Kraków
Przemiany społeczno-ekonomiczne Macedonii Egejskiej w latach 1923–1940
(na tle pozostałych regionów Grecji)
Macedonia Egejska była w okresie międzywojennym jednym z dziewięciu regionów (diamerizmata) międzywojennej Grecji i drugim pod względem liczby ludności1. Obejmowała obszar 34 803 km2, czyli 26,7% całego ówczesnego terytorium państwa, dzieląc się na 9 okręgów (nomosów) – Saloniki, Drama, Kawala, Kozani, Pella, Serres, Florina, Chalkidiki i okręg autonomiczny Athos. W skali kraju należała do regionów słabo zaludnionych, o średniej gęstości 40 osób na km2. Według spisu ludności z 1928 roku, region macedoński zamieszkiwało 1 411 769 osób, czyli niecałe 23% ogółu lud- ności Grecji. Blisko 40% populacji Macedonii zamieszkiwało nomos salonicki2. Stoli- ca regionu macedońskiego – miasto Saloniki pod względem liczby ludności było trze- cim po Atenach i Pireusie miastem Grecji, którego populacja pod koniec lat dwudzie- stych była zbliżona do populacji Belgradu, a większa od Sofii. Pozostałe ośrodki miejskie regionu, w tym największe z nich, jak Kawala, Serres i Drama, nie przekra- czały 50 tysięcy ludzi. Najsłabiej zaludnionym nomosem macedońskim był Chalkidiki, który zamieszkiwało zaledwie 4,5% ludności Macedonii i w latach trzydziestych wskaźnik ten wykazywał tendencję spadkową. Także w skali całej Grecji nomos chal- cydycki należał do najbardziej wyludnionych, można go porównać z okręgami Ret- hymno czy Lassithi na Krecie albo Artą w Epirze.
Największy wpływ na zmianę struktury demograficznej Grecji lat dwudziestych wywarła wymiana ludności między Grecją a Turcją i w konsekwencji napływ ponad miliona uchodźców, co było wynikiem klęski w wojnie z Turcją i konwencji lozańskiej o wymianie ludności, ale także migracji ludności greckojęzycznej z Bułgarii i Albanii.
Na terenie Macedonii osiedliło się blisko 640 tysięcy uchodźców (czyli 52,4% całości).
Drugim regionem, który wchłonął największą liczbę prosfyges, była Grecja Centralna, gdzie osiedliło się ich niecałe 25%. Na mocy konwencji lozańskiej praktycznie znikła z mapy Grecji społeczność muzułmańska, zamieszkująca w znacznej mierze Macedonię, ale i tak per saldo liczba ludności napływającej była ponad dwukrotnie większa niż ta, która ją opuszczała. Z uwagi na kryterium wyznaniowe przyjęte dla wymiany ludności,
1 W dalszej części tekstu pojęcia „Macedonia” i „Macedonia Egejska” będą używane wymiennie.
2 Results statistiques du recensement de la population de la Grece du 15–16 mai 1928, vol. 1. Popula- tion de fait de droit refugees, Athina 1932; Statistiki epetris tis Ellados 1930, Athinai 1931.
wśród wyjeżdżających muzułmanów byli nie tylko Turcy, ale także greckojęzyczni muzułmanie, w tym liczna grupa Valaades, zamieszkująca dotąd okolice Greveny3.
Jednym z głównych priorytetów określonych przez Refugee Settlement Commis- sion było „skolonizowanie” Macedonii przez przybyszów z Azji Mniejszej. Wybór Macedonii, jako głównego obszaru osiedlenia wynikał także z braku możliwości osad- niczych w innych obszarach Grecji. Znaczne zasoby ziemi uprawnej pozostały na tere- nie Macedonii po wyjeżdżających do Turcji muzułmanach. Do roku 1926 aż 74%
środków przeznaczonych na osiedlenie uchodźców (1 670 406 441 drachm) trafiło do Macedonii4. Na potrzeby uchodźców tworzono budowane od podstaw osiedla, przyle- gające do istniejących wcześniej wsi. Takie zespoły osadnicze powstawały na terenie całego obszaru Macedonii – głównie we wschodniej części regionu (639) i w centralnej (509), rzadziej w części zachodniej regionu (240).
Osiedlanie na terenach pogranicznych miało nie tylko wzmocnić żywioł grecki, lecz także zwiększyć bezpieczeństwo na obszarze pogranicza, od XIX wieku zagrożonym przez pospolitą przestępczość. Rozlokowanie uchodźców całkowicie zmieniło sytuację etniczną północnych obszarów Grecji, szczególnie w nomosach wschodnich – Drama czy Kawala, gdzie liczba uchodźców na tysiąc mieszkańców przekraczała 600, sięgając 712 w nomosie dramskim. Tam, gdzie Grecy stanowili do tej pory mniejszość (w 1912 roku w nomosie dramskim było zaledwie 15% Greków, po wymianie 97%, w Kawali w 1912 – 29%, po wymianie blisko 100%). W nomosie florińskim, w którym w 1912 roku udział trzech największych grup etnicznych: slawo-macedońskiej, greckiej i tu- reckiej był bardzo zbliżony – 35% Macedończycy, po 32% Grecy i Turcy, od wymiany udział Greków wzrósł do 61%, a Macedończyków około 37%. Napływ uchodźców spowodował także wzrost udziału ludności miejskiej. Jeśli w roku 1920 ludność miast stanowiła 38,2% populacji, to w roku 1928 już 44,2% i wykazywała tendencję maleją- cą. Wyższy stopień urbanizacji wykazywały w skali całego państwa tylko Grecja Środkowa z Attyką (65% w 1928 roku) i Wyspy Egejskie 51,2%5.
Po zakończeniu zasadniczej fazy osiedlania uchodźców, czyli w latach 1928–1940, region macedoński cechował się najwyższym przyrostem demograficznym w skali całego kraju6. Najszybszy wzrost ludności notowały w tym okresie okręgi graniczące z wyludniającym się Epirem – Kozani (21,8%) i Florina (21,6%), a także Drama (25,1%). W latach trzydziestych, a szczególnie w okresie dyktatury Metaksasa (1936–
1940) wyraźnie zmniejszyły się wskaźniki śmiertelności w północnej części kraju, co było rezultatem rozwoju opieki medycznej i wzrostu świadomości higienicznej7. W Dramie wysoki przyrost liczby ludności nie był pochodną przyrostu naturalnego, który mieścił się na średnim poziomie dla całej Grecji, ale w większym stopniu był wyni-
3 Islam przyjęła prawdopodobnie pod przymusem, za czasów Ali paszy z Tepeleny – B. Clark, Twice a Stranger. The Mass Expulsions that Forged Modern Greece and Turkey, Cambridge 2006, s.163.
4 E. Kontogiorgi, Population Exchange in Greek Macedonia: The Rural Settlement of Refugees 1922–
1930, Oxford 2006, s. 97.
5 D. Pentzopoulos, Balkan exchange of minorities and its impact on Greece, London 2002, s.125–132.
6 W latach 1928–1940 liczba ludności Macedonii wzrosła z poziomu 1412 tys. do 1686 tys., czyli o 19,4%. Dla porównania populacja Tracji Zachodniej wzrosła w tym okresie o 17,1%, a Grecji centralnej o 12,9%. Jedynym regionem Grecji, którego populacja w latach 1928–1940 spadła (o 5,7%), był Epir – Stati- stiki epetris tis Ellados 1939, Athinai 1940.
7 Wysoki poziom śmiertelności był cechą charakterystyczną wszystkich trzech północnych regionów, lecz najgorzej wypadała Tracja, zwłaszcza rejon Komotini, oraz epirskie pogranicze z Albanią, czyli The- sprotia.
kiem migracji wewnętrznych. Okolice Dramy były atrakcyjnym terenem migracji dla przeludnionej w latach trzydziestych Tracji, która boleśnie doświadczała skutków kry- zysu ekonomicznego. Stosunkowo niski przyrost ludności nomosu Saloniki można w pewnym stopniu tłumaczyć stałą tendencją migracji z Salonik na południe kraju, za- uważalną szczególnie wśród uchodźców.
Napływ uchodźców do Macedonii spowodował znaczącą zmianę struktury języko- wej tego obszaru. W roku 1928 ponad 17% ludności deklarowało posługiwanie się w życiu codziennym innym językiem niż grecki. Wpływ na to mieli uchodźcy z Azji Mniejszej, którzy niezależnie od wyznawania religii identyfikowanej z greckością (prawosławia), zachowali znajomość języka tureckiego, a często podawali go jako podstawowy język używany w życiu codziennym. W tej sytuacji większe znaczenie dla określenia struktury etnicznej społeczeństwa zyskiwało przedstawianie relacji wyzna- niowych. Według spisu ludności z 1928 roku, niecałe 5% ludności Macedonii stanowili wyznawcy innych religii niż prawosławie, co było wskaźnikiem przeciętnym w skali całej Grecji. Najliczniejszą wspólnotę nieprawosławną tworzyli wyznawcy religii moj- żeszowej (ponad 60 tysięcy) i katolicy (3600 wyznawców). Brak wiarygodnych infor- macji odnośnie do struktury wyznaniowej, pochodzących z lat trzydziestych XX wie- ku, nie pozwala na określenie, w jakim stopniu migracja z Epiru i Tracji w kierunku Macedonii wpłynęła na liczebność mniejszości wyznaniowych. Można tylko przypusz- czać, że wśród osób migrujących sporą grupą byli przedstawiciele mniejszości muzuł- mańskiej, która stanowiła w Epirze 6%, a w Tracji Zachodniej 34% ludności.
Ciekawe informacje o specyfice Macedonii przynosi zbadanie struktury zawodowej tego obszaru. Oczywiście, jak w całej Grecji głównym źródłem utrzymania pozosta- wała uprawa roli – to w Macedonii osiedlono najwięcej tzw. rural refugees. Tam też było najmniej w skali kraju gospodarstw małych, poniżej 5 ha, zresztą podobnie jak w sąsiedniej Tracji. W Macedonii możemy zaobserwować ciekawe zjawisko ucieczki ze wsi, zauważalne szczególnie w latach trzydziestych. Wytłumaczeniem może być spe- cyficzna mentalność „zmuszonych do życia na roli” uchodźców, traktujących swoją sytuację jako doraźną. Nadzieje na zmianę statusu społecznego dzieci uchodźczych wiązały się z przekonaniem (rzadkim niegdyś na wsi greckiej), że studia uniwersytec- kie dzieci chłopskich otwierają im drogę do kariery urzędniczej lub kościelnej. Kata- strofalny wpływ na gospodarkę rolną Macedonii wywarła wielka powódź, która dotknęła ten region wiosną 1928 roku. Szczególnie dotkliwe straty poniosły gospodarstwa położo- ne w dolinach rzek Wardar i Struma. Rozczarowanie wśród uchodźców było tak duże, że Refugee Settlement Commission (RSC) wraz z rządem podjęły wiele działań, aby prze- konać osadników, by nie porzucali własnych gospodarstw. Ci, którzy ponieśli wymierne straty, otrzymali odszkodowania. Brak regulacji rzek powodował, że każda większa ule- wa groziła katastrofą. Klęski naturalne przekonały rolników z Macedonii do tworzenia spółdzielni produkcyjnych, do których większość indywidualistycznie myślących Gre- ków nie miała przekonania. Sama działalność RSC, przydzielającej maszyny rolnicze (młocarnie czy żniwiarki) spółdzielniom produkcyjnym, pomogła przezwyciężać barierę indywidualizmu. Dzięki pracy uchodźców odrodziło się na terenie Macedonii zaniedbane od czasów osmańskich warzywnictwo, a także produkcja winorośli i bawełny. Tylko w latach 1924–1926 na terenie Macedonii 4400 ha ziemi zostało przeznaczonych pod uprawę winorośli, a RSC zapewniła narzędzia niezbędne do pielęgnacji upraw8.
8 J. Ancel, La Macédoine, son évolution contemporaine, Paris 1930, s. 150.
Wskaźnik 15,8% ludności pracującej w przemyśle w stosunku do ogółu zatrudnio- nych (ponad 25 000 w 1928 roku) stawiał Macedonię w czołówce greckich regionów, co prawda po Attyce, ale wyraźnie przed Peloponezem. Spora w tym zasługa rozwoju zakładów rzemieślniczych, zaliczanych do kategorii „przemysł”, czy zakładów odzie- żowych, ale przede wszystkim przemysłu tytoniowego, który w latach dwudziestych najbardziej dynamicznie rozwijał się w Tracji i Macedonii (tzw. turecki tytoń), tam też ściągając kapitał obcy, głównie amerykański i brytyjski. Zwłaszcza w Salonikach moż- na było spotkać liczne przedstawicielstwa firm zagranicznych. Jednak większość zatrud- nionych w przemyśle stanowili mieszkańcy okręgu salonickiego, zaliczanego do najbar- dziej rozwiniętych w skali kraju, a szczególnie w wypadku ziem przyłączonych do Grecji po wojnach bałkańskich. Jednak w skali całego regionu przemysł był słabo rozwinięty.
W roku 1940 czasopismo „Messager d’Athenes” podawało, iż najbardziej zaniedbane pod względem rozwoju przemysłowego obszary Grecji to poza wschodnim Pelopone- zem, Tesalią (z wyjątkiem Volos), także Macedonia wschodnia (nomosy: Drama, Ka- wala, Serres).
W pozostałych kategoriach zawodowych nie odbiegało to znacząco od przeciętnej greckiej. Dziwić może fakt, że istotna kiedyś w Macedonii gospodarka pasterska da- wała zatrudnienie około 5,5% ogółu, czyli mniej niż przeciętna dla Grecji, wynosząca 6,2%, nie mówiąc o takim Epirze, gdzie pasterstwo było źródłem utrzymania dla 13%
zatrudnionych. Stało się tak głównie kosztem pasterstwa Wołochów. Mające bardzo długą tradycję, zostało ograniczone najpierw przez kolejne wojny, a następnie przez zmniejszenie obszarów pastwiskowych. Było to szczególnie ważne dla przetrwania stad w okresie letnim (kiedy niemożliwe było wypasanie stad w górach). Wzrost gęstości zaludnienia spowodował zanik tradycyjnego pasterstwa na obszarze Tracji i Macedonii, spychając nomadów na obszar Epiru i Tesalii. Działo się tak, pomimo rosnącego zapo- trzebowania na produkty owcze i baraninę. Zawód pasterza cieszył się jednak o wiele większym szacunkiem społecznym w czasach osmańskich, niż w niepodległym pań- stwie9. Na zawarcie umowy dzierżawnej stać było już tylko najbogatszych, pozostali albo likwidowali stada, albo przenosili się do Epiru, czy też do sąsiedniej Albanii. Zahamo- wanie procesu likwidacji stad miała przynieść ustawa 4818 z lipca 1930 r., która gwa- rantowała pasterzom korzystającym z pastwisk w jednym sezonie powrót na nie w roku następnym. Ustawa określała także dopuszczalną cenę dzierżawy. W sporze o pastwiska przeciwko Wołochom (wspierani przez władze centralne), występowali najczęściej „no- wi osadnicy”, wspierani przez władze lokalne10.
Z uwagi na zróżnicowaną strukturę etniczną Macedonii, stała się ona także obszarem najbardziej zagrożonym konfliktami o charakterze etnicznym. Problemy stwarzało samo uznanie przez władze greckie faktu istnienia mniejszości jako trwałego elementu życia społecznego. Najlepszym przykładem może być w tym przypadku kwestia mniejszości slawo-macedońskiej, określanej często przez Greków jako Bulgarofoni, co miało podkre- ślać, iż jest to wyłącznie mniejszość językowa. Raporty władz lokalnych z lat trzydzie- stych wskazywały, że mniejszość slawo-macedońska skupiała się w zachodniej części Macedonii Egejskiej, szczególnie w nomosach Florina i Edessa. Wiele kontrowersji bu- dzi sam problem liczebności ludności słowiańskiej zamieszkującej Macedonię. Według
9 H. Franck, I discover Greece, New York & London 1929, s. 86.
10 A. Karakasidou, Fields of Wheat Fields of Blood. Passages to Nationhood in Greek Macedonia 1870–1990, Chicago & London 1997, s.180.
oficjalnych danych podawanych przez stronę grecką, liczba slawofonów w roku 1928 wynosiła 80 789 osób, dwanaście lat później miała spaść do 48 751. Odmienne dane podaje J. Ancel, który szacował, że w 1931 roku liczba Słowian w Macedonii wynosiła 105 414 osób. Najbardziej skrajne wyliczenia podają naukowcy bułgarscy i macedońscy, określając liczbę Słowian w Macedonii w granicach 250–260 tysięcy (1941)11. Według informacji prefekta Floriny z 1930 roku, aż 49% ludności podlegającego mu nomosu stanowili Slawo-Macedończycy, którzy nie identyfikowali się z greckością. Na tym tere- nie była to też społeczność najbogatsza i wpływowa. Nomosy Florina i Edessa należały również do tych, w których stosunkowo rzadko osiedlali się Grecy, dlatego struktura ludnościowa nie ulegała większym zmianom.
Prasa grecka akcentowała problem macedoński szczególnie w roku 1925. Było to m.in. konsekwencją zamachu w katedrze sofijskiej, który zwrócił szczególną uwagę na zagrożenie terroryzmem i sprzyjał identyfikacji z nim separatystów macedońskich. Stało się to szczególnie widoczne po zamachu bombowym we Florinie12.Uwagę opinii mię- dzynarodowej na problem Macedończyków w państwie greckim zwrócił incydent w Tarlis (Vathytopon), zakończony zamordowaniem kilku osób przez oddział wojskowy13. W Macedonii Egejskiej używanie jakiegokolwiek innego języka niż grecki w sferze publicznej groziło mandatem, jeśli tylko usłyszał to żandarm lub policjant. Narzędziem asymilacji miała być także sieć szkół wieczorowych, w których uczono języka grec- kiego nie tylko „prosfyges”, lecz także osoby starsze, do tej pory nieposługujące się językiem greckim. Ustawa z listopada 1926 roku zmieniała nazwy geograficzne i miej- scowe ze słowiańskich na greckie. Rozpoczęły się także działania na rzecz zmiany pisowni nazwisk i imion w dokumentach urzędowych14.Okręg Florina cieszył się w Grecji wyjątkowo złą opinią, uchodząc za jeden z najbardziej niebezpiecznych i niesta- bilnych. Mimo to oddziały policyjne działające na tym obszarze składały się wyłącznie z etnicznych Greków. Macedończycy wstępujący do policji pełnili służbę na innych obszarach kraju.
Równie dramatyczne formy przybrał konflikt grecko-żydowski, rozgrywający się głównie na ulicach Salonik. Ruch syjonistyczny, którego popularność znacząco wzro- sła od 1912 roku, wyrażał sprzeciw wobec greckiej suwerenności nad Macedonią, a także wobec prób asymilacji ludności żydowskiej. Jednocześnie syjoniści działali na rzecz zachowania integralności i autonomii społeczności żydowskiej wobec presji ze strony państwa greckiego. Środowiska umiarkowane stały na stanowisku współpracy z Grekami i państwem greckim, a także stopniowej asymilacji. W wyborach do władz samorządowych społeczności żydowskiej syjoniści uzyskiwali wyraźną przewagę, skupiając blisko 40% głosów i wyprzedzając zdecydowanie środowiska umiarkowane,
11 I. Stawowy-Kawka, Ludność Macedonii – zmiany struktury narodowościowej w XX wieku, „Dzieje Najnowsze” 1998/2, s. 34–35; J. Ancel, op.cit, s. 152–153; Results statistiques du recensement de la popu- lation de la Grece du 15–16 mai 1928, Vol. 4 Lieu de naissance – religion – sujetion, Athenes 1935.
12 W związku z zamachem żandarmeria we Florinie aresztowała 10 osób, które stanęły przed sądem woj- skowym w Kozani. Kolejnych 47 osób, jako podejrzane o współpracę z zamachowcami, aresztowano oraz zesłano na wyspy Skyros i Andros (A. Karakasidou, The Slavo-Macedonian „non-minority”, w: Minorities in Greece. Aspects of a Plural Society, R. Clogg (ed.), London 2002, s. 134.
13 W lipcu 1924 roku, w Tarlis (nomos Drama) oddział armii greckiej, ścigający oddział separatystów, dokonał samosądu na mieszkańcach wsi. Dowódca oddziału stanął przed sądem wojskowym i został skaza- ny. Le Messager d’Athenes, 29 stycznia 1925, s. 3.
14 Słowiańską nazwę Lerin zastąpiła grecka Florina, a Kukusz – greckie Kilkis. A. Karakasidou, op.cit., s. 189.
a także komunistów. Mimo to dość powszechna w społeczeństwie greckim była identy- fikacja pojęć Żyd-komunista15. Komunizm nigdy nie zyskał poparcia większości spo- śród salonickich Żydów, jednak Żydzi stanowili w szeregach KKE grupę liczną i ak- tywną. Wybory w roku 1926 przyniosły dwa mandaty Żydom startującym z list komu- nistycznych, co sprzyjało podejrzeniom o powszechne poparcie środowisk żydowskich dla ich kandydatury.
Ze strony komunistów padało najwięcej sygnałów piętnujących przejawy antyse- mityzmu w społeczeństwie greckim i w środowiskach politycznych, które przybrały drastyczną formę w latach 1930–1931. Zniszczenie żydowskich sklepów w Kawali, w kwietniu 1930 roku było zapowiedzią wydarzeń salonickich, do których doszło rok później. Eksponentem treści antysemickich były środowiska polityczne Salonik. Kry- tyczne opinie o Żydach pojawiały się najczęściej na łamach „Makedonii”, pod wzglę- dem politycznym identyfikowanej z partią liberalną16. „Makedonia” opublikowała fałszywą informację o udziale Isaaca Cohena, przedstawiciela stowarzyszenia Maccabi, w spotkaniu Światowego Związku Maccabi w Sofii, gdzie wśród wielu dokumentów przyjęto rezolucję opowiadająca się za autonomią dla Macedonii17. Kiedy wieści te dotarły do Salonik, działający tam Narodowy Związek Studentów wystosował apel do narodu, aby bojkotować Żydów, określanych jako obcy, którzy robią interesy w Grecji i współpracują z komunistami oraz macedońskimi komitadji. 23 czerwca 1931 roku kilkusetosobowy tłum skierował się w stronę dzielnicy Campbell, zamieszkanej głów- nie przez ludność żydowską. Pierwszym celem ataku były biura Maccabi. W trakcie zamieszek spalono 12 domów, szkołę, aptekę i synagogę18.
W obliczu zagrożenia przywódcy żydowscy zwrócili się bezpośrednio do premiera rządu greckiego – E. Wenizelosa, aby ten przyjechał do Salonik i przywrócił tam rządy prawa. Sprawa pogromu trafiła do parlamentu greckiego 25 czerwca 1931 roku. Weni- zelos potępił atak na społeczność żydowską, podkreślając, że nie można Żydów w pełni utożsamiać z ruchem komunistycznym. Część deputowanych obciążała winą za zorganizowanie pogromu prosfyges, zamieszkujących w dzielnicy Kalamaria, a także komunistów. Obciążanie odpowiedzialnością za pogram środowisk uchodźczych wy- dawało się tym bardziej trafne, iż to właśnie z tego środowiska wyszła inicjatywa po- wołania partii o wyraźnych poglądach antysemickich – Narodowego Związku Grecji (Ethniki Enosis Ellados)19.
15 La Grece actuelle, Athenes 1933, s. 103.
16 Szczególną inspiracją dla artykułów zamieszczanych w „Makedonii” były przetłumaczone i wydane w 1930 roku Protokoły Mędrców Syjonu, do których pismo wielokrotnie się odwoływało, próbując udo- wodnić „odwieczną nienawiść Żydów do Hellenizmu”. (M. Mazower, Salonika, City of Ghosts, s. 383–
384).
17 Dyrektor Biura Prasowego w Salonikach do MSZ, 5 VII 1931, Documents on the History of the Greek Jews, s. 176–184.
18 Ofiarą zamieszek padły co najmniej 2 osoby, w tym grecki piekarz, który próbował bronić przed ata- kującym tłumem swoich żydowskich sąsiadów. Pod wpływem incydentów antyżydowskich w latach 1930–
1934 nasiliła się emigracja greckich Żydów do Palestyny, która objęła prawdopodobnie około stu tysięcy osób. J.E. Plaut, Greek Jewry in the Twentieth Century 1913–1983, London 2000, s. 35.
19 Partia powstała w Salonikach, w roku 1927, liczyła około tysiąca członków i nie odegrała większej roli politycznej. Przez samych Żydów skrót nazwy tej partii EEE był odczytywany jako: Ellines Extontosate Evraious – Grecy Eliminują Żydów (A. Apostolou, „The exception of Salonika”. Bystanders and collabo- rators in Northern Greece, Holocaust and Genocide Studies, XIV: Fall 2000, s. 165).
Mimo potępienia incydentu przez Wenizelosa i oferty pomocy dla tych, którzy stra- cili majątek w wyniku pogromu, poziom zaufania do władz państwowych spadł dra- matycznie. W wyborach, które odbyły się w latach 1932–1936, Żydzi gremialnie po- parli listy antywenizelistowskie. Szukając przyczyn wydarzeń, do których doszło w dzielnicy Campbell, Andrew Apostolou podkreśla konsekwentną politykę helleniza- cyjną władz wobec salonickich Żydów. W roku 1924 wszyscy kupcy handlujący w mieście zostali zobligowani do zamykania swoich sklepów w niedzielę. Mniejszość żydowska stanęła w tej sytuacji wobec wyboru – złamania wymogu wynikającego z religii i otwarcia sklepów w sobotę albo zamknięcia ich na okres dwóch dni w tygo- dniu20. Próbę rozwiązania tej kwestii podejmowano jeszcze pod koniec lat dwudzie- stych. Przewodniczący syjonistycznej organizacji Mizrachi w liście do ministra spraw zagranicznych (29 grudnia 1929 roku.) powoływał się na przykład Niemiec, Francji i USA, gdzie Żydzi mieli swobodę wyboru dnia wolnego od pracy. Starania te zakoń- czyły się sukcesem w lutym 1930 roku, kiedy ministerstwo gospodarki zdecydowało się zawiesić wykonywanie ustawy dla miasta Saloniki.
Władze greckie podejmowały także działania na rzecz hellenizacji żydowskiego szkolnictwa. Sami Żydzi byli podzieleni w kwestii dwujęzyczności szkół. W tym miejscu pojawiał się problem najważniejszy – czy za „język żydowski” uznać używany w Salo- nikach dialekt ladino (za tym opowiadali się syjoniści), czy raczej język hebrajski, który dla wielu Żydów był jeszcze bardziej sztuczny i nieadekwatny do rzeczywistości niż katharewusa dla Greków. Działania „asymilatorów”, upierających się przy nauczaniu języka hebrajskiego miały w opinii syjonistów doprowadzić do zanikania ladino, który w Salonikach stanowił istotny element tożsamości żydowskiej.
Okres międzywojenny, oprócz konfliktów mniejszościowych, przynosi także mniej widoczny konflikt grecko-grecki. Adaptacja uchodźców z Azji Mniejszej z perspekty- wy roku 1923 wydawała się zadaniem prostym z uwagi na łączące ich ze „starymi Grekami” wyznanie, a także narodową tożsamość. Jedynym zagrożeniem, jak przed- stawiała to prasa grecka, miał być czynnik ekonomiczny i trudności w zapewnieniu przybyszom odpowiedniego startu życiowego. W praktyce przyjazd uchodźców wy- wołał konflikt dwóch modeli greckości, ukształtowanych na podstawie odmiennych doświadczeń, odmiennej religijności, a także innych wzorców obyczajowych. Rozcza- rowanie tubylcami, którego na co dzień doświadczali uchodźcy, sprzyjało poszukiwa- niu przez nich przestrzeni odrębności kulturowej, a także religijnej. Szczególnie w Macedonii uchodźcy pragnęli zachować swoją organizację społeczną, przyniesioną z Anatolii. Niechęć do jakiejkolwiek próby „asymilacji religijnej” wywoływała konflikty, do jakich dochodziło pomiędzy hierarchią prawosławną a uchodźcami, którzy nie chcieli włączenia do istniejących parafii, lecz separacji. Takie dążenia wynikały nie tylko z trud- ności porozumienia się z miejscową ludnością, ale były też próbą znalezienia własnego, autonomicznego forum publicznej aktywności. Takim forum stawały się odrębne parafie (świątynie), a także organizacje związkowe i samorządowe21.
Uchodźcy odegrali trudną do przecenienia rolę w wydarzeniach salonickich 1936 ro- ku, które uczyniły z Macedonii centrum konfliktu polityczno-społecznego. Rozczarowa-
20 A. Apostolou, op.cit., s. 171.
21 R. Hirschon, Heirs of the Greek catastrophe. The social life of Asia Minor Refugees in Pireus, Oxford 1989; G. Kritikos, Greek Orthodox Refugees: integration and the making of a new Greek national commu- nity (1923–1930), Florence 2001, s. 250.
nie polityką Aten wobec Macedonii sięgało okresu 1912–1913, kiedy masowy napływ urzędników z zewnątrz sprawiał wrażenie, iż administracja ateńska traktuje Macedonię jak „teren okupowany”22. Trwający od czasu wojen bałkańskich wyraźny podział poli- tyczny Grecji określał Macedonię jako bastion wenizelizmu, konsekwentny w swoim poparciu dla Partii Liberalnej. Kryzys zaufania dla Wenizelosa, szczególnie wobec umowy grecko-tureckiej z 1930 roku, ograniczył do minimum kredyt zaufania, jakim cieszył się przywódca Partii Liberalnej w środowiskach uchodźczych. Genezy radykali- zacji nastrojów w środowiskach robotniczych Salonik można się doszukiwać nie tylko w kryzysie ekonomicznym lat trzydziestych, lecz także rozczarowaniu dla centralizmu Aten i tradycyjnych podziałów politycznych.
Socio-economic changes in Aegean Macedonia in 1923-1940 (in comparison with other regions of Greece)
Summar y
During the interwar period Aegean Macedonia was one of the nine regions (diamerizmata) of Greece and the second largest in terms of population. From 1923 to 1928 the region was a centre of refugees’
settlement for those who moved to Greece on the basis of an agreement with Turkey concerning an exchange of people. After 1928 the population of the region grew steadily (it had the highest growth rate in the country) due to migration from the less economically developed territories of Epirus and Thrace. The economic changes of the 1920s induced the disappearance of traditional sources of living (the shepherd’s economy) and led to growing employment in industry. One of the most distinctive characteristics of the Macedonian region was the presence of national and ethnic minorities. Attitudes of Greek society towards the largest minorities, Macedonians and Jews, were shaped by concerns about their separatist tendencies and economic threat. There was also a less well-known conflict, which divided Greeks living in Macedonia: the arrival of refugees brought about a conflict between two models of Greekness, created on the basis of different experiences, religious beliefs and customs.
Refugees played a significant role in 1936 Thessaloniki events which made Macedonia a centre of socio-political conflict.
22 A. Karakasidou, op.cit., s. 162–164.
