Trasa potcçfee
J¿]
^ r o j e f d O L u o « ^
tí® na ira
tomiki
InneMsiłounie
)uianlic
MOtOTOW
5W I£R D Ł0W 5Ko
KU3BYS2EW
- ^ 0 R 5 K > . . .KTLUBiŃSK
t
AUNGRA0
NACZELlJ
A N
A
ROK 1950 G O S P O D A R K A W O D N A N r 3
M IE S IĘ C Z N IK P O Ś W IĘ C O N Y S P R A W O M G O S P O D A R K I I B U D O W N IC T W A W O D N E G O
T R E S C:
• Str,
Przemówienie M inistra Rolnictwa i Reform Rolnych, Ob. Jana Dąb-Kocioła na I Ogólnokrajowej Naradzie W ytwórczej Służby Wodno-Melioracyjnej ’ ... ... 65
D Z IA Ł I — O G Ó LN Y
Inż. Marian Chudzyński — Przerzucenie wód rzek syberyjskich (O bi i Jenisieja) do morza Aralskiego i Kaspijskiego przykładem racjonalnego planowania gospodarki wodnej ...70 D r Bogdan Kostrsewski — Znaczenie Odry w pradziejach . . . ... ... 73
D Z IA Ł I I — H Y D R O L O G IA
Inż. Walenty Jarocki — Najnowsze wzory na obliczenie ilości zawiesin . . . 76 Inż. Jan W b kro j — Charakterystyka przebiegu stanów wody w roku hydrologicznym 1948/49 ... 80
D Z IA Ł I I I — D R O G I W O D N E
Inż. A d o lf Riedel — Zagadnienie estetyki i piękna na drogach wodnych . . . 82 Inż. Leszek Nekanda T re p ka — Rola instytucji klasyfikacyjnej w budowie i eksploatacji taboru rzecznego . . . 84 Inż. Ludw ik Dyakowski — Współzawodnictwo pracy na statkach rzecznych w ZSRR . . . 87
* Inż. Stefan Czernik — Prace na dolnej W iśle (Gdańsk — W łocławek) w okresie 3-letniego planu . . . . 89
Feliks Gajownik — Współzawodnictwo na drogach wodnych 90
D Z IA Ł I V — M E L IO R A C J E
Inż. Zygmunt Sochoń — Analiza wykonania 3-letniego planu melioracyjnego i wytyczne do realizacji 6-letniego planu 91 Inż. Kazimierz Sarnecki — Upowszechnienie współzav^odnicwa i racjonalizacji przy robotach wodno-melioracyjnych , 97 Inż. Roman Stobnicki — Organizacja Klubów Techniki i Racjonalizacji w ramach służby wodno-melioracyjnej . . 99 Inż. Kazimierz M a je w s k i—• Zagadnienie konserwacji urządzeń wodno-melioracyjnych ... 103
D Z IA Ł V — E N E R G E T Y K A W O D N A 1 T E C H N IK A W O D N O - S A N IT A R N A
Inż, Józef Waksman — Energetyka wodna w Z S R R 107
Inż. Tadeusz R, Suszcsewski — W ykorzystanie zasobów sił wodnych w W ielkiej B rytanii . , , , . 109 P ro f. Inż, M g r Zygmunt Rudolf — Technika sanitarna jako zagadnienie kontroli środowiska . . . 113 K r o n i k a ... 116 Czytelnicy piszą ... 120
c. d. na 3-ej str. okładki
GOSPODARKA WODNA
M I E S I Ę C Z N I K
P O Ś W I Ę C O N Y S P R A W O M G O S P O D A R K I I B U D O W N I C T W A W O D N E G O
R 0 K X WARSZAWA, MARZEC 1950 R. Nr 3 (45)
Przem ów ienie M in istra R olnictwa i Reform Rolnych O b. Jana D qb -K o cio ła
na I-ej Ogólnokrajowej Naradzie Wytwórczej Służby Wodno-Melioracyjnej. Poznań, 9 . 1. 50 r.
O B Y W A T E L E ! W ita m Wasz Zjazd i p o z d ra w ia m ser
decznie W as — czoło
w y a k ty w S łużby W o d n o -M e lio ra c y jn e j w Polsce.
Z e b ra liś m y się tu, a b y p o dsum ow a ć w y n ik i p la n u tr z y le tn ie go, oraz ra d zić ja k znaleźć najlepsze spo
soby w y k o n a n ia p la n u sześcioletniego na jego w a ż n y m o d cin ku , ja k im je st zagadnienie m e
lio ra c ji, ta k ż yw o zw iązanej z ro z w o je m ro ln ic tw a w Polsce.
P rzed ro ln ic tw e m p o ls k im p o sta w io n o w p la n ie sześcioletnim doniosłe zadanie. J a k p la n tr z y le tn i b y ł p la n e m od b u d o w y, ta k p la n sześcioletni jest p lanem ro z b u d o w y i p rz e b u d o w y gospodarczej k ra ju . Zasadnicze cele p la n u sześcioletniego są na
stępujące:
— znaczne podnie sienie ogólnej p ro d u k c ji ze szczególnym u w z g lę d n ie n ie m p ro d u k c ji prze
m y s ło w e j, k tó re j z n o w u dalszy ro z w ó j w a ru n k u je w zm ożoną rozbudow ę p ro d u k c ji ro ln ic z e j;
— p odnie sienie d o b ro b y tu m a te ria ln e g o , pole p szenie w a ru n k ó w ż y c io w y c h i podniesienie k u lt u r y szerokich mas p ra cu ją cych .
D l a t e g o t e ż p l a n t e n m o ż n a r ó w n i e ż n a z w a ć p l a n e m d o b r o b y t u .
W to k u re a liz a c ji pow yższych celów dążyć bę
d zie m y w o stre j w alce kla so w e j do zbudow a nia podstaw s o c ja liz m u w Polsce. D la przekształcenia naszej zacofanej g o sp o d a rki w gospodarkę n o w o czesną, socjalistyczną, n ie zb ę d n ym w a ru n k ie m je st
ro z w ó j p ro d u k c ji, przede w s z y s tk im przem ysłu.
W zro st te n pociąga je d n a k za sobą zw iększenie sta
n u z a tru d n ie n ia w przem yśle, zw iększenie płac, co
z k o le i o d b ija się na zw ię kszo n ym zapotrzebo w aniu na ś ro d k i żyw nościow e, k tó re p ro d u k u je ro ln ic tw o . Z ty c h p o w o d ó w przebieg w z ro s tu p ro d u k c ji r o l
nej n ie może b y ć p o w o ln y ja k to m ia ło m iejsce w p la n ie trz y le tn im , gdyż w k o n s e k w e n c ji m u s ia łb y doprow ad zić do zaham ow an ia p ro d u k c ji p rz e m y słow ej, co u n ie m o ż liw iło b y w y k o n a n ie p la n u sze
ścioletniego.
A b y p l a n s z e ś c i o l e t n i m ó g ł b y ć z r e a l i z o w a n y , m u s i r ó w n i e ż o b o k p r z e m y s ł u s z y b k o w z r a s t a ć p r o d u k c j a r o l n a .
P o p i e r w s z e — r o l n i c t w o m u s i z a s p o k o i ć p o t r z e b y ż y w n o ś c i o w e l u d n o ś c i k r a j u w z w i ą z k u
z p r z e w i d z i a n y m w z r o s t e m z a t r u d n i e n i a w p r z e m y ś l e o r a z p o w i ę k s z e n i e m s t o p y ż y c i o w e j l u d n o ś c i . Dość pow iedzieć, że w ko ń cu p la n u G -letni^go, t i. w 1955 r. w z ro s t spożycia poszcze
g ó ln y c h a rty k u łó w ż y w n o ś c io w y c h w y n ie s ie na g ło w ę m ieszkańca o 20 — 50% w ię c e j w p o ró w n a n iu do 1949 r.
P o d r u g i e — j a k w i a d o m o , r o l n i c t w o j e s t b a z ą s u r o w c o w ą d l a w i e l u p r z e m y s ł ó w (c u k ro w n ic z y , s p i
ry tu s o w y , ty to n io w y , te k s ty ln y , m ięsny, tłuszczo
w y itp ) i od w z ro s tu te j bazy u za le żn io n y je s t ro z w ó j ty c h gałęzi p rze m ysłu .
P o t r z e c i e — r o l n i c t w o m u s i z a p e w n i ć r ó w n i e ż w y p r o d u k o w a n i e
n a d w y ż e k , u m o ż l i w i a j ą c y c h e k s p o r t a r t y k u ł ó w r o l n i c z o - s p o ż y w - c z y c h.
Do osiągnięcia pow yższych zam ierzeń niezbędne je s t a b y p ro d u k c ja ro ln a p rz e w y ż s z y ła w okresie sześcioletnim poziom p ro d u k c ji z 1949 r. o 45%, p rz y czym p ro d u k c ja ro ś lin n a m a w zrosnąć o 34%, a zw ierzęca o 66%. M y , ro ln ic y , o rie n tu je m y się n a j
le p ie j, że są to w y m a g a n ia bardzo w yso kie , słusz
n ie zatem m o g ła b y pow stać w ą tp liw o ś ć , czy zada
n ia ta k ie są realne, czy m ożna je w ykonać?
65
W w a ru n k a c h g ospod arki k a p ita lis ty c z n e j za kre ślenie ta kie g o w z ro s tu p ro d u k c ji b y ło b y n ie m o ż li
we. N a to m ia st w w a ru n k a c h naszego u s tro ju da się to zrealizow ać, p oniew a ż p a ń stw o s ta w ia do dyspo
z y c ji ro ln ic tw a w s z y s tk ie rozporządzalne środki.
N ie sądzę, K o le d zy, aby na te j sa li znalazł się ktoś, k to m ię d z y ty m , co m ów ię, a p ro g ra m e m W a szego Z ja z d u n ie z d o ła łb y do jrze ć b lis k ic h stycz
n ych, a n a w e t ścisłych pow iązań.
P oprostu dlatego, że w ła ś n ie m e l i o r a c j a j e s t j e d n y m z p o d s t a w o w y c h c z y n n i k ó w , b e z k t ó r e g o n i e m o g l i b y ś m y p r z e p r o w a d z i ć p l a n o w e j p r o d u k c j i z a r ó w n o r o ś l i n n e j , j a k i h o d o w l i z w i e r z ą t g o s p o d a r s k i c h .
P rzyto czę tu je d e n c h a ra k te ry s ty c z n y p rz y k ła d na poparcie tego tw ie rd z e n ia . O to na podstaw ie da
n y c h s ta tystyczn ych , dotyczących z b io ró w zbóż w P a ń s tw o w y c h G ospodarstw ach R o ln y c h (P G R ) w o krę g u P ozn a ń skim i O p o lskim , o k rę g i te m ia ły n a jlrp s z e p lo n y z h e kta ra , nie dlatego, a b y m ia ły lepsze gleby, bo zarów no L u b e ls k ie ja k i W ro c ła w
skie m a ją g le b y znacznie lepsze, ale dlatego, że w okręgach ty c h p ro c e n t z m e lio ro w a n y c h p ó l je s t n a j
w iększy. W y n ik a stąd, że znaczne zw iększenie p ro d u k c ji ro ln e j postulow a ne p la n e m 6-le tn im u w a ru n ko w a n e je s t w y k o n a n ie m na w iększą skalę m e lio ra c ji. N is k i stan naszego ro ln ic tw a z okresu przed- w rześniow ego, a i w la ta c h późnie jszych m a ła w y dajność z h e k ta ra — spowodowane b y ły ró w n ie ż m ię d z y in n y m i i ty m , że ówczesny stan m e lio ra c ji b y ł n ie z m ie rn ie n is k i.
R ządy P o ls k i p rze d w rze śn io w e j nie w y k o n a ły w ie le w zakresie m e lio ra c ji, podobnie zresztą ja k i w in n y c h dziedzinach życia, zw ią za n ych z położe
n ie m m a te ria ln y m i przyszłością w si. P olska b y ła pod ty m w zględem k ra je m w y b itn ie zacofanym . Dość pow iedzieć, że p o trze b y m e lio ra c ji b y ły zaspo
kojone zaledw ie w 25%, p rz y czym b y ły one ro z ło żone bardzo n ie ró w n o m ie rn ie , co pow odo w ało, że w n ie k tó ry c h d zie ln ica ch P o ls k i, zwłaszcza w schod
n ic h i p o łu d n io w o - w schodnich, p ro c e n t te n do
cho d ził do dziesięciu. B y ło to zgodne z p o lity k ą ówczesnych rzą d ó w obszarniczo - k a p ita lis ty c z nych, dzielących P olskę — na Polskę A i P olskę B.
Z m e lio ra c ji k o rz y s ta ł przede w s z y s tk im ob
s z a rn ik i b o g a ty chłop, k tó ry c h stać b y ło na w y konanie in w e s ty c ji m e lio ra c y jn y c h .
A le n a w e t i ci, uzale żn ie n i od c ią g łych w ahań k o n iu n k tu ry gospodarczej, w y k o n y w a li m e lio ra cje sporadycznie — od w y p a d k u do w y p a d k u . W ta k ic h w a ru n k a c h nie m og ło b yć m o w y o stw o
rz e n iu jakiegoś p la n u m e lio ra c y jn e g o , bo to nie dogadzało m ię d z y n a ro d o w y m k a p ita lis to m , ż e ru ją cym na zacofaniu P o ls k i, k tó ra b y ła tra k to w a n a ja k ko lo n ia .
T y m panom b y ło na rękę, gdy na s k u te k k lę s k i n ie u ro d z a ju P olska im p o rto w a ła zboże po cenie tr z y k r o tn ie w yższej od ceny e ksp o rto w e j w okresie u ro d za jó w .
W w a ru n k a c h u s tro jo w y c h P o ls k i L u d o w e j stw o rzone zo sta ły p o d sta w y do ro z w o ju m e lio ra c ji na
zasadach g ospod arki p la n o w e j.
P a m ię ta m y w szyscy pierw sze la ta pow ojenne i zniszczenia naszego ro ln ic tw a . Ż y w o jeszcze m a
m y w p a m ię c i stan m e lio ra c ji z tego okresu, k ie d y do zaniedbań p rz e d w o je n n y c h doszły jeszcze z n i
szczenia spowodowane w o jn ą . S tała w ówczas przed n a m i groza zalania o koło m ilio n a h e k ta ró w pól i łą k , pon ie w a ż w a ły ochronne b y ły uszkodzone.
B lis k o 4.000 k ilo m e tró w rz e k m ia ło b rz e g i n ie k o n - serw ow ane, niezabezpieczone p rze d w y le w a m i, k tó re n is z c z y ły p lo n y, z a m u la ły pola i łą k i. N a prze s trz e n i 180.000 h e k ta ró w z ie m i nieczyszczone przez o ku p a n ta ro w y n ie s ta n o w iły n a le ż y ty c h o d p ły w ó w , czyniąc pola i łą k i n ie z d a tn y m i do u ż y tk u .
A Ż u ła w y G dańskie, słyn n e ze s w ych u ro d z a j
n y c h gleb, s ta ły pod wodą, w sze lkie urządzenia od- w odn ie ją ce , pom py, śluzy, k a n a ły b y ły b a rb a rz y ń sko zniszczone przez h itle ro w s k ie g o okupanta.
Cóż c z y n i w ta k ie j s y tu a c ji Rząd P o ls k i L u d o w e j? J a k ro zu m ie sw oje zadanie in ż y n ie r - m e lio - ra n t, te c h n ik i ro b o tn ik ?
Z m o b iliz o w a n o n a ty c h m ia s t w s z y s tk ie rozpo
rządzalne śro d ki, za rów no pieniężne, ja k ie na te prace a sygnow a ł Rząd, ja k też p ersonel fachow y, w reszcie c z y n n ik społeczny i z m iejsca p rz y s tą p io no do in te n s y w n e j p ra cy. W ciągu trz y le tn ie g o p la n u odbudow ano, w zg lę d n ie n a p ra w io n o 2.258 k m w a łó w o ch ro n n ych — co c z y n i 113% p la n u . U re g u low ano lu b n a p ra w io n o b lis k o 4.000 k m rze k, oczy
szczono, w zg lę d n ie w y k o p a n o ponad 28.000 k m ro w ó w na p rz e s trz e n i 280 D00 h e k ta ró w , co czyn i 157% p la n u . Założono d re n y na p o w ie rz c h n i ponad 11.000 h e k ta ró w , co c z y n i 123% p la n u . O dw odniono i oszuszono Ż u ła w y , z n a p ra w ą zniszczonych w a łó w oraz urządzeń p o m p o w ych na te re n a ch depre
s y jn y c h , co c z y n i 204%; p la n u , p rz y w ra c a ją c r o ln ic tw u 120.000 h e k ta ró w u ro d z a jn e j gleby. W reszcie
d o d a tko w o w y k o n a n o o lb rz y m im n a kła d e m k o sztów o b m u ro w a n ie dna i b rzegów rz e k i po to kó w p rz e p ły w a ją c y c h nad k o p a ln ia m i, zabezpieczając je w te n sposób przed zalaniem . G ó rn ik p o ls k i m ó g ł sp o ko jn ie pracow ać, b o w ie m w ie d z ia ł, że i tu sięga tro ska i pomoc Rządu, stojącego na s tra ży bezpie
czeństwa jego pra cy.
O ceniając pracę słu żb y w o d n o - m e lio ra c y jn e j w p la n ie trz y le tn im , s tw ie rd z ić należy, że p la n ten w y k o n a n y został p rz e d te rm in o w o na dzień 1 lis to pada 1949 r. w 113%.
Oto re z u lta ty w s p a n ia łe j pracy.
W iadom ość o p o d ję ty c h przez P olskę L u d o w ą p ie rw szych pracach nad zagospodarow aniem Ż u ła w w y w o ła ła w zachodnich stre fa ch N iem iec wściekłość, a Schum acher o św ia d czył p u b lic z n ie , iż P o la ko m n ie uda się n a w e t w ciągu 100 la t odrodzić ziem żu ła w skich .
A le się je d n a k udało.
N ie b y ł to zresztą żaden n a d p rzyro d zo n y cud. To b y ł cud p la n o w e j, rz e te ln e j p ra c y , p o d ję te j przez polskiego ro b o tn ik a i chłopa, te c h n ik a i in ż y n ie ra , k tó rz y p rz y pom ocy R ządu L udow e go o d b u d o w y
w a li sw ój k r a j z r u in i zniszczeń, i z zaniedbań cza
sów sanacyjnych.
P ragnę na ty m m ie js c u p o d k re ś lić w y s iłe k , ja k i w pracach m e lio ra c ji w n io s ły B ry g a d y M ło d zie żo we S łużba Polsce.
B ry g a d y te, z a tru d n io n e p rz y pracach m e lio ra c y jn y c h w lic z b ie siedm iu, w w y n ik u szlachetnego w y ś c ig u p ra c y z a ję ły p rzo d u ją ce m iejsce.
66
W e w sp ó łz a w o d n ic tw ie ogólno - k ra jo w y m B r y gad S.P., z a tru d n io n y c h w ró ż n y c h dziedzinach go
sp o d a rk i n a ro d o w e j, p ie rw sze m iejsce zajęła i zdo
b y ła d w u k ro tn ie sztandar prze ch o d n i B ryg a d a 17, za tru d n io n a p rz y pracach m e lio ra c y jn y c h w w o j.
Szczecińskim . W y k o n a ła ona prace re n o w a c y jn e k a n a łó w na n a d o d rza ń skim te re n ie zalanym , u r u ch a m ia ją c gospodarczo kilk a n a ś c ie ty s ię c y ha u ro d za jn e j ziem i.
D ru g ie m iejsce zajęła B ryg a d a 20, w y k o n u ją c a o b w a ło w a n ia b rzegów W a r ty w K o n in ie . W s p ó ł
z a w o d n ictw o w e w n ą trz B ry g a d spow odow ało zna
czne przekroczenie n o rm w y d a jn o ś c i pra cy.
D ru g im w a ż n y m c z y n n ik ie m g odnym p o d kre śle n ia je s t u d z ia ł lu d n o ści w ie js k ie j w pracach w o d no - m e lio ra c y jn y c h ; ludność ta w ra m a ch 3-d n ió - w e k i świadczeń s z a rw a rk o w y c h p rz y c z y n iła się do przyśpieszenia w ie lu ro b ó t m e lio ra c y jn y c h , p rz y nosząc k r a jo w i duże ko rzyści.
T a k im w y m o w n y m dowodem , ile może dokonać p la n o w o w y s iłe k lu d n o ści w ie js k ie j, są prace m e lio ra c y jn e w yko n a n e przez ch ło p ó w w g m in ie Ś w ieciechów pow . K ra śn ickie g o . C hodziło ta m o nasypanie w a łu ochronnego długości 4 km , dla za
bezpieczenia g ru n tó w przed niszczącym i w y le w a m i W is ły , m ię d z y in n y m i g ru n tó w tw o rz ą c e j się na ty m te re n ie s p ó łd z ie ln i p ro d u k c y jn e j. P rz y w s p ó ł
u d zia le o rg a n iz a c ji społecznych i p a r t ii p o lity c z n ych oraz p rz e d s ta w ic ie li a d m in is tra c ji p u b lic z n e j
— ch ło p i z całej g m in y p r z y s tą p ili do pra cy. W ram ach pom ocy sąsiedzkiej pośpieszyli im z pom o
cą chłopię z in n y c h g m in i w a ł został usypany.
0 w ie lk o ś c i te j p ra c y św iadczy fa k t, że na w spom n ia n y w a ł p rze w ie zio n o fu rm a n k a m i sto k ilk a d z ie siąt ty s ię c y m 3 ziem i. Zastosowano p rz y te j p ra cy ró w n ie ż w sp ó łza w o d n ictw o .
F a k t ten w y ra ź n ie tu podkreślam , a d z ie ln y m chłopom z g m in y Ś w ieciechów w y ra ż a m uznanie 1 podzięko w anie za ic h o b y w a te ls k ie stanow isko, ja k ie z a jm u ją w o dniesie niu do sp ra w gospodar
czych.
Szereg w s i z in n y c h w o je w ó d z tw z a ją ł we w s p ó łz a w o d n ic tw ie w św iadczeniach w naturze ró w n ie ż poczesne m iejsca. G ro m a d y te o trz y m a ły - M in is te rs tw a R o ln ic tw a i R. R. b lis k o 7,50(4000 zł nagród na e le k try fik a c ję w s i i zakup m aszyn r o l
niczych.
. T ak,im i oto osiągnięciam i, n a k re ś lo n y m i tu w d u żym skrócie z a m k n ę liś m y p la n tr z y le tn i na odcinku w odno - v m e lio ra c y jn y m .
, J a k ie f zadania prze d się w e źm ie m y w p la n ie sze
ścio le tn im ?
O m ó w ią je tu szczegółowo K o le d z y w osobnych re fe ra ta c h i d y s k u s ji. Ze sw ej s tro n y pragnę ty lk o dodać, ze je ś li w p la n ie tr z y le tn im prace m e lio ra c y jn e m ia ły na celu zabezpieczenie przed da lszym i zniszczeniam i szeregu urządzeń w odno - m e lio ra c y jn y c h i usunięcie zniszczeń spow odow anych w o jn ą , to prace, ja k ie p o d e jm ie Służba W odno - M e lio ra c y jn a w p la n ie 6-le tn im w iążą się ściśle z p la n e m p ro d u k c y jn y m ro ln ic tw a , zarów no w za kre sie p ro d u k c ji ro ś lin n e j, ja k i zw ierzęcej, p rz y g o to w u ją c bazy paszowe na u ż y tk a c h zielonych,
u m o ż liw ia ją c podnoszenie p lo n ó w na z m e lio ro w a
n y c h g ru n ta c h o rn ych . W ty m celu w p la n ie 0 -le t- n im w y k o n a m y następujące prace:
— p rz e p ro w a d z im y m e lio ra c je szczegółowe na u ż y tk a c h zie lo n ych na p rz e s trz e n i ponad 500.000 ha oraz zagospo darujem y z m e lio ro w a ne u ż y tk i zielone na p rze strze n i w y ż e j podanej;
— p rz e p ro w a d z im y d re n o w a n ie now e i re n o w a cje na p o w ie rz c h n i około 300.000 ha;
— w y k o p ie m y ro w y o tw a rte na g ru n ta c h o rn y c h na p rz e s trz e n i około 200.000 ha.
Razem — m e lio ra c je będą przeprow adzone na p rz e s trz e n i o ko ło 500.000 ha g ru n tó w o rn y c h i oko
ło 500.000 u ż y tk ó w zielonych, c z y li na p o w ie rz c h n i b lis k o 1.000.000 ha.
Do tego d o jd ą jeszcze prace obw ało w a n ia , re g u la c ja rzek, zaopatrzenie o s ie d li w ie js k ic h w wodę, bud o w a z b io rn ik ó w w o d n y c h na je zio ra ch itd .
O to szeroki w a c h la rz naszych prac, ja k ie prze
p ro w a d z im y w p la n ie 6-le tn im . Oto tem po i d yn a m ik a p la n o w e j gospod arki w odno - m e lio ra c y jn e j w p la n ie 6-le tn im .
Na re a liza cję ty c h zadań w te m p ie p rz e d w o je n n y m potrzeba b y ło b y p ó ł w ie k u .
N a jw ię k s z e n a sile n ie ro b ó t p rz e w id u je się w w o je w ó d z tw a c h B ia ło s to c k im , W a rsza w skim i L u b e l
s k im , na obszarach p rz y s z ły c h baz ho d o w la n ych . Rząd przeznacza na te prace w k o ń c o w y m ro k u p la n u 6-le tn ie g o c z te ro k ro tn ie wyższe sum y pieniężne, n iż w 1950 r. J e ś li w s k a ź n ik w ysokości k re d y tó w p rz y z n a n y c h na 1950 r. p r z y jm ie m y za 100, to w k o le jn y c h la ta c h p la n u sześcioletniego w s k a ź n ik u k s z ta łtu je się następująco:
1950 r. — 100, 1951 r. — 142, 1952 r. — 212, 1953 r.
— 294, 1954 r. — 346, — 1055 r. — 423.
A b y zadania o ta k ie j dynam ice, stojące przed służbą w odno - m e lio ra c y jn ą , m o g ły b yć w yko n a n e w p ia n ie 6-le tn im , muszą b y ć spełnione następu
jące w a ru n k i:
— k ie ro w a ć się zasadą — zm e lio ro w a ć i zagospo
darow ać oraz zapew nić m ożliw ość stałego re g u lo w a n ia stosunków w o d n y c h w glebie;
— unow ocześnić i so cjalizow ać m e to d y p ra cy przez: w sp ó łza w o d n ictw o , m o d e rn iza cję i ra
c jo n a liza cję , m echanizację i ro z w in ię c ie ba
dań n a u k o w y c h ;
— m o b iliz o w a ć s iły społeczne dla przyśpieszenia w y k o n a n ia pla n u .
N a te n o s ta tn i p u n k t k ła d ę szczególny nacisk.
W W aszej p ra c y , K o le d zy, nie w o ln o W a m zapo
m in a ć o konieczności m o b iliz a c ji s ił społecznych d la rozszerzenia zasięgu prac i wcześniejszego w y k o n a n ia p la n u m e lio ra cyjn e g o . N a le ży w te re n ie położyć n acisk na zagadnienie n a s ile n ia p ra c orga
n iz a c ji S łużba Polsce, lepszego w y k o rz y s ta n ia świadczeń rzeczow ych, silnego p o w ią za n ia się z c z y n n ik ie m społecznym i p o lity c z n y m . N a le ży pam iętać o ty m , że w u s tro ju k a p ita lis ty c z n y m w ym agano od m e lio ra n ta t y lk o fachow ości, dziś n a to m ia st — b y ć fachow cem — to m ało.
M e l i o r a n t m u s i b y ć n i e t y l k o f a c h o w c e m , l e c z p r z e d e w s z y s t k i m s p o ł e c z n i k i e m .
M e lio ra n t m u s i zdobyć zaufanie w si, ró w n ie ż ją przekonać o celow ości pra c m e lio ra c y jn y c h , a na-
67
s tę p n ie b y ć d o b ry m o rg a n iza to re m ro b ó t maso
w y c h , zespołowych.
T y lk o m - lio r a n t - społecznik może m ieć duże w y n ik i w s w o je j p ra cy. Je że li p o d e jd z ie m y do w s i je d y n ie urzędow o, fo rm a ln ie to pew ne jest, że w y n ik i naszej p ra c y będą n egatyw n e.
P o z y ty w n e w y n ik i zanotow ane na n ie k tó ry c h odcinkach, p o w in n y b y ć d la W as p rz y k ła d e m , ja k należy organizow ać i pobudzać tw ó rc z ą in ic ja ty w ę je d n o s te k i zespołów. P rz y k ła d św ie cie ch b w ski w i
n ie n stać się pobud ką do szlachetnego w sp ó łza w o d n ic tw a w c a ły m k ra ju .
N ie s te ty z p rz y k ro ś c ią trze b a s tw ie rd z ić , że ta k ic h g m in ja k Ś w ie cie ch ó w je s t jeszcze za m ało w k r a ju . Z e 'w z g lę d u na zaniedbanie urządzeń w o d no - m e lio ra c y jn y c h w Polsce — dziś każda g ro m a da, każda g m in a w in n a b y ć ustosunkow ana do s p ra ’v w odno - m e lio ra c y jn y c h ja k Ś w ieciechów . O d Was. K h h d z y . zależy, aby coraz w ię c e j w si i g m in w Polsce b ra ło p rz y k ła d ze Ś w ięciechow a.
N a o d c in k u p ra c trz y d n ió w e k S.P. należy pod
k re ś lić na ogół n ie w y s ta rc z a ją c y jeszcze w y s iłe k o rg a n iz a c y jn y przede w s z y s tk im na o d c in k u n a le
ż y te j w s p ó łp ra c y z o rg a n a m i p o w ia to w y m i i g m in n y m i SP. Stosunek te n m u s i ulec zm ianie.
W spółpraca w 1950 r. w in n a b yć n a ty c h m ia s t n a w iązana ta k , a b y p o trz e b y m e lio ra c ji na ty m od
c in k u b y ły zaspokojone. T rz y d n ió w k i sta n o w ią b o w ie m p o w a żn y re z e rw u a r s ił społecznych i należy je w p e łn i w y k o rz y s ta ć .
P rz y k ła d e m , że p raca ta może dać dobre re z u lta ty . iest R e jonow e K ie ro w n ic tw o R obót W odno - M e lio ra c y jn y c h w G ro d zisku , w k tó r y m trz y d n ió w - k i w y k o n a n e zo sta ły w 120%.
C hroni m uszą n ależycie ro zu m ie ć w artość m e lio ra c ji. k tó ra , im p rz y n o s i bezpośrednio pow ażne k o rz y ś c i i w in n i dołożyć w s z e lk ic h sta ra ń i n ie szczę
d z ić sw ych sił. aby podejm ow ane na ic h te re n ie prace b y ły w y k o n y w a n e s p ra w n ie i bez z w ło k i.
S tw ie rd zo n o , że z m e lio ro w a n y h e k ta r łą k i daje p lo n siana w y ż s z y o 35 k w in t a li od łą k i n ie zm e łio - ro w a n e j.
Jeśh w Polsce m a m y do z m e lio ro w a n ia b lis k o 2.000.009 ha łą k , to ła tw o m ożem y obliczyć, że nad
w y ż k i w postaci dobrego, pełnow a rto ścio w e g o sia
na w yn io są o koło 70.000.000 q, dając podstaw ę do pow iększen ia p o g ło w ia b y d ła o 4.000.000 sztuk.
N a d w y ż k a p lo n ó w , u z y s k iw a n a ostatnio z dobrze zm e lio ro w a n e j i zagospodarow anej łą k i, p o k ry w a ko szty m e lio ra c ji i zagospodarow ania ju ż w ciągu jednego ro k u do trz e c h la t. D zie je się to na sku te k tego, że w p ie rw s z y m rzędzie uw zg lę d n ia n o re n o w a cję urządzeń m e lio ra c y jn y c h na łąkach, co w re z u lta c ie p rz y n o s i ta k znaczne e fe k ty gospo
darcze.
F a k ty te w in n i nale życie u św ia d o m ić sobie w s z y s c y c h ło p i, k tó ry c h p o d m o kłe pola i łą k i d a ją im dziś nędzne p lo n y.
C zyż trze b a tu jeszcze zachęcać do pra c m e lio ra c y jn y c h ? Czyż p ro s ty ra c h u n e k re n to w n o ś c i nie je s t tu p rz e k o n y w u ją c y ?
D latego u d z ia ł w s i we w szelkiego ro d z a ju p ra cach w o d n o - m e lio ra c y jn y c h w in ie n b y ć znacznie w ię k s z y n iż to je st — n ie s te ty — dziś jeszcze.
G ro m a d y b a rd z ie j uspołecznione i p rzodujące , k tó re osiągnę ły ju ż pew ne re z u lta ty _ w pracach w odno - m e lio ra c y jn y c h , sta n o w ią dziś jeszcze w y ją t k i na tle u d z ia łu w s z y s tk ic h grom ad w Polsce.
S p ra w a m e lio ra c ji m u s i stać się w ś ró d chłopow zagadnieniem ż y w y m i sta w ia n y m bod a j na p ie r w szym m iejscu, a u d z ia ł w s i w pracach m e lio ra c y j- n v c h w in ie n b v ć m asow y, sp ontan iczny. P ra w ie w ie ko w e g o zaniedbania w m e lio ra c ji n ik t nie od
ro b i. M u s im y to zro b ić sami.
Je że li Rząd na cele m e lio ra c ji w p la n ie 6-le tm m przeznacza k ilk a d z ie s ią t m ilia r d ó w z ło tych , to w ieś, pr-/ez m a so w y u d z ia ł w pracach sza rw a rk o w y c h . w m n a te su m y p rz y n a jm n ie j podwoić.^
N ie może b v ć z ja w is k a tego ro d z a ju , że prace m e lio ra c y jn e je d n e j g ro m a d y nie obchodzą in n e j, bo i t ^ k się czasem zdarza, ale w ra m a ch pom ocy sąsiedzkiej, na tle n ależycie ro z u m ia n e j gospodarki ogólno - n a ro d o w e j, w in n i pospieszyć do p ra cy w szvscv c h ło o i. całe gro m a d y, g m in y i p o w ia ty . a b v zaplanow ane m e lio ra c je b v łv przeprow adzane w za kre ślo n ym te rm in ie i rozm iarze.
Jakż= in n v m będzie w ów czas obraz naszej w si.
W V d źw icm 'e m v ja no p ro s tu z b ło ta , a m ilio n y h e k ta ró w n ó l i ła k stana sie te re n e m ra c jo n a ln ie za
gospodarow anym da ia cym pow ażne dochody i podnoszącym d o b ro b y t m a ło ro ln y c h mas c h ło p
skich. .
C h ło p i w in n i p am iętać ró w n ie ż o ty m , ze konser
w a c ja w y k o n a n y c h urządzeń m e lio ra c y jn y c h spo
czyw a na ic h b a rka ch . W in n i o n i s k ru p u la tn ie k o n tro lo w a ć d re n y, ro w y , o b w a ło w a n ia i in n e urządze
nia. abv ic h fu n k c jo n o w a n ie b v ło stałe i no rm a ln e . N ie m o ż "m y dopuścić do tego, aby d u żym w y s ił- k i - m ’ p ra c y i n a kła d e m ko sztó w p ie n ię ż n y c h prze- prow adzon e m eliora.cie b v łv zaniedbane przez le k - ceważenie.' niedoce nianie ic h r o li i u le g a ły niszczę-
W dobrze p o ie ty m w ła s n y m in te re s ie ch ło p i w in n i u trz y m y w a ć je w stanie n o rm a ln e g o działania . N a w iosnę bieżącego ro k u w y jd z ie ustaw a, m a- jaca na celu p ra w n e zabezpieczenie w y k o n a n y c h u rz a d z -ń w o d n o - m e lio ra c y jn y c h , k tó ra n a ło ży na u ż y tk o w n ik ó w obow iązek stałego ko n se rw o w a n ia doko n a n ych na ich g ru n ta c h m e lio ra c ii. U c z y n im y w szystko, abv m e lio ra c je w _Polsce w c ią ż się ro z
w ija ły . a w yko n a n e — m e niszczały. ^
J e d n y m z n a jw a ż n ie js z y c h e le m e n tó w w a ru n k u ją c y c h w ^ k m a n ie p la n u je s t zm echanizow anie m e
lio r a c ji. k tó re obok m o m e n tu przyśpieszenia i ob
n iża n ia ko sztó w prac. daje zm niejszenie ilo ś c i ra k do nra cy. zastepuiac tr u d c z ło w ie k a m aszyna N a to zagadnienie p o ło żo n y je st d u ży na cisk w p la n ie
^ P l I T t e n przew iduje, że m a szyn y w o s ta tn im ro k u planu 6-le tn ie g o zastąpią o koło 40% ro b o tm k o w . ohniża k o s z ty ro b ó t i u m o ż liw ią zastosowanie no
wych m e to d n ra cy. ja k np.:_ d re n o w a n ia kreciego, obniżającego koszt w y k o n a n ia d re n o w a n ia do 50 ale staw iaiaceg o w y m a g a n ia u ż y c ia sp e cja ln ych m aszyn - tra k to ró w na gąsienicach o duże.! m ocy.
R o z w ija ją c y się w pracach m e lio ra c y jn y c h ru c h n o w a to rs k i d o p ro w a d z ił ju ż do z a s to s o w a n y szere
gu bardzo is to tn y c h , obok m e to d y d re n o w a n ia k re ciego u s p ra w n ie ń p ra cy. W spom nę tu ta j ty lk o o zastosowaniu w w o je w ó d z tw ie p o m o rs k im , w R e
jo n o w y m K ie ro w n ic tw ie R o b ó t W odno - M e lio ra c y jn y c h p r z tz te c h n ik ó w K o la s iń s k ie g o i H o rb a czewskiego dużych ro z m ia ró w p łu g ó w poruszanych p rz y pom ocy c ią g n ik ó w na gąsienicach, k tó re k o p ią na g ru n ta c h to rto w y c h ro w y w tem pie od 1 do 2 k ilo m e tró w na godzinę, przez co w p ro w a d za się p ra w d z iw ą re w o lu c ję w zagadnienie w y k o p u ro - w o w . I ł u g caKi zastępuje pracę c o n a jm n ie j stu ro b o tn ik ó w . K o w n ie ż p rze b u d o w a n ie i zastosowanie przez inż. W ie rzch o w skie g o w W y d z ia le W odno - M e lio ra c y jn y m .Pomorskiego U rz ę d u W o je w ó d z
kie g o z w y k ie j ko p a c z k i do K a r to fli do zasyp yw a n ia ro w ó w p rze ciw czo łg o w ych i p la n to w a n ia z ie m i da
ło poważne oszczędności w kosztach ro b o cizn y, p o za ty m przez prze b u d o w a n ie z w y k ły c h ciągniK ow na b u id o ż e iy w w o j. w a rs z a w s k im przez inż. Pa- łysa, osiągn.ęto duże oszczędności w w a lu c ie zagra
n iczn e j.
Poza ty m is tn ie je c a ły szereg p o m ysłó w , k tó ry c h n ie spOceb w y m ie n ić w k ro iK im p rz e m ó w ie n iu , a k tó re p rz y o a pow .e dniej rm c n a n iz a c ji d o p ro w a dzą do znacznego u s p ra w n ie n ia p ra c y i zapew nią realit-ację pla n u .
P la n m e c h a n iza cji p rz e w id u je zasilenie w k o p a czki m echaniczne, c ią g n ik i na gąsienicach, k a ta y, o e io n ia rk i itd . w ta k im sto p n iu , że w końco
w y m ro .m p la n u 6-le tn ie g o w a rto ść m aszyn w y n o sić będzie około 20% w a rto ś c i ro b ó t. Z aopatrzenie w m aszyny m o ż l.w e będzie d z ię k i ż y c z liw e j pom o
cy naszego w ie lk ie g o so ju szn ika i p rz y ja c ie la — Ż w ią z u Radzieckiego. N a le ż y ta docena prac w od
no - m e lio ra c y jn y c h w in n a b yć szczególnie tam , gdzie d o jrz a li p o lity c z n ie c h ło p i p rze kszta łca ją s w o ją gospodarkę in d y w id u a ln ą , na gospodarkę ze
społow ą, spółdzielczą.
M e lio ra c je ju ż w 1949 r . w łą c z y ły się do prac spółdzielczości p ro d u k c y jn e j, zwłaszcza na ta k w aż
n y m o d cin ku , ja k zaopatrzenie o sie d li w ie js k ic h w wodę. W p a ru w y p a d k a c h m e lio ra c je s ta ły się n ie o d z o w n y m i p o d sta w o w ym c z y n n ik ie m gospo
darczego u ru c h o m ie n ia te re n ó w przeznaczonych pod spółdzieln ie .
Szczególnie w y d a tn ą pom oc w e w szelkiego ro d z a ju pracach w o d n o - m e lio ra c y jn y c h w in n a oka
zyw ać m łodzież w ie js k a ,, k tó ra w przyszłości, gdy zacznie sam odzielnie pracow ać w ro ln ic tw ie , będzie zbierać bogate p lo n y ty c h prac, ja k ie dziś p rz e p ro w a d z i w zakresie m e lio ra c ji.
N ie ch p rz y k ła d e m i gorącą zachętą będzie dla n ie j m łodzież Z w ią z k u Radzieckiego, k tó ra w e n tu z ja s ty c z n y m w y s iłk u zb udow a ła sam odzielnie p ię k n y k a n a ł M o skw a — W ołga.
N ie ch n a m w s z y s tk im p rzyśw ie ca w z ó r p ra c o w i
tości całego społeczeństwa ZSR R , gdzie ro z w ó j so
c ja lis ty c z n y c h m etod p ra c y i n a u k i postępu je stale naprzód, w y z w a la ją c o lb rz y m ie s iły tw ó rc z e oraz in ic ja ty w ę lu d z i ra d zie ckich , k tó rz y z ta k im zapa
łe m troszczą się o ro z w ó j gosp o d a rki n arodow e j w s w o im k ra ju , w y d o b y w a ją c now e re z e rw y , z n a j
du ją ce się w p rze m yśle i s o c ja lis ty c z n y m r o ln ic tw ie .
W y d a jn o ść p ra c y ro b o tn ik ó w w Z w ią z k u R a
d z ie c k im na s k u te k zastosowania coraz to now szych m etod p ra cy, w z ro s ła w ciągu 9 m ie się cy 1949 r o 14%, p rz y jednoczesnym o b n iż e n iu zużycia s u ro w
ców, m a te ria łó w , p a liw a i e n e rg ii na je dnostkę p ro d u k c ji.
N a zasadach n a u k o w y c h re a lizo w a n a je st sku tecznie decyzja R ządu Z S R R o g ig a n ty c z n y m p la n ie L ś n y c h pasów ochronnych , w p ro w a d z e n ia pło - d o zm ia n ó w tra w o - p o ln y c h oraz b u d o w y z b io rn i
k ó w w o d n ych , g ig a n ty c z n y c h p la n ó w z m ia n y k ie r u n k u p o tężnych rz e k d la zw alczania susz i n ie u ro d za jó w . W je d n y m ty lk o ro k u doKonano zasie
w u leśnych pasów o ch ro n n ych na p o w ie rz c h n i 500.000 ha.
Je że li dodać do tego w y n ik i p ra c y w ie lk ic h uczo
n y c h ra d z ie c k ic h — W ilja m s a , M ic z u rin a , Ł y s e n k i, k .ó rz y w p ro w a d z ili p ra w d z iw ą re w o lu c ję do na u k i a g ro b io lo g ii, o b a lili stare, k a p ita lis ty c z n e do
g m a ty i u d o w o d n ili, że m ożna p rz y ro d ę przeobrazić i w y k o rz y s ty w a ć w sposób ja k n a jb a rd z ie j p rz y d a tn y dla człow ieka, to p o w in n o Was, K o le d z y u m o cn ić w ty m p rze ko n a n iu , że now e m e te d y p ra c y , ja k ie i W y ró w n ie ż w m n iś c ie stosować na swo
im o d cin ku , pozw olą W a m skutecznie pokonać w s z y s tk ie tru d n o ś c i na drodze do re a L z a c ji paai.u 6-le .niego w zakresie m e l.c ra c ji.
D m zasilenia słu ż b y w odno - m e lio ra c y jn e j r.o w y m i k a d ra m i p ra m w n .k c w , odbyw ać s.ę oęazić sta łe szkolenie, prow adzone przez D epar .am en.
W odno - M e lio ra c y jn y . P om yślane cno je s t w ten sposób, aby ro b o tn .k o m i te c h n ik o m zapew nić a w ans społeczny — od ro b o tn ik a do in ż y n ie ra . Ro
b o tn ik a s z k o li się na k u rsa ch d la nadzorców w cza
sie z im o w e j p rz e rw y w p ra cy, następnie na k u r sach d la p o m o c n ik ó w te ch n iczn ych , a dalej po skończeniu k u rs ó w d la e kste rn ó w , ro b o tn .k może zostać te c h n ik ie m , a n a w e t po skończeniu W y ż szych K u rs ó w M e lio ra c y jn y c h p rz y Szkole G łó w nej G ospodarstw a W ie js k ie g o — i n ż y n i e r e m .
S zkolenie to, zapoczątkow ane ju ż w 1945 r. dało dobre w y n ik i. D z ię k i te m u syste m o w i w yszkolono 2.819 in ż y n ie ró w , te c h n ik ó w i nadzorców .
W 1950 r. p rz e s z k o li się na n a jro z m a its z y c h k u r sach 970 osób.
W p la n ie 6-le tn im p rz e w id u je się przeszkolenie 4.095 fa ch o w có w m e lio ra c y jn y c h , w ty m 450 in ż y n ie ró w i 1275 te c h n ik ó w . P rz e w id u je się w ty m ce
lu k o n ty n u o w a n ie W yższych K u rs ó w W odno - M e lio ra c y jn y c h p rz y S G G W , rozbudow ę W y d z ia łu
A g ro te c h n ik i W o d n e j na S G G W (kształcenie in ż y n ie ró w ), p row adzen ie k u rs ó w lu b szkół d la pom oc- n k ó w te ch n ic z n y c h i nadzorców . P rz e w id u je się p o nad to pow iększenie ilo ś c i L ic e ó w W odno - M e lio ra c y jn y c h z 3 do 7.
N a le ży tu jeszcze w spom nieć o zam ierzonej re o r
g a n iz a c ji słu żb y w o d n o - m e lio ra c y jn e j. Z godnie z n a szym i zam ie rze n ia m i p o w sta ło z d n ie m 1 stycz
n ia 1950 r. B iu ro P ro je k tó w M e lio ra c y jn y c h dla należytego w y k o n y w a n ia d o k u m e n ta c ji te ch n icz
n e j i p rzeprow ad zania s tu d ió w i badań, k tó re o b e j
m ą w 6-le e iu p rzestrzeń o koło 1.158.000 ha.
U s p ra w n i to prace m e lio ra c y jn e i przyśpieszy w y k o n a n ie nakreślonego p la n u . D otychczasow a tw ó rc z a i o fia rn a praca ro b o tn ik a , te c h n ik a i in ż y n ie ra s łu ż b y w o d n o - m e lio ra c y jn e j oraz chłopa, w s p ó łp ra c u ją c y c h p rz y b u d o w ie zrę b ó w s o c ja li
zm u w Polsce i m a sze ru ją cych ram ię, w ra m ię z r o b o tn ik ie m z p rz e m y s łu — w y d a ła bogate p lo n y . 69
N ie c h i w przyszłości, g d y rozpoczynam y re a liz a c ję p la n u 6-le tn ie g o , w sp ó łp ra ca ta i w za je m n a po
moc. będzie jaszcze w iększa, a re z u lta ty jeszcze piękniejsze , aby p rz y n io s ły d o b ro b y t p ra c u ją c y m cłńopom w Polsce, p rz y c z y n ia ją c się ty m do pod
niesienia d o b ro b y tu szerokich rzesz lu d z i pracy.
N ie c h praca Wasza, K o le d z y , m ająca c h a ra k te r w y b itn ie gospodarczy stanie się c z y n n ik ie m po
z y ty w n y m w w alce o pokój.
Je ż e li W aszym p o z y ty w n y m stosunkiem do p ra cy p o tra fic ie , K o le d zy, z m o b ilizo w a ć w o k ó ł zadań
p r z - d W a m i sto ją cych — całe wsie, całe g m in y i po
w ia ty , je ż e li p o tra fic ie u ru c h o m ić d o datko w e s i
ły , dotychczas jeszcze drzem iące w z g lę d n ie n ie k ie d y b i rne, to w ów czas n a jle p ie j p rz y c z y n ic ie się do
u g ru n to w a n ia p o k o ju i będzie to z W aszej s tro n y najlepszą odpow iedzią p rz e c iw k o zakusom m ię d z y n a ro d o w y c h podżegaczy w o je n n y c h .
Życzę W am , K o le d zy, ow ocnych obrad, a następ
nie d u żych w y n ik ó w w Y/aszej p ra c y w 1950 r. oraz w p la n ie 6-le fn im .
DZIAŁ I - OGÓLNY
Inż. M A R IA N C H U D Z Y Ń S K I
P rzerzucenie w ód rze k syberyjskich (O b i i Jeniseja) do m orza A ra ls k ie g o i Kaspijskiego - przykła de m ra cjo n a ln e g o p la n ow a nia gospodarki w odnej
Konieczność k o o rd y n a c ji ró ż n y c h zagadnień go
sp o d a rk i w o d n e j jest ju ż obecnie w Polsce bezspor
n ie uznana. N a le ży teraz ja k n a jszyb cie j przejść od k o o rd y n a c ji do je d n o lite g o i ra cjo n a ln e g o p la n o w a n ia gospodarki w o d n e j. N ie je s t celem n in ie j
szego a r ty k u łu m o ty w o w a n ie i uzasadnianie tego p ro b le m u , ty m n ie m n ie j trze b a s tw ie rd z ić , że za
gadnie nie n ie d o s ta tk u w o d y w Polsce w ym a g a g łę b o k ie j ro z w a g i p rz y ro z w ią z y w a n iu p la n u go
sp o d a rki w o d n e j. Często ro z k ła d w o d y w czasie i p rz e s trz e n i je st ta k i, że c z y n i w ra że n ie n a d m ia ru . Jest to je d n a k w ra że n ie m y ln e , nakazujące ty m b a rd z ie j ostrożne podejście do s p ra w y p la n u gospo
d a r k i w o d n e j, opartego na o bliczenia ch b ila n s u wodnego.
P rz e w id y w a n a w n a jb liż s z y m okresie czasu in te n s y fik a c ja ro ln ic tw a , ro zb u d o w a przem ysłu, u rb a n iz a c ja k ra ju , konieczność ja k najw iększego w y k o rz y s ta n ia energetycznego naszych w ód, s tw o rze n ia re z e rw y z b io rn ik o w e j d la celów że g lu g i — s tw a rz a ją p o d s ta w y do roztoczenia w ię ksze j, n iż dotychczas, o p ie k i nad zagadnieniem b ila n s u w o d nego i zagadnieniem p la n u g ospod arki w o d n e j. Pa
m ię ta ć p rz y ty m m u s im y o n ie rozpra sza n iu ko n - cepcyj tw ó rc z y c h na ro z w ią z a n ia niepełne, cząst
ko w e — p o w in n iś m y o p ra co w yw a ć p la n gospodar
k i w o d n e j w ja k najszerszej s k a li za ró w n o w p o ję c iu te ry to ria ln y m , ja k i w czasie. B ędzie to zatem p la n o w a n ie państw ow e. R ó w noleg le do tego p la n u p o w in n y b yć opra co w yw a n e re g io n a ln e p la n y go
sp o d a rk i w o d n e j — w g dorzeczy lu b ic h części1)- IV porówn. P rof, K , Dębski — Kształtowanie gospodarki wodnej w małym dorzeczu. Gospodarka Wodna, 1950, str. 10,
R egiona lne p la n y posłużą ja k o podstaw a do ustala m a b a rd z ie j d o k ła d n y c h w a ria n tó w p la n u pań
stw ow ego oraz będą ro z p ra c o w y w a n y m i cząstkam i tegoż planu.
W te n sposób o b y d w a p la n y — p a ń s tw o w y i re g io n a ln e — będą się w za je m zazębiały i u z u p e łn ia ły . P ew ne sprzeczności pow stające w p la n a ch re g io n a ln y c h i pomćędzy p la n a m i poszczególnych re- g io n ó w (sprzeczne in te re s y p rze m ysłu , ro ln ic tw a , e n e rg e ty k i, k o m u n ik a c ji w o d n e j itd .) mogą^ i po
w in n y b yć n iw e lo w a n e w o g ó ln y m p la n ie p anstw o-
w v m . ..
O ile „p la n o w a n ie gospod arki w o d n e j w s k a li re g io n a ln e j je st na ogół re a ln ie jsze “ (P ro f. D ę b s k i), o ty le p la n o w a n ie pa ń stw o w e odznaczać się po
w in n o d u żym rozm achem tw ó rc z y m , stw a rz a ją c y m m o żliw o ści po w a żn ych p rzekształceń d u żych ob
szarów z n ie u ż y tk ó w na u ż y tk i ro ln ic z e , na o k rę g i p rze m ysło w e w sposób dostateczny zaopatrzone w energię i w edę oraz połączone o d p o w ie d n ią siecią d ró g w o d n y c h z in n y m i o k rę g a m i i z p o rta m i m o r
s k im i.
W Z w ią z k u R adzieckim , k r a ju p rz o d u ją c y m w d zie d zin ie te c h n ik i i ra c jo n a ln y c h ro z w ią z a ń go
spodarczych, — o b se rw u je się d u ży rozm ach w ta k ic h w ła ś n ie szerokich rozw iązaniach . N ie pow sta
ją ta m o b a w y przed w ie lk o ś c ią ró ż n y c h przedsię
w zięć, je ś li m a ją one za cel ostateczny osiągnięcie bezspornych k o rz y ś c i gospodarczych.^
P ro je k t ra d z ie c k i p rze rzu ce n ia w o d rz e k sybe
ry js k ic h __O b i i Je n ise ja -— do m orza A ra ls k ie g o i K a s p ijs k ie g o n ie m a oczyw iście o d p o w ie d n ika na te r y to r iu m P o ls k i, je d n a k poznanie tego p ro je k tu spow odu je n ie w ą tp liw ie rozszerzenie h o ry z o n tu
70
m yślow ego naszych p la n is tó w i p ro je k ta n tó w , i to je s t g łó w n y m celem niniejszego a rty k u łu .
W śród ró ż n y c h p ro b le m ó w gospodarczych Z w ią z k u R adzieckiego znaczenie ekonom iczne U ra lu , te re n ó w nadw o łża ń skich , S y b e rii zachodniej, A z ji śro d ko w e j, K azachstanu i T u rk m e n ii w zrasta o sta tn io i w y s u w a się na jedno z p ie rw s z y c h m iejsc.
W z w ią z k u z ty m zachodzi konieczność u p o rzą d ko w a n ia p ro b le m ó w gospod arki w o d n e j na ty c h obszarach oraz ja k najszerszego w y k o rz y s ta n ia w s z e lk ic h m o ż liw y c h zasobów w o d n ych .
Jako je d e n z p ie rw s z y c h p ro je k tó w na obszarze T u rk m e n ii n a le ży w y m ie n ić p ro je k t k a n a łu K a ra - K u m skie g o , będącego obecnie w re a liz a c ji. K a n a ł te n bierze początek z rz e k i A m u - D a r ii pow yże j n ra s ta K e r k i i biegrne na zachód, w k ie ru n k u sto
lic y T u rk m e n ii — A rzchabad u. z m ie n ia ją c n u s ty n - n y obszar, w ie lk o ś c ią d o ró w n u ją c y p ra w ie F ra n c ji, na t e r m y naw odn iane, na k tó ry c h będzie m o żliw a u p ra w a w ys o k o - g a tu n k o w e j b a w e łn y i ró żn ych p o 'u d n io w y c h zbóż, te re n y, k tó re o ż y w i potężny k a n a ł ż e g lo w n y i w y p ro d u k o w a n a na stopniach w o d n y c h energia2).
D ru g im kanałem , w ych o d zą cym ró w n ie ż z rz.
A m u -D a rii, będzie p ó łn o cn y k a n a ł a m u d a ria ń s k i biegnący w k ie ru n k u m orza A ra lskie g o .
O b yd w a te k a n a ły w y c z e rp ią p ra w ie w zup e łn o ści p rz e p ły w rz. A m u -D a rii.
Is tn ie ją c e , lu b będące w b u d o w ie stopnie w odne d ’ a c e ló w n a w o d n ia n ia i e n e rg e tyczn ych na rz.
S y r - D a r ii (łącznie z p ro je k to w a n y m i k a n a ła m i) odciągną p ra w ie c a ły p rz e p ły w te j rz e k i.
N a stokach rz e k m orza A ra ls k ie g o może być — p rz y pom ocy w y ż e j w s p o m n ia n ych urządzeń — n a w odnion e ok. 8.000.000 ha, w w y n ik u czego z m n ie j
szy się d o p ły w w o d y do m orza A ra ls k ie g o o 50 k m 3 2) porówn. L, Jelisiejew — Radziecki atak na „Czarne Pia
ski” . Gospodarka Wodna, 1948, str. 236,
rocznie. W z w ią z k u z ty m p o w ie rz c h n ia jego z 70.000 k m 2 zm n ie jszy się do 12.300 k m 2.
M orze A ra ls k ie zacznie w ysychać.
J e ś li chodzi o z le w n ię m orza K a s p ijs k ie g o (g łó w n ie o dorzecze W o łg i), to istn ie ją ce urządzenia na
w odn ia ją ce i h yd ro e n e rg e tyczn e sta n o w ią w ła ś c i
w ie kres m o ż liw o ś c i pob o ru w o d y z rz. W o łg i. K o nieczność je d n a k dalszych n a w o d n ie ń n a d w o łża ń skich obszarów ro ln ic z y c h (tz w . k o m p le ksó w W i- liam sa, K ostyszew a i D okuczaj ew a) stw a rza duże zapotrzebow anie w o d y i w w y p a d k u p o b o ru w ód W o łg i, p rz e p ły w te j rz e k i z m n ie js z y łb y się o ok.
180 k m 3 rocznie, z czego 75 k m ’ p rz y p a d a ło b y na o b ie k ty i urządzenia p ie rw sze j ko le jn o ści.
J a k w y n ik a z powyższego, ré g im e m orze K a s p ij
skiego może być pow ażnie zachw iany.
P ow racając do z le w n i m orza A ra lskie g o , należy w spom nieć o dalszych p ro je k ta c h n a w o d n ie ń te re n ó w d o lin y T u ra ń s k ie j, na obszarze ok. 25.100.000 ha, p rz y czym zapotrzebow anie w o d y w y ra z iło b y się w ie lko ścią 225 — 250 k m 3.
S u m u ją c te o lb rz y m ie za p o trze b cw a n 'a w c d y w basenach m ó rz K a s p ijs k ie g o i A ra ls k ie g o . dochodzi
m y do p rz e p ły w u S00 k m 3 rocznie, co odpow iada ś re d n irm u rocznem u p rz e p ły w o w i — 10.000 mVsek.
Powyższe zagadnienia gospodarcze i związane z n im i potrzebne ilo ś c i w o d y — z m u s iły h y d ro te c h - n ik ó w ra d z ie c k ic h do szukania zasobów w o d n ych w in n y c h dorzeczach.
G ranicząca z d e fic y to w y m i obszaram i m orza A ra ls k ie g o i K a sp ijs k ie g o S yb e ria posiada ogrom ne zapasy w o d y, sp ływ a ją ce na północ do m orza K a r skiego. S u m a ry c z n y p rz e p ły w ro c z n y d w u c h ty lk o rz e k s y b e ry js k ic h — O b i i Je n ise ja — - w y n o s i 900 k m 3, na p o trz e b y zaś n a w o d n ie ń te re n ó w o pow . 10 do 12.000.000 ha w y s ta rc z y 32 k m 3 rocznie.
Z p o ró w n a n ia g e n e ra ln y c h b ila n s ó w w o d n y c h z le w n i m ó rz K a s p ijs k ie g o i A ra ls k ie g o oraz rzek O b i i Jeniseja — z ro d z ił się g ig a n ty c z n y p ro je k t przerzu ce n ia części p rz e p ły w ó w ty c h d w u c h rze k
Rys. 1. Mapka schematycznych przepływów dużych rzek ZSRR.
71
w k ie ru n k u p o łu d n io w y m , do basenu A ra ls k o - K a s p ijs k i go3).
P ro je k t te n p rz e w id u je budow ę zapory o w yso kości 78 m na rz. O b i p o n iże j u jścia rz. Irty s z a , w i o k o lic y m . B ie ło g o rje . Z apora ta u tw o rz y z b io r
n ik o o bjętości 4.500 k m 3 w o d y, o p o w ie rz c h n i 250.000 k m 2. P rz y te j zaporze pow sta n ie s iło w n ia 0 m ocy 5.630.0C0 k W i rocznej p ro d u k c ji 24 m ilia r d y k W h (¡1. ść rc b ó t zie m n ych — 400 m iln . m 3, ilość ro b ó t b e to n o w ych — 10 m iln . m 3).
Będzie to p ie rw s z y etap re a liz a c ji tego o lb rz y m iego p ro je k tu .
2 czasem, g d y pobór w o d y ze z b io rn ik a na rz.
-O bi i je j d o p ły w a c h w k ie ru n k u n iz in y A ra ls k o - K a s p ijs k ie j sięgnie w ie lk o ś c i 10.000 m"/s, zajdzie ko
nieczność u z u p e łn ie n ia p rz e p ły w u rz. O b i z innego źródła. P ro je k t zatem p rz e w d u je budow ę zapory na rz. Jenisej (w o k o lic y P o d ka m ie n n o j T u n g u z k i) 1 p rz e rz u ć -n ie części p rz e p ły w u te j rz e k i do z b io r
n ik a na O bi.
. W te n sposób będzie za g w aranto w ane w y k o rz y stanie in s ta lo w a n e j m ocy B ie ło g o rs k ie j s iło w n i i p ro d u k c ja 34 m ilia rd ó w k W h będzie m ogła być s k i ro w a n a do n ie z b y t odległego, bo ty lk o o 200 km , p rzem ysłow ego U ra lu .
B ila n s w o d n y z b io rn ik a na O b i będzie się p rze d s ta w ia ł następująco:
N astępnie — suchym k o ry te m D a ria ły k u , d o lin ą S a ry - K a m y s k ą , suchym k o ry te m U z b o ju — w p ły n ie do m orza K a sp ijskie g o . D ługość tego tr a k tu wodnego, od ra p o ry B ie ło g o rje do m. K a sp ijskie g o , w „ niesie 4.020 km , z czego 1.200 k m — je z io ra m i, m o rza m i i s z tu czn ym i z b io rn ik a m i, 950 k m — su
c h y m i ło ż y s k a m i d a w n y c h w ie lk ic h rze k i 1.250 k m
— s z tu czn ym i k a n a ła m i.
P rzejście ka n a łe m w o d o d zia łu (B ra m y T u rg a j- s k ie j) p o m ię d zy zachodnią S yb e r.ą a n iz in ą A r a l
sko - K a s p ijs k ą w ym a g a w cię cia się w te re n na średnią głębokość 40 m , a m a k s ym a ln ą — 75 m . D łu gość tego odcinka k a n a łu w y n ie sie 630 km .
S u m a ry c z n y spadek od p o łu d n io w e g o sto ku w o d o d zia łu do m crza K a sp ijs k ie g o w y n ie s ie 90 m i bę
dzie w y k o rz y s ta n y w 4 s iło w n ia c h — je d n e j na po- lu c n io w jm ste ku B ra m y T u rg a js k ie j i trze ch na o d c in k u m. A ra ls k ie — m. K a s p ijs k ie , ściślej b io rąc, na o d c in k u U zb o ju .
Poza ty m i s iło w n ia m i p rz e w id u je się ró w n ie ż zakład w o d n y na rz. J e n is e ju i jego d o p ły w ie — K ocie. T a b lic a na str. 73 o b e jm u je w s z y s tk ie p ro je k to w a n e siło w n ie .
Jest oczyw iste, że re a liz a c ja ta k o lb rzym ie g o p ro je k tu w ym a g a ro z b ic ia je j na poszczególne elem en
t y i odpow iedniego rozłożenia w czasie.
P r z y c h ó d
Średni uiieloletni przepływ
R o z c h ó d
Średni wieloletni przepływ mł/sek km’/rok m*/sek km3/rok
Rz. Ob ui pizckroju Biełogorje . . . Dopływ z rzeki Jenisej . . . .
10 000 9 400
315 296
Silotunia B ie ło g o r je ...
Przerzucenie u ody syberyjskiej do basenu AralsKo-haspijsl.iego . . Strata na parouianie i wsiąkanie . .
8.500 10.000 900
268 315 28 R a z e m ... 19.400 611 R a z e m ... 19.400 611
P rz y m a k s y m a ln y m poborze w o d y z rz. Jenisej a, p o zo sta w io n y p rz e p ły w w te j rzece w y n ie s ie 1.000 m 7sek.
Z p o łu d n io w o - zachodnich części z b io rn ik a bę
dzie w y c h o d z ił ka n a ł, k tó r y p rz e jd z ie przez tzw . B ra m ę T u r gaj ską i idąc dalej k o ry te m rz. T u rg a j, je z io re m C ze łka r - T angiz i suchym k o ry te m rz.
U rg iz - T u rg a j — w p ły n ie do m orza A ra ls k ie g o . s) Dane do opisu tego projektu, ja k również rysunki, zaczerp
nięto z artykułu Inż, M , M. Dawydową, zamieszczonego w N r 2 z 1949 r. czasopisma „Gidrotiechniczeskoje Stroitielstwo .
U łożenie d łu g o le tn ie g o p la n u ro b ó t p o w in n o być ta k ie , aby każda w y k o n a n a część p ro g ra m u daw ała dostatecznie d u ży e fe k t gospodarczy w s k a li pań
s tw o w e j. K a p ita ł w ło ż o n y w te ro b o ty n ie p o w i
n ie n pozostawać przez d łu g i okres czasu bez k o rzyści.
W ychodząc z ty c h założeń, p ro je k tu je się ro zło - ż n ie b u d o w y zapory i s iło w n i na rz. O b i w B ie ło g o rje w 2 lu b 3 etapach, ze s to p n io w y m pow iększa
n ie spadu, a ty m sam ym m ocy i p ro d u k c ji e nergii.
W y b u d o w a n ie k a n a łu przez B ra m ę T u rg a js k ą m o że b yć ró w n ie ż w yko n a n e w k ilk u kolejnoscia ch.
Rys. 2. Schematyczny p ro fil traktu wodnego Ob—m. Kaspijskie.
72
Moc Produkcja N n z u i a s i i o i u n i
miln. kvV roczna mild k vVh
B ie lo g o r s k a ... 5,6 34 T u r g a js k a ... 1,0 6
1 zbojska Nr 1 1.4 8
Uzbojska Nr 2 . . . 1,0 6
Ihbojska Nr 3 . . . • 0,6 4
0,7 5
Helska . . . . . . 2,6 20 |
Razem . . 12,9 83
jJ L Z j y O L U p i l l U W J XXJL ---
n e j w c d y do n iz in y A ra is k o - K a s p .js k ie j. i ta k au
to r p ro je k tu p rz e w id u je , że w p ie rw s z y m etapie p o b ó r w o d y s y b e ry js k ie j w k ie ru n k u p o łu d n io w y m , bez szkody d la p ro d u k c ji s iło w n i B .e ło g o rje , w y niesie ok. 1.000 m '/s e k , co u m o ż liw i budow ę s iło w n i T u rg a js k ie j o m ocy 75.000 k W i p ro d u k c ji rocz
no] 0,o m ila . k W h . P rz e p ły w l.OCO m 7sek w y s ta r
czy do n a w o d n ie n ia ok. 4.000.000 ha stepów.
W ostatecznym w y n ik u re a liz a c ji p ro je k tu ' będzie m o ż liw e n a w o d n ia n ie ilo ścią 10.000 m 7 sek o lb rz y
m ic h te re n ó w A z ji śro d ko w e j i K azachstanu, o p ow . 25.000.0000 ha, zalesienie i n a w o d n ie n ie p u s ty n n y c h obszarów ok. 20X00.000 ha. Poza w spom nia n ą w y ż e j p ro d u k c ją e n e rg ii, ponad 80 m ild . KW h rocznie, przez potężną drogę w odną, o długości 4.00d k m , w p ły n ie do basenu A ra is k o - K a s p ijs k ie go ok. ¿00 km " w o d y rocznie, w y ró w n u ją c ty m sa
m y m u je m n y b ila n s w o d n y z le w n i ty c h d w uch m órz.
Jednocześnie rozw iązane będzie zagadnienie z m ia n y k l.m a tu na ty c h obszarach. T w o rz e n ie się b o w ie m w ia tr ó w w ysuszających („s u c h o w ie je “ ), u je m n ie w p ły w a ją c y c h na zasiew y i u ro d za je na obszarach n a d w o łża ń skich i n addcń skich, je s t uza
leżnione od p ustynne go k lim a tu n iz in y A ra is k o - K a s p ijs k ie j. Je że li ro z w o j pasów leśnych na po- łu d m u e u ro p e js k ie j części ŻA R U je s t w a żn ym środ
k ie m w w aice z s u c h y m i w ia t r a m i), to n a w o d n ia n ie i zalesianie p u s ty n n y c h obszarów „ l u r a n a “ b zw zględnie d o p ro w a d zi do z lik w id o w a n ia w a ru n k ó w p o w sta w a n ia ty c h w ia tró w .
4) porówn. Inż, M . Ostromęcka — Pasy wiatrochronne ZSRR w świetle doświadczeń. Gospodarka Wodna, 1949. str. 90,
D r B O G D A N K O STR ZEW SK 1 Uniwersytet Poznański
Z n a c z e n i e O d r y w p r a^d z i e j a c h *)
P o czą tki k u lt u r y lu d z k ie j w g ó rn y m dorzeczu O d ry sięgają starszej epoki k a m ie n n e j. Z a ró w n o je d n a k w p a le o lic ie ja k i w m ezolicie rze ka ta nie odegrała p o w ażnie jszej r o li u lu d ó w k o c z o w n i
czych, p rz e b y w a ją c y c h w je j sąsiedztw ie. Znacze
n ia je j u w id a c z n ia się dopiero w z w ią z k u z w ie lk i
m i ru c h a m i m ig ra c y jn y m i, k tó re d o ko n u ją się na ziem iach p o ls k ic h w m łodszej epoce ka m ie n n e j. Po
czątek ty m ru c h o m daje w I okresie n e o litu p o ls k ie go, t j. pom ię d zy 2500 o 23C0 r. przed C hr., pierw sza u nas ludność ro ln icza , re p re ze n tu ją ca k u ltu r ę ce
r a m ik i w stę g o w e j r y te j, p rz y b y ła tu z p o łu d n io w e - go-zachodu przez B ra m ę M o ra w ską . E kspansja te j lu d n o ści k u p ó łn o c y o d b yła się na naszych ziem iach d w ie m a d ro g a m i. Jedna z n ic h p ro w a d z iła z u ro d z a jn y c h te re n ó w lessow ych w M ałopolsce zachod
n ie j w z d łu ż W is ły do K u ja w i Z ie m i C h e łm iń s k ie j, dru g a zaś w z d łu ż O d ry do w y b rz e ż y B a łty k u . W w ęd ró w ce lu d n o ś c i k u lt u r y starszej c e ra m ik i w stęgow ej O dra odegrała d w o ja k ą ro lę . Szeroka je j i dogodna d la w s z e lk ic h ru c h ó w lu d n o ścio w ych d o lin a , stanow iąca n a tu ra ln e przed łu że n ie B ra m y M o ra w s k ie j, b y ła u jś c ie m d la p rz e lu d n io n y c h te re n ó w czesko-m oraw skich, a żyzne ró w n in y w je j do
rzeczu w y ty c z a ły cel w ę d ró w k i te j w y b itn ie r o ln i
czej ludności.
1) Streszczenie rozprawy pod tym tytułem, opublikowanej w „Przeglądzie Archeologicznym” Tom V I I I , zesz. 2. Poznań
1949. (Z . M .).
Te same p rz y c z y n y zadecydo w ały zapewne o na
stępnej ekspansji w z d łu ż b ie g u O d ry , k tó rą doko
n a ła z p o czą tkie m I I okresu n e o litu polskiego (2300 — 2000 r. przed C h r.) n ow a g ru p a te j lu d n o ści, reprezento w ana przez k u ltu r ę c e ra m ik i w stę gow ej k łu te j. W ro z w o ju te j e ksp a n sji m ożem y w y ró ż n ić w dorzeczu O d ry d w a k o le jn o po sobie na
stępujące etapy. P ie rw s z y o b e jm u je k ilk a stano
w is k w półn o cn o -w sch o d n ie j części podgórza su
deckiego oraz z w a rte osadnictw o na ró w n in a c h : w ro c ła w s k ie j, ś re d zkie j i g ło g o w s k ie j; w d ru g im etapie ludność te j k u lt u r y d o ta rła do ró w n in y go
rz o w s k ie j i p y rz y c k ie j, za jm u ją c p rz y ty m w yso- czyznę b ra n d e n b u rską , W ie lk o p o ls k ę oraz część K u ja w i Z ie m i C h e łm iń s k ie j. P u n k te m w y jś c io w y m te j ekspansji b y ła zapewne n iz in a śląska, bo b ra k znalezisk nad śro d ko w ą W is łą zdaje się w ska zywać, że ludność ta nie posuw ała się w z d łu ż biegu te j rz e k i. P odobny zasięg w y k a z u je trz e c ia k u ltu r a z c y k lu w stęgow ych, zw ana nadcisańską, n a js iln ie j z n ic h w s z y s tk ic h zw iązana z dorzeczem O d ry.
O znaczeniu, ja k ie p rz y p is y w a ła ludność k u lt u r y c e ra m ik i w stę g o w e j u jś c iu O d ry , k tó re b y ło celem je j ekspansji, m ó w ią na m n ie ty lk o osady i stano
w is k a grobow e. N ie z w y k le w y m o w n e pod ty m w zg lę d e m są znaleziska n a rzę d zi k a m ie n n y c h te j k u ltu r y , m o ty k , ra d lić i to p o rk ó w , s k u p io n y c h na n ie w ie lk im obszarze ujścia O d ry . Tego znacznego sku p ie n ia , obejm ującego nie t y lk o żyzną ziem ię p y - rzycką , ale także sąsiednie, m ie js c a m i n a w e t p ia
73
