Szczątki nosorożca włochatego Coelodonta antiquitatis (B I u m.) w osadach pleistoceńskich Bychawy koło Lublina

(1)

Szczqtki nosorożca włochatego Coelodonta anłiquitałis (B I u m.)

w osadach pleisłoceńskich Bychawy koło Lublina

W lipcu 1957 r., podczas kopania studni w Bychawie, na prawym zbo- czu doliny potoku Kosarzewka obok cmentarza (fJ.g. 1), wydobyto prawy górny

ząb

trzonowy (m2)

nosorożca. Znajdował się

on na

głębokości

15 m.

N a

głębokości

12 m, w tej samej studni, znaleziono

również

fragment

że

bra

dużego

ssaka

1. Szczątki

te

otrzymałem

dopiero po kilku

miesiącach.

Ząb

,podczas oczyszczania go z resztek ziemi,

został poważn.ie

uszko- dzony, a niektóre jego

części zaginęły. Zachowała się

tylko

część

we-

wnętrzna

korony oraz

częściowo

jej policzkowa i tylna

kra-wędź,

jak rów-

nież

tylny

zewnętrzny korzeń

(tabl. I, fig. 3 i 4).

Ząb

ten

należy

do osobnika starego, o czym

świadczy

stosunkowo da- leko

posunięte

starcie

wierzchołka

korony.

Wobec

~cznego

uszkodzenia

zęba można było wykonać

na nim tylko niektóre pomiary.

Wysokość

korony wynosi 45 mm od strony policzkowej, a 40 mm od strony

językowej. Długość

korzenia- (tylny

zewnętrzny)

wy- nosi 37 mm. Zatoka

śrOdkowa

(medisinus) jest

już zamknięta, długość

jej wynosi. 29 mm, a

głębokość

35 mm,

sięga

ona

więc

prawie dna korony.

Przednie

odgałęzienie wyniosłości

pagórkowatej tylnej tzw. wyrostek ostrogowaty (crochet) i

grzebień wewnętrzny

(crista),

wychodzący

z pa- liczkowej

krawędżi zęba, oddzielają część

zatoki

środkowej tworząc dołek środkowy

(fossette), który jest jednak

połączony

z

zatoką

za

pośrednic

twem szczeliny.

Długość dołka środkowego

wynosi 10 mm,

szerokość

9 mm.

Zagłębienie

tylne (postsinus) obszerne jest znacznie

płytsze, czę

ściowo wypełnione

cementem.

Pętla

szkliwa

otaczająca

to

zagłębienie

ma

ks-ztałt zbliżony

do

trójkąta. Długość zagłębienia

tylnego wynosi 21 mm.

Na tylnej

krawędzi

tego

zagłębienia

znajduje

się

niewielka

kra-wędź

do- datkowa.

Wymienione cechy, jak

również położenie, kształt

i wymiary grzebie- nia

wewnętnznego

oraz wyrOstka ostrogowatego

odpowiadają

opisanemu przez A. Ślusarskiego (1884) zębowi nosorożca włochatego Coelodbnta

l Znalezionymi SZCZIltkaml zaopiekował się ob. A. KostrzewBk1, dz1ęk1 czemu mogłem przy.

5tIlPić do ODra.co:wanla tego materiału.

(2)

540

^WacławWasilewski

antiquitatis (B l

U

m.) s. Rh. tichorhinus (F i s c h e r) z Komodzianki.

Również

cechy te

zgodnę są

z opisanymi przez E. Lubicz-Niezabitowskiego (1926)

zębami nosorożca włochatego

z Wielkopolski

(Dębiec,

Wilda).

Okaz

~hodzący

ze Staruni (1914) ma podobny

układ pętli

szkliwa, . jest jeQnak

dużo młodszy.

Powierzchnia

trąca

korony u osobnika ze Star-

rund jest jeszcre niewyksztalcona i dlatego

podobieństwo

do

zęba

okazu z Bychawy jest na pozór mniej

wyraźne.

Wydobyte

szczątki żebra wykazują

swoimi rozmiarami

podobieństwo

do

żeber nosorożca,

nie

można

jednak

stwierozić

tego z

całą pewnością.

Położone są

w odmiennych utworach i oddziela je od

zęba

okolo

trzy-

metrowej

miąższości

warstwa osadów.

Dla ustalenia

kolejności występowania

utworów

plejstoceńskich

w po-

bliżU

miejsca znalezienia fauny,

wykorzystałem

profile geologiczne

pięciu

studni.

Zbadałem

jednak tylko profile studni nr III, IV, V oraz

ookrywkę

Fig. 1. Plan sytuacyjny zbocza w Bychawie Sketch map of the hillside at Bycha:wa

1 - studIile zawierające szczątki fauny, 2-5 - pozostałe badane studn1e, 6 - odkrywka

1 - well conta1n1ng rellets of. fa.Una, 2-5 - rema1nlng 1nvestlge.ted wella, 6 - outcrop

nr VI (fig. 1, 2).

Wykorzystałem również

resztki osadów zachowane przy . wydobytych

szczątkach

fauny ze studni nr 1.

Korzystałem też

z infor- macji osób

biorących udział

przy kopaniu studni.

Posłużyłem się·

nimi · przy

określaniu miąższości

i

kolejności. występowania

poszczególnych

utworów w profilach studni nr I i II.

W wyniku badania profilu studni nr III

stwierdziłem, że kolejność leżą

{!ych na sobie warstw w profilu tej studni pokrywa

się

z profilami studni

nr I i II, zrekonstruowanymi na podstawie informacji uzyskanej od osób '

drugich,

miąższość zaś

ty'eh warstw jest podobna. Natomiast w profilach

siudn:i Dr IV i V

stW.i.erdŻilem

brak:

staxs~h

utworów

plejstoceński

eh.

(3)

. Utworem

przedplejstoceńskim,

który widoczny jest wprofilach wszyst- kich srudni, jest glinka

pJwstała'

z rozlasowariej kredy lub margiel krec!a- wy. Utwór ten w profilu studni hr IV i V wznc-si

się

do

wysokości

207 m n.p.m.' . '.

Najstarsiym utworem

plejstoceńskim

widocznym w profilach studni nr I, II i. III

leżącym

na

wysokości

200 do 203 m, czyli

poniż,ej

obecnego

'sw ^NE

.m 220

215

210

205

m 50 100 50 ,200 .50 .300 50 400 50 V 9

,

Fig. 2. Profil zbocza w Bychawie

Vertical section across hillside at Bychawa

I-V - studnie, VI - odkrywka, 1 - kreda, 2 - piaski I ^żwirl:1z otoczakami ^pół

nocnymi, 3 - mułki nleliwaxstwlone, 4 - ml1lkl warstwowane, 5 "- "plasek z otoczakami pÓłnocl:\yml, 6 - , :less, 7 - piasek rzec2mll. 8 - gleba Vlspółc"e3n~

I-V - wells, VI - outcroup, 1 - CretacooUB, 2 - sand and graeIs with Nortllern pebbles, 3 - non-strat1fled s11ta, 4 - stratif1ed silts, 5' - sand.> with NOl'tl1ern pebbles, 6 - loess,' 7. - Ouvlal sand, 8 - recent 8011

dna Kosarzewki, są żwirki i piaski źle przemyte przez wodę i zawierające '

duże ilości węglanów

wapnia.

Wśród

okruchów

ska.ł

wapiennych prze-

ważruie

,kanciastych

,znajdują -się

okruchy piaskowców, krzemi'EIIlie,

c~arne

, otoczaki

zbliżone

do lidytów oraz, otoczaki

skał· pół,nq~'llych. Pół..,

nocne

pochodzenię

tych otoczaków

potwierdzają

pracownicy Katedry Geo-, logii U, M. C. S. vi Lublinie. Warstwa ta zawiera

ząb nosorożca włocha

tego.

Próbkę

piasku z profilu studni, nr II i resztki .piasku zachowane przy wyd.obytym

zębie zbadała,uprzejmie

prof.drM.

Turnau~Morawska,.

która

stwierdziła obecno·ść dość

licmej

ilości skalę<I:li

oraz ,

minerałów ciężkich ma.ło

odpornych na transport, jak amfibole i granaty, wobec czego

skłonna j~st

powstanie tego utworu

odnieść

do plejstocenu.

Następnym

ku górze utworem jest

mułek

stalowoszary, niewarstW0- wany,

słabo burzący się

w kwasie solnym.

Miąższość

jego w profilu stud- ni nr III wynosi 1 m.

Próbkę

tego

mułku zbadała również

M. 'Turnau- Morawska

stwierdzając

jego wiek

plejstoceński.

W.

^mułku

tym w studni nr I znaleziono

szczątki

zebra."

Kolejnym"ku górze utworem

są mułki szaro-żółtawo-zielona.we,

waT- stwowane.

Wielkość

i

kształt

ziarn przypomina

warstwę poprżednią.

W

części

dolnej

mułki

te

wykazują słabe

burzenie

się

w kwasie

sąlnym, Kwartalnik Geologiczny - 18

(4)

.J.

542

^WacławWasilewski

w

wyższych wan~twach przechodzą

stopniowo w bezwapienne.

Miąższość

tej warstwy w profilach studni I, II, III wynosi 7+9 m.

Mułki

te widoczne

są również

w profilach studni IV i V, gdzie

spoczywają

one na utworach kredowych nie

zawierających materiału północnego.

Na

mułkach leży· około

trzydziestocentymetrowej

grubości

warstwa piasku,

powyżej

górnego poziomu studni nr III, IV i V.

Obserwowałem ją

jednak w odkrywce

polożonej między

studniami II i III.

Leży

ona na

wysokości okoŁo

212+213 m. Utwór ten wykazuje

ślady

warstwowama w postaci

wkładek

gliniastych warstewek piasku. W piasku tym

wystę

pują,

podobnie jak w dolnym poziomie piasków

leżących

pod

mułkami,

otoczaki

skał północnych,

jak

również

okruchy lub otoczaki

skał

wapien- nych. Warstwa ta

występuje również

w profilach studni nr I i II.

Ostatnim utworem glacjalnym

leżącym

na zboczu

p\)wyżej

odkryw jest less. Jest on przykryty

glebą współczesną.

Między

studniami nr III i IV,

tuż

pod

glebą, leżą

na

mułkach

resztki piasków rzecznych (prawie

białe').

Jest t(), jak

się

wydaje, naj

młodszy

utwór

plejstoceński

na badanym zboczu, który

utworzył się

po uprzednim rozmyciu w tym miejscu utworów lessowych i górnej warstwy

mułków 2.

Na zboczach kredowych,

powyżej

górnego poziomu

mułków

i lessów,

zachowały się

do

dziś ślady

dawnej moreny w postaci

głazów

i otocza- ków

skał północnych,

które

można spotkać

na powierzchni zbocza

wśród

okruchów

skał

wapiennych i

ułamków

piaskowców.

F8!kt,

że

w piaskach i

żwirkach podścielających mułki znajdują się

w niewielkiej

ilości wśród materiału

miejscowego otoczaki

północne,

a jed-

nocześnie

w tym utworze

znajdują się szczątki

f8!uny, pozwala

uzna.ć IDR- teriał

ten za utwór

młodszy

od moreny zlodowacenia krakowskiego. Utwór ten powsta,l w okresie rozmywania moreny

wcześniej

osadzonej na Wy-

żynie

Lubelskiej.

W rozmowie z prof. A. J ahnem

doszliśmy

do wnioskU,

iż

nie jest wy- kluczone,

że

profil bychawski

może być

przynajmniej w swej górnej

części

soliflukcyj nie odwrócony, 8!

więc

odwrócenie obejmuje

mułki

dolinne i górny bruk

północny.

Bardzo

możliwe, że

znalezione przeze mnie

mułki odpowiadają mułkom

soliflukcyjnym profilu opisanego przez A. J ahna i M.

Turnau-Morawską

(1952), a

określonym

przez

tychże

autorów jako utwór

staroplejstoceński,

starszy od moreny zlodowacenia krakowskiego.

Wobec nowego faktu znalezienie fauny i

materiału północnego

w utwo- rach

podściełających

mulki,

można wysunąć pogląd

na wiek tych

mułków

i górny bruk pomorenowy. Utwory te

można

by

uznać również

za poziom soliflukcyjny z okr€6U ostatniego lub przedostatniego zlodowacenia.

W tym wypadku profil bychawski

można uważać

za profil

odpowiadaj.ący

tak

^częstym

na

Wyżynie

Lubelskiej odwróconym profilom stratygraficz- · nym,

chociażby

opisanym w pracy A. Jahna (1956), profilom znanym:

z doliny Kurówki

(Kaleń, koło

Makuszowa) i Góry

Puławskiej.

Ka.tedra Zoologii Ogólnej U, M. C. S. w Lublinie

Nadesła.no dnia 10 października. 1959 r.

2 Według twierdzenia. m1ejscowej ludności. w p1as.ku tym, podczas wydobywania go do celów budOwlanych. kilka la.t przed drugą. . woJną świa.towq., znaleziono szczątki 6Zlt1eletu ma- muta. Szczątki te m1ały być oddane do m1ejscowej sz.Iroły. Dotychczas nie udało mi się jednak

odnaleźć szkieletu.

(5)

PISMlENNICTWO

JAHN A. (li915i6) - Wyżyna Lubelska. Pr. Geograf., nr 7. Warszawa.

JAHN A., TURNAU-MORA WSKA M. (11952) - Preglacjał ⁱ najsta~sze utwory plej~

stoceńskie Wyżyny Lubelskiej. BiuI. Państw. Inst. GeoI., 65. Warszawa.

NIEZABITOWSKI-LUBICZ E. (1914) - Wykopaliska Sta'ruńskie. Kraków.

NlEZABITOWSKI-LUBICZ E. (1926) - S2lC'zątkli nosorożca włochatego znalezione na ziemi wielkopolskiej. Muzeum Wielkopolskie w Poznaniu; nr 2. Po-z- nań.

:SLOSARSKI A. (1884)

szawa.

Bar(JlaB BACMJIEBCKM

Zwierzęta (zaginione) dyluwialine. Pam. Fizjogr., 4, War-

OCTATKIf BOJIOCATOrO HOCOPOrA COELODONTA ANTIQUITATIS (BLUM.) B llJIEftCroD;EHOBLIX OTJIOJKEHI:IJłX BbIXABLI OKOJIO JIIOBJIlłHA

B BblxaBe (u;eHTpaJIbHaH 'iaCTb JIro6JIHHCKOM B03BbIllleHHocTH) npH KonKe xOJIo,l\u;a, HaM,l\eH HenOJIIHbIM 3y6 (m2) Hoco-pora Coelodonta antiquitatis (Blum.) (Ta6JI. 1 cPHr. 3 H 4). 3y6 Haxo,l\IiIJICH no,l\ 15 MeTpoBbIM CJIOeM nJIei1cTou;eHoBblx OTJIO- 2KeHIiIH, . COXpaHJ1BllIJ1XCH Ha ,l\He ,l\OJIHHbI nOTOKa KocalKeBKa. ABTOpOM HCCJIe,l\OBaJIOCb 3aJIeraHlile nJIeHCTOu;eHOBbIX OTJIOJKeHHH B6JlH3H MeCTOHaX02K,l\eHJ1H ą>ayHbI npH

IfCnOJlb30BaHHl1 npOą>HJleH nHTvI KOJIO,l\u;eB H O,l\HOro 06HaJKeHHH (ą>Hr. 1 H 2).

ABTOPOM KOHcTaTHpyeTCH, ·'iTO: HaH,l\eHHbIH 3y6 HaXO,l\vIJICH B HH}KHeM ropH30HTe necKoB H MeJllWrO rpaBHHCOCTOH~X rJIaBHbIM oopa30M H3 MeCTHoro MaTepHaJIa, TO ecTb H3 OOJIOMKOBH3BeCTHJIKOBbIX nopo,n; H 3Ha'iHTeJIbHOrO KOJIIiI'ieCTBa 06JIOMKOB TpeTIiI'iHbIX· neC'iaHHKOB. B STOM CJloe HaXO,l\HTCH HeMHOrO'iHCJIeHHble raJIbKIiI CKaH,l\Y!- HaBCKr1X nopo,l\. MOIIJ;HoCTb SToro CJIOJl paBHHeTcH OKOJIO 2 M. OHa 3aJIeraeT Heno- cpe,l\CTBeHHO Ha MeJIy. KBepxy CJIe,n;ylOT OTJIOlKeHHH: aJIeBpHTa CTaJIbHOrO-ceporo QBeTa, HecJIO:HCTble MO~HOCTbIO B 1-3 M, aJIeBpr1TbI CJIOHCTble Cepo-lKeJlTOBaTo-3eJIeaO- BaTbxe 7-9 M, BepXHHH rOPH30HT neCKOB c ra~bKaMH CKaH,l\HHaBCKHX· nopo,n; 0,3 M, .rrecc ,lIO 4 M, COBpeMeHHaH· nO'iBa.

neCKH H rpaBHH C0A.eplKa~He OCTaTKH ą>ayHbI onpe,l\eJIeHbI aBTopOM KaK 06pa- 30BaHHH n03,l\HeTIlllVle HeJKeJIH MopeHa KraKOBCKoro (MHH,l\eJIb) OJIeflęaeHHH. 3TO OTJIO- JKeHHH no MHeHJ1lO aBTopa 06pa30BaJIHcb B nepHO,l\ pa3Mbma MopeHbl paHee OTJIOlKHB- llIeHCl'! Ha JIro6JIHHCKOH B03BbIllIeHHOCTl-I. JIe2Kall{He ua STOM 06pa3bBa~HH aJIeBpHTbJ H BepXHHH rOpJ.130HT neCKOB co CKaH,l\HHaBCKHMIiI BaJlyH'iHKaMJiI, aBTOp rOTOB C'iHTaTb COJIHcPJlroKU;HOHHbIM rOpJf30HTO:l!: cpe,l\HenOJIbCKOrO (pvrCC) HJlI1 6aJITI1WCKOrO OJIe,l\eHe- Hlm (BroPM).

(6)

544

^'Wacław

Wasilewski

Wacław

WASILEWSKI

RELICTS OF A WOOLLY RHINOCEROS COELODONTA ANTIQUITATIS (BLUM.) IN. THE PLEISTOCENE DEPOSITS OF BYCHAWA NEAR LUBLIN

Summary

At Bychawa (central part of

theLublin

Plateau) there has been discovered;

while digging a well, an incomplete tooth (m

²)

of the rhinoceros Coelodonta anti- quitatis (Blum.) (Plate I, Figs.·3 and 4). Itwas found under a layer of Pleistocene deposits of

15

m thickness, preserved on the valley floor of

Ko~arzewka

creek.

The author has investigated the arrangement of the Pleistocene depo sit s near the locality where this fauna had been found, making useof the vertical section of five wells and of one outcrop (Figs.

1

and

2) ..

The author has established the fact the dis. covel:ed tooth was embedded in a lower hori:zon of sands and

gravels built chiefly of lacal material, i.

e. of f:ragments of calcareous rocks

and

of a great number of fragments of Tertiary sandstones.

In this same

layer,

sparadically pebbles of Scandinavian rocks occur. The thickness of this layer is about

2

m.

It

is laid down directly on cretaceous. Upwards there are the follawing strata: steel-grey non-sfratified /lilts of

1

to

3

m. thickness; grey:

y~llowish-:greenish

( . , .

silts,

. ~ f 7

to

. 9

m. thiok;

_ ".au .

upper sand laye;r with pebbles

! . _ , . -. af

Sca~- dinavian rocks, 0.3 m. thick; loess of a thickness up to

4

m., and recent soil.

The author looks upon the sands and gtavels containing fauna as a deposit younger than the moraine of the Cracow Glaciation (M-indel). In the author's opinion, this deposit was produced during the

washing

down

of

a moraine formed at an earlier date on the Lublin Plateau, whereas he tends to consider

.

the superimposed silts and the upper leyer of

sands

with Scandinavian pebbles as a solifluxion layer of the Middle Polish (Riss), or the Billtic (Wiirm) Glaciation.

TABLICA

I

Fig. 3.

Ząb nosorożca włochatego

Coelodontaantiquitatis" od

' strony powierzchni '. żującej ...

Tooth of. wolly rhinoceros Coelodonta antiquitatis, seen from side of ma- stication surface

a -

krawędź :zewnękzna,

b -

kraWędź

tylna, c - :zatoka

środkowa, d

wyrostek ostrogowaty, e -

grzebień we\vnętTżny, f - dołekśTodkowy, g zagłęb.ienie-.tylne, •.

h

^.---,<krawędźdoda:tkowa (wielkość 'naturalna)

a -

'. out.

rim;·.

b: -

near rim; c , -

·centraL hollow, d ---,- spulike projedion,

e - inner comb, f -

·central

pit, g - rear depression, h - additional rlm

(natural size)

. . '" . .

Fig.

4. Ząb nosorożca włochatego.

Coelodonta antiquitatisod tylu

(wielkość

natu-

.

raIna)

Tooth of shaggy rhinoceros Coelodonta antiquitat-is, seen from the rear (.na-

tural

size)

(7)

Fig. 3

Fig. 4

Waclaw WASILEWSKI - Szczątki nosorożca włochatego Coelodonta antiquitatis (B l u m.) w osadach plejstoceńskich Bychawy koło Lublina