k o p i s u j e w 1004 r . p ie lg r z y m k ę św . W o j c ie c h a do r e l i k w i i św . B e n e d y k ta : "Pomknął W o jc ie c h do ogrom nego k l a s z t o r u we F le u r y , g d z i e l e ż y pochowany i cudam i j a ś n i e j ą c y n a u c z y c i e l t y c h , co ś w ia t u u m ie r a j ą i ca ły m se r c e m t ę s k n i ą z a n ie b e m , mia n o w ic ie i z i m i e n i a , i w r z e c z y w i s t o ś c i b ło g o s ła w io n y B e n e d y k t, winem i o liw ą ś w i e t n i e l e c z ą c y c h o r y c h , s ła w n a po całym ś w ie c ie m atka p i s k l ą t B o ż y c h , t u l ą c y c h s i ę w c i e n i u j e g o s k r z y d e ł" / P i ś m ie n n ic tw o cza só w B o le s ła w a C h r o b r e g o , j w . s . 1 2 7 / .
