Radzim, zapomniany gród kasztelański nad Wartą po upływie pół wieku

Andrzej Wędzki

Radzim, zapomniany gród

kasztelański nad Wartą po upływie

pół wieku

Studia Lednickie 9, 29-40

S T U D I A L E D N IC K IE IX L e d n ic a 2 0 0 8

A N D R Z E J W Ę D Z K I In sty tu t S law isty k i P A N P o zn ań

RADZIM , ZAPOM NIANY GRÓD KASZTELAŃSKI N A D W ARTĄ PO UPŁYW IE PÓŁ WIEKU.

W dniu 22 maja 1954 r. słuchacze (wśród nich autor niniejszych uwag) Seminarium Prawa Miejskiego W ydziału Praw no-Ekonom icznego UP pod kierunkiem prof. dr. Zdzisława Kaczmarczyka odbyli wycieczkę naukow ą do Radzimia. Jej celem było ustalenie jak zachowały się ślady grodu kasztelańskiego w nieistniejącej ju ż osadzie, znanej ze źródeł pisanych i przygodnych znalezisk archeologicznych oraz nielicznych wzmianek w literaturze, głównie archeologicznej. Penetracja terenu była utrudniona zresztą przez biegnącą nieopodal grodziska granicę poligonu wojskowego. W toku wycieczki przeprowadzono obserwacje powierzchniowe, stwierdzono w usuwiskach ślady warstw kulturowych i znaleziono fragmenty ceramiki wczesnośredniowiecznej. Efektem jej było podjęcie próby opracowania problemu grodu i kasztelanii radzimskiej w oparciu o źródła pisane archiwalne i drukowane, archeologiczne, wraz z wykorzystaniem materiałów kartograficznych pochodzących z XVIII - XIX w. W ten sposób powstał artykuł o Radzimiu opublikowany w roku 1955 (A. Wędzki 1955).

Po upływie pół wieku warto powrócić do tej problematyki, by przekonać się, jak w ciągu tego czasu postępy badań interdyscyplinarnych nad tą częścią Wielkopolski zdołały poszerzyć także zakres znajomości Radzimia. Asumptem do tego typu przemyśleń jest podjęcie przed kilku laty prac wykopaliskowych w obrębie grodziska radzimskiego, jak i przygotowanie zbiorowej pracy z okazji 750 rocznicy najstarszej wzmianki o kasztelanii. W związku z tym na szerszą skalę podjęte zostały studia nad wielostronnymi aspektami przeszłości tego regionu.

W ciągu omawianego czasu samym Radzimiem nie zajmowano się szerzej. Jedynie w 2002 r. opublikowano broszurę, w której zamieszczono materiały z sesji poświęconej Radzimowi, jaka odbyła się w M urowanej Goślinie (Radzim 2002). Znacznie więcej interesujących spostrzeżeń przyniosły natomiast prowadzone na szerszą skalę studia nad rejonem zachodnich Pałuk w związku z pracami wykopaliskowymi w Ł eknie1 oraz studia nad Poznaniem i jego zapleczem (por. Civitas 2005; A. Wędzki 1996). Część materiałowa dotycząca regionu wzbogacona została przez „Słownik historyczno

-1 P o siad a ją o ne j u ż o b s z e rn ą literatu rę. Por. S tu d ia i m a te ria ły , T . -1-5, -1989 - 2 0 0 3 ; B ib lio g ra fię z eb rał W y rw a 2004.

30

geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu”2 oraz „Studia i materiały do osadnictwa W ielkopolski wczesnohistorycznej” W. Hensla i Z. Hilczer- Kumatowskiej (t. 1 -7, 1 9 5 0 - 1995).

Chcąc zrozumieć rolę Radzimia należy zwrócić uwagę na jego położenie geograficzne. Powstał bowiem w punkcie, w którym W arta zmienia swój bieg z południkowego na równoleżnikowy, w pobliżu wylotu przełomowego odcinka doliny W arty przez morenę środkowopoznańską. Dotychczasowe obserwacje wskazują, że przełomowy odcinek W arty osłaniany był w środkowej partii przez Poznań, leżący na osi traktu równoleżnikowego prowadzącego z Zachodu do Gniezna. W południowej partii Śrem bronił dostępu zarówno do Poznania, jak i do Gniezna od południa i południowego - zachodu, a więc od strony Śląska. W ydaje się, że rola Radzimiu polegała na osłanianiu kierunku północno-zachodniego, a więc od strony Pomorza. Wspomniane trzy grody stanowiły w ew nętrzną linię obrony centrum państwowego z Gnieznem, Ostrowem Lednickim i Gieczem.

Dotychczasowe badania prowadzone w samym Radzimiu, będące w fazie wstępnej nie dały jeszcze jednoznacznej odpowiedzi na temat czasu jego powstania. Ogólne obserwacje poczynione w toku kilkakrotnych badań powierzchniowych zdają się wskazywać, że Radzim tworzył zespół osadniczy, w skład którego obok grodu wchodziły także osady podgrodowe (SRG 2001, s. 30; W. Hensel, Z. Hilczer - Kurnatowska T. 5, 1980, s. 363 - 368). Znalezione liczne zabytki zarówno na terenie grodziska, jak i domniemanych osadach przygrodowych datowane są w szerokich granicach chronologicznych od IX (?) do XIII w. N ie można wykluczyć, że jest to obiekt kilkufazowy o zróżnicowanych funkcjach powstały na miejscu starszego osadnictwa. Spraw ą nadal otw artą pozostaje, czy m ógł tam funkcjonować także gródek plemienny, który podzielił los tylu innych zniszczonych w toku procesu jednoczenia monarchii wczesnopiastowskiej (Z. Kurnatowska 1991). W świetle dotychczasowych badań Radzim nie plasuje się wśród centralnych grodów państwa pierwszych Piastów. Był to niewątpliwie obiekt przede wszystkim o znacznym znaczeniu strategicznym. W okresie konfliktu polsko - pomorskiego drugiej połowy XI i początku XII w. zagrożenie tych terenów napadami Pomorzan było jak najbardziej realne. Chociaż walki prowadzone ze zmiennym szczęściem koncentrowały się wzdłuż pradoliny Noteci, Pomorzanie niejednokrotnie przenikali w głąb ziem polskich. Spektakularnym tego dowodem był najazd pomorski na wiosnę 1108 r., który dotarł do Spicymierza (K. Maleczyński 1975, s. 67).

Studia nad przeszłością zachodnich Pałuk zwróciły uwagę na dwa dalsze, również kasztelańskie grody: Rogoźno i Łekno, które stanowiły przedłużenie linii osłony centrum państwa wczesnopiastowskiego wzdłuż biegu W ełny w kierunku północno- wschodnim.

O początkach Rogoźna wciąż nie wiele wiadomo. Był on przedmiotem penetracji archeologicznych i studiów historycznych (M. Brust 2000), ale planowych badań wykopaliskowych dotychczas na nim nie prowadzono. Na jego obszarze zlokalizowano dwa grodziska, jedno zapewne sięgające czasów plemiennych, drugie

R A D Z IM , Z A P O M N IA N Y G R Ó D K A S Z T E L A Ń S K I N A D W A R T Ą P O U P Ł Y W I E P Ó L W IE K U

31

wczesnopiastowskie. Od r. 1248 wymieniani są. kasztelanowie rogozińscy, chociaż o ewentualnym zasięgu kasztelanii źródła milczą (SRG 2001, s. 183). Wydaje się, że głów ną jego rolą była osłona przejścia przez W ełnę, a ewentualnie w tórną - administracyjna.

Bez porównania więcej informacji zdołano zebrać o Łeknie, dzięki wielosezonowym badaniom wykopaliskowym prowadzonym na szeroką skalę. W ich świetle Łekno w okresie przedpiastowskim było zapewne czołem opola obejmującego zachodnią partię Pałuk. Na przełomie X/XI w. stało się grodem kasztelańskim funkcjonującym jeszcze w 1136 r. Później przeszło w posiadanie rycerskie, zapewne Zbyluta z rodu Pałuków, który około 1143/45 (?) - 1153 r. sprowadził i osadził na terenie grodu, w którym była ju ż kamienna rotunda, cystersów, którzy założyli tam klasztor. Znaczenie Łekna polegało na osłonie G niezna od północnego zachodu. Pełniło także znaczne funkcje gospodarcze. Było ważnym węzłem komunikacyjnym, w którym krzyżowały się trakty prowadzące z Gniezna i Poznania na Pomorze przez Ujście i Nakło. Obok grodu wcześnie rozwinęła się osada z targiem wspomnianym w r. 1136 (M. Przybył 1995; A. M. W yrwa, M. M ichalski 1995; Kasprowicz 2000).

Ponownie znaczenie strategiczne Radzimia wzrosło w pierwszej połowie XIII w., w okresie walk między książętami dzielnicowymi w Wielkopolsce. Przełomowym był niewątpliwie rok 1234, kiedy doszło do zawarcia układu między W ładysławem Odonicem a Henrykiem Brodatym, księciem śląskim. Nastąpił wówczas podział W ielkopolski na część południową, którą przejął Henryk Brodaty i północną - pozostałą w posiadaniu W ładysława Odonica. Granicę poprowadzono linią Warty do Santoka, przy czym zarówno Santok, jak i Śrem znalazły s ię w posiadaniu Henryka Brodatego. W nowej sytuacji Radzim stał się grodem granicznym strzegącym dojścia do Gniezna. Źródła przekazały jedynie wiadomości o działaniach zbrojnych toczących się pod Śremem, którym zawładnął W ładysław Odonic i wyprawie odwetowej Henryka Brodatego na Giecz (B. Zientara 1975, s. 269 n.). Brak informacji o starciach w rejonie Radzimiu nie oznacza, że do nich tam nie doszło. Nie zostały jedynie potwierdzone w źródłach. Być może ta nowa sytuacja spowodowała rozbudowę istniejącego, czy budowę nowego grodu w Radzimiu, na czele którego stanął kasztelan. Te okoliczności przem aw iają za nieterytorialnym charakterem kasztelanii. Jego zaplecze znajdowało się głównie na lewym brzegu Warty po ówczesnej stronie śląskiej.

Kiedy powstawał artykuł o Radzimiu w 1954/55 r. problem kasztelanii terytorialnych i nieterytorialnych nie był jeszcze brany pod uwagę. Stąd znajdujemy w nim próbę wyznaczenia obszaru kasztelanii radzimskiej (A. Wędzki 1955, s. 379n.). W ciągu ostatniego półwiecza zagadnienie to stało się przedmiotem odrębnych studiów. Dawniej przyjmowano, że wszystkie grody kasztelańskie posiadały własne okręgi terytorialne. Późniejsze mniejsze kasztelanie, znane ze źródeł XIII i XIV w., miały powstać przez podział starych, większych okręgów kasztelańskich (A. Gąsiorowski 1967). Dalsze studia ustaliły, że oprócz kasztelanii terytorialnych istniały grody o znaczeniu strategicznym, na czele których stali także kasztelanowie, ale nie posiadały one okręgów terytorialnych (problem ten marginalnie ujawnił się ju ż w toku badań nad podziałami terytorialnymi ziemi lądzkiej; A. Wędzki 1966, s. 95n.). Specjalne studium temu problemowi poświęcił K. Buczek (K. Buczek 1970). W ykazał w nim w sposób

32

przekonywujący istnienie kasztelanii nieterytorialnych. Do takich zaliczy! i radzimską. Dyskusja nad problemem terytorialnego charakteru kasztelanii w Radzimiu nie została zamknięta i nadal ponawiane są próby ustalenia jej ewentualnego zasięgu, przy założeniu, że powstała ona przez podział kasztelanii rogozińskiej (M. Brust 2000, s. 252n.), która zapewne miała charakter terytorialny.

Opracowując w 1954/55 r. problematykę Radzimia sporo m iejsca poświęcono znaczeniu tego grodu, jako węzła komunikacyjnego. W oparciu o materiały kartograficzne z XVIII i XIX w. starano się odtworzyć przebieg traktów krzyżujących się w Radzimiu. Ta hipotetyczna rekonstrukcja, która z niewielu zmianami przetrwała do dziś, nie może obecnie zadawalać. Potraktowana została, bowiem jednopłaszczyznow o, ukazując stan widoczny w XV1I1 w. Nie uwzględniono także zmian, jakie niewątpliwie zachodziły w ciągu stuleci. Nie zwrócono również uwagi na przejściowe zmiany klimatyczne, które na skutek obniżenia się temperatury spowodowały podniesienie się stanu wód gruntowych od końca XII do XIV w. Musiało to skutkować dyslokacją zarówno sieci osadniczej (przenoszenie osad z zalewowych terenów dolinnych na wysoczyznowe), jak i przebiegu dróg w terenie (A. Kaniecki 1993, s. 30n.).

W ciągu minionego półwiecza stan badań nad systemem komunikacyjnym regionu radzimskiego nie uległ znaczącym zmianom. W prawdzie problem ten poruszano kilkakrotnie w literaturze, ale nie podjęto nad nim szczegółowych, interdyscyplinarnych studiów, stąd nadal w ystępują tendencje do schematycznego wytyczania szlaków (por. M. Przybył 2005, ryc. 1).

Wydaje się, że dla średniowiecza można wyróżnić trzy okresy, w których nastąpiły zmiany w układzie sieci komunikacyjnej w rejonie Radzimia. Będzie to okres najstarszy sięgający, co najmniej, X I-X II w., następny w dobie rozbicia dzielnicowego (XIII w.) oraz ostatni, obejmujący czasy po zjednoczeniu Królestwa Polskiego w XIV w., w którym doszło do znacznych zmian stosunków osadniczych i nastąpił wyraźny wzrost urbanizacji kraju.

W dobie państwa wczesnopiastowskiego Radzim mógł pełnić funkcję ochrony traktu równoleżnikowego prowadzącego z Gniezna przez Ostrów Lednicki - później Pobiedziska, będące ośrodkiem targowym i siedzibą włości książęcych (J. Leśny 1976, s. 35n.). Omijając od południa Jezioro Lednickie trakt z Pobiedzisk skręcał zapewne w kierunku północno - zachodnim na Dąbrówkę Kościelną - M urow aną Goślinę, przekraczając Wartę pod Radzimiem. Śladem tej drogi jest zapewne próba lokacji przy niej miasta w Głęboczku (M. Brust 1986, s. 24n; 47n.). Na zachód od Radzimia trakt przecinał tereny leżące na południe od równoleżnikowego biegu W arty i kierował się do grodu i zespołu osadniczego o nieznanej metryce w Objezierzu (W. Hensel, Z. Hilczer-Kumatowska T. 4, 1972, s. 228 - 236; SHG 1995, s. 338). W edług niektórych przypuszczeń Objezierze leżało przy szlaku prowadzącym bezpośrednio z Poznania na Pomorze3. Dzięki temu Gniezno mogło posiadać bezpośrednie połączenie z terenami zachodniopomorskimi, bez pośrednictwa Poznania. Trudno sobie wyobrazić, by tak

3 D ro g a ta m o g ła o d c h o d z ić d o trak tu m ię d z y rz e c k ie g o w p o b liż u W in ia r i p ro w a d z iła w k ieru n k u W ielen ia nad N o te c ią m o że p rzez O b je z ie rze , Przy by ł 2 0 0 5 , s. 121, ryc. 3 i 4. D ro g a z O b je z ie rza d o P o zn an ia w sp o m n ia n a z o sta ła w 1450 r. S H G 1995, s. 338.

R A D Z IM , Z A P O M N IA N Y G R Ó D K A S Z T E L A Ń S K I N A D W A R T Ą P O U P Ł Y W IE P Ó Ł W IE K U

33

znaczny odcinek granicy z Pomorzem między Sanokiem a Ujściem nie przecinały też szlaki wiodące do Poznania.

Znacznie mniej uwagi poświęcono dotąd szlakom wychodzącym z Poznania w kierunku północnym. Rekonstrukcja węzła radzimskiego dokonana w studium z r. 1955 zakładała, że droga wybiegała z Poznania pod osadą św. Gotarda przy przeprawie przez Wartę. Dalej w kierunku północnym biegła wzdłuż lewego brzegu rzeki i pod Radzimiem ponownie przekraczała Wartę, by dalej kierować się do Rogoźna (A. Wędzki 1955, s. 573). Domysł ten podjął M. Brust (M. Brust 1986, s. 48). Po dalszej analizie stosunków osadniczych wydaje się, że takie połączenie funkcjonowało dopiero w dobie nowożytnej, opuszczało Poznań przez Bramę W roniecką i widoczne jest na materiałach kartograficznych z XVIII w.

W literaturze zwrócono uwagę, że z Poznania musiała prowadzić droga do w spomnianego ju ż Łekna (M. Przybył 2005, ryc. 1 - 2). Biegła ona mniej więcej równolegle wzdłuż prawego brzegu Warty. W Murowanej Goślinie następowało skrzyżowanie ze szlakiem gnieźnieńsko - pomorskim kierującym się do przeprawy radzimskiej. Następnie droga łekneńska przecinała skupisko osadnicze rozwijające się wzdłuż rzeki Gośliny (prawego dopływu Warty), o którym będzie jeszcze szerzej mowa. Trakt ten zapewne pierwotnie przez D ługą Goślinę dochodził do Rogoźna, ważnego punktu strategicznego nad Wełną. Być może z przebiegiem tej drogi łączyć można dwa depozyty odkryte w Długiej Goślinie, ukryte po r. 1014 i po r. 1006 (J. Slaski, S. Tabaczyński 1959 nr 18 s. 18; nr 46 s. 27 - 28; odkryty na polach folwarku Kąty należącego do Długiej Gośliny). W Rogoźnie trakt ulegał rozgałęzieniu. Jedno ramię kierowało się w kierunku wschodnim do Łekna i dalej do Nakła, drugie do Ujścia.

N a początku XIII w., z chw ilą natężenia walk wewnętrznych w Wielkopolsce musiały ulec zmianie przebiegi niektórych szlaków (względnie skala ich używalności). Zwłaszcza postanowienia podziału W ielkopolski z r. 1234 m iędzy Henryka Brodatego a W ładysława Odonica, wytyczające granicę między posiadłościami obu książąt wzdłuż W arty, stworzyły now ą linię obronną strzegącą posiadłości W ładysława Odonica. Niewątpliwie wówczas nabrał ponownie znaczenia gród radzimski, osłaniający zarówno Pałuki, jak i dostęp do Gniezna. Zapewne do grodów, które osłaniały linię równoleżnikową Warty oprócz wspomnianego Radzimia należały Oborniki, Obrzycko i Wronki (nie przesądzając możliwości ich wcześniejszych metryk). Stan ten przetrwał do lat 40. XIII w., kiedy to śmierć Henryka Pobożnego, syna Henryka Brodatego, na polach legnickich w 1241 r. doprowadziła do ponownego zjednoczenia większości ziem wielkopolskich i linia W arty przestała pełnić funkcję granicy międzydzielnicowej. Późniejsze podziały dzielnicowe W ielkopolski z drugiej połowy XIII w. biegły po linii południkowej, tworząc księstwo poznańskie, w obrębie, którego znalazł się Radzim i kalisko-gnieźnieńskie. Legły one u genezy późniejszych województw poznańskiego i kaliskiego. Prawdopodobnie był to ju ż okres schyłku grodu radzimskiego. W prawdzie w źródłach notowani są nadal kasztelanowie radzimscy aż do r. 1425 (SHG 2001, s. 29), ale ostatni z nich byli raczej tytularnymi o bardzo ograniczonych kompetencjach (A. Gąsiorowski 1967, s. 92n.). Ostatecznie upadek grodu musiał nastąpić przed 1360 r., kiedy Kazimierz Wielki wymienił Radzim

34

(określany ju ż jako villa) wraz z M aniewem i Brzeziem z joannitami poznańskim za Siedlec, Brzezie i połowę Popowa w powiecie pyzderskim. Wydaje się, że początkowo była jeszcze próba reaktywowania przez joanitów znaczenia Radzimia jako ośrodka ich dóbr, leżącego przy ważnej arterii wodnej Warty, w miejscu krzyżowania się wówczas lokalnych szlaków. W stuleciach następnych Radzim notowany jest w źródłach już jako upadła wieś posiadająca zagrodników i młyn (SHG 2001, s. 25n.).

Próba podniesienia rangi miejscowości była podjęta już zresztą w pierwszej połowie XIII w. Była nią erekcja 6 lipca 1236 r. przez biskupa poznańskiego Pawła (według transumptu z 1418 r.) (SHG 2001, s. 26) kościoła p.w. św. M ikołaja i utworzeniu w nim centrum okręgu parafialnego. Późna tradycja utrzymuje, że W ładysław Odonic już w r. 1230 dał uposażenie dla przyszłego kościoła radzimskiego (S. Kozierowski 1935, s. 237), którego faktyczna erekcja nastąpiła w 1236 r. Czy Radzim przekształcił się w osadę targową, co podnoszono w literaturze (A. Wędzki 1955, s. 581; M. Brust 1986, s. 16), nie wiadomo. W każdym razie brak na to podstaw źródłowych.

Próba stworzenia w Radzimiu rozwiniętego ośrodka osadniczego typu miejskiego skończyła się fiaskiem. W płynęły na to warunki środowiska osadniczego. Sam Radzim leżący wśród lasów nie posiadał wystarczającego zaplecza osadniczego, by stać się dla niego punktem wymiany czy produkcji rzemieślniczej. Stąd w XIV w. ośrodek miejski powstał w odległej o 6 km Murowanej Goślinie, położonej w znacznie korzystniejszych warunkach osadniczych. Leżała ona przy ważnym szlaku łączącym wówczas Poznań przez M urow aną Goślinę - W ągrowiec - Kcynię z Nakłem. W osadzie krzyżowała się dawna droga gnieźnieńska prowadząca w czasach późniejszych do Obornik równolegle do prawego brzegu Warty. Śladem jej jest ulica Gnieźnieńska w Obornikach wychodząca z rynku w kierunku wschodnim (SHG 1995, s. 350).

Murowana Goślina należała do skupiska osadniczego rozciągającego się na przestrzeni kilkunastu kilometrów wzdłuż rzeki Gośliny prawobrzeżnego dopływu Warty. Rzeka Goślina (Goślinka) notowana przez S. Kozierowskiego (S. Kozierowski 1935, s. 237) i M. Brusta (M. Brust 1986, s. 13), nie figuruje na współczesnych mapach topograficznych (Por. np. M apa powiatu poznańskiego 1: 90 000 wyd. 2, 2001). Wydaje się, że w dolnym biegu określana jest obecnie jako Trojanka. Terytorium goślińskie'm ożna zaliczyć do tego typu skupisk osadniczych, w których rozwijało się kilka samodzielnych osad, posiadających pierwotnie w spólną nazwę. Przeważnie posiadały one identyczne lub bardzo zbliżone brzmieniem nazwy, najczęściej związane z określeniem rzeki lub jeziora, nad którymi były rozmieszczone. Dopiero od XII—XIII w. zaczęto stosować indywidualne nazwy dla poszczególnych osad wchodzących w skład jednoim iennych skupisk. Proces ten trwał przez dłuższy okres czasu. Tworzono je często od imion aktualnych właścicieli, inicjatorów ich założenia, cech lub charakteru osady (Z. Podwińska 1971, s. 252n.). N a istnienie tego typu skupiska zwrócił ju ż słusznie uwagę M. Brust (M. Brust 1986, s. 13n.) wysuwając hipotezę, że być może powstało ono z nadania jeszcze w XI w. bliżej niezidentyfikowanej i niepotwierdzonej osoby noszącej imię Gośla - Gostla. W ziął przy tym pod uwagę w ysuwaną w' literaturze etymologię Gośliny zaliczającą j ą do typu nazwy dzierżawczej, odosobowej (M. Brust 1986, s. 13, 14). Problem ten wymaga niewątpliwie

R A D Z IM . Z A P O M N IA N Y G R Ó D K A S Z T E L A Ń S K I N A D W A R T Ą P O U P Ł Y W IE P Ó L W IE K U

35

dodatkowych studiów językoznawczych. Oczywiście dom ysł Brusta musi pozostawać nierozstrzygnięty ze względu na brak jakichkolw iek potwierdzeń w źródłach pisanych. Pewnego światła na czas formowania się tego skupiska osadniczego mogłyby rzucić jedynie badania archeologiczne.

Do goślińskiego zespołu osadniczego można zaliczyć osady: Długa Goślina, Trojanowo, Przebędowo, Goślina Kościelna (dziś Murowana Goślina), Goślinka i bliżej niezlokalizowana Goślina Czesława, leżąca w południowej partii kompleksu. Źródła o osadach występujących na omawianym terytorium są późne i sięgają dopiero XIV i XV w. W yjątek stanowi wspomniana zaginiona Goślina Czesława (granicząca z gruntami Bolechowa), wspomniana już w r. 1252, kiedy Przemysł I z bratem Bolesławem Pobożnym zakładając klasztor cysterek w Owińskach uposażył go licznymi wsiami, w tym i G ośliną Czesława (SHG 1987, s. 588). Indywidualizacja nazw poszczególnych osad, określanych początkowo zapewne nazw ą rzeki, następowała w dwojaki sposób, albo przez uzyskanie przez osadę własnej nazwy od imienia właściciela, albo przez rozróżnienie osad przez dodanie przymiotników. Pierwszy sposób dotyczy Trojanowa i Przebędowa o typowych odimiennych nazwach (S. Kozierowski 1915, s. 86 - Przebędowo, s. 325 - Trojanowo). Drugi - pozostałe Gośliny rozróżniane przez dodanie przymiotników np. Goślina Longa lub Maior dzis. Goślina Długa; Goślina Magna, Goślina Templi — Goślina Kościelna dzis. Murowana Goślina; Goślina M inor - Goślinka; Goślina Ceslai - Goślina Czesława.

Spośród osad tworzących zespół osadniczy do największego znaczenia doszła M urowana Goślina (Goślina M agna lub Goślina Kościelna tak jeszcze w 1510 r. (SHG 1987, 591). Swoje znaczenie zawdzięcza położeniu na skrzyżowaniu wspomnianych dróg i zapewne przejęciu funkcji gospodarczych, sprawowanych dawniej przez Radzim. Te czynniki najpewniej zadecydowały, że osada ta będąca w łasnością szlachecką w drugiej połowie XIV w. została lokowana na prawie miejskim. Trudności w odtworzeniu początków M urowanej Gośliny polegają na tym, że najstarsza informacja w źródłach pisanych o niej pojawiła się dopiero u schyłku XIV w., bo w r. 1387. W ówczas zanotowany został Mikołaj Brzechwa z Gośliny i jego syn, Sędziwój (SHG 1987, 591). W tym czasie stanowiła własność szlachecką. Prawie równocześnie poświadczony został w Murowanej Goślinie wójt (advocatus), a w r. 1399 określona została mianem oppidum (SHG 1987, 591). Niewątpliwie w tym okresie była szlacheckim miasteczkiem rządzącym się prawem niemieckim. Nie wiadomo jednak, kiedy i przez kogo założonym. Przyjąć można z pewnym prawdopodobieństwem, że doszło do tego po 1360 r., a więc w czasie po przejęciu Radzimia przez joanitów.

Również niejasno przedstawia się sprawa początków kościoła w Murowanej Goślinie. W źródłach plebani poświadczeni zostali dopiero od 1406 r. (SHG 1987, s. 592). Brak tradycji o czasie fundacji i ewentualnym fundatorze. Jedynie w oparciu o wezwanie kościoła św. Jakuba przesuwano hipotetycznie czas powstania na XIII w. (S. Kozierowski 1935, s. 237), czy nawet na czasy wcześniejsze (W. Szafrański 1975, S.162).

Z faktem zachowania we współczesnym kościele ciosów romańskich użytych wtórnie, wiąże się frapująca hipoteza W. Szafrańskiego (W. Szafrański 1975) o istnieniu pierwotnie murowanej wieży mieszkalnej, będącej siedzibą właściciela

36

Murowanej Gośliny, obok drewnianego kościoła. W późniejszym czasie miała ona stać się w ieżą kościoła murowanego w 1605 r. W ieża ta rozebrana została w r. 1830 w związku z rozbudową kościoła, a ciosy kamienne użyto wtórnie w dobudowanej partii świątyni. Prace te zakończyły się w r. 1831. Problem, czy istotnie wieża ta mogła być obronną w ieżą mieszkalną, jakie znane są z ziem polskich, czy tylko m urowaną w ieżą do 1605 r. drewnianej świątyni, rozstrzygnąć mogłyby jedynie badania wykopaliskowe, prowadzone w obrębie dzisiejszego kościoła i jego najbliższym sąsiedztwie.

Omawiając początki Murowanej Gośliny nie można pominąć faktu, że w toku wstępnych badań dokonano interesujących spostrzeżeń odnośnie pierwotnej topografii miasta, jego rozplanowania i dróg tranzytowych przebiegających przez miasto (A. Billert 2002). Problematyka powyższa wymaga dalszych pogłębionych studiów, zwłaszcza terenowych. Rekonstrukcją układu przestrzennego Murowanej Gośliny zajął się także M. Brust (M. Brust 1986, s. 37n.). Przyjął on, że miasto pierwotnie posiadało obwarowania ziemne, na co jednak brak konkretnych dowodów. M ożna tu zauważyć, że średniowieczne miasteczka szlacheckie z reguły były miastami otwartymi, zaopatrzonymi najwyżej w bramy miejskie służące do pobierania myt (T. Lalik 1976).

Dzięki studiom nad procesami urbanizacyjnymi nad środkow ą W artą i dolną W ełną (M. Brust 1986), zdołano ustalić sieć m iejską w okolicach M urowanej Gośliny. Na wschód od niej powstały w ciągu XIV w. Skoki przy drodze do W ągrowca; Dzwonowo na północ od Dąbrówki Kościelnej i w XV w. przy trakcie gnieźnieńskim Głęboczek. Dw'ie ostatnie próby założenia ośrodków miejskich były nieudane i wkrótce osady te spadły do roli wsi. Wszystkie te miasteczka stanowiły własność szlachecką. Badania dowiodły, że w XIV i XV w. nastąpiło nasilenie lokowania miast w dobrach prywatnych (np. w Trzemesznie, Pakości czy Osiecznej. A. Wędzki 2002, s. 51). Procesy, jakie miały miejsce w okolicach Murowanej Gośliny, stanowiły fragment szerszego zjawiska.

Interesującym spostrzeżeniem odnośnie do lokalizacji ośrodków miejskich w rejonie Murowanej Gośliny jest ich koncentracja na ziemiach leżących na prawym brzegu Warty. Między Poznaniem a Obornikami na lewym brzegu nie próbowano założyć żadnego miasta. Niewątpliwie stanowi to dodatkowy argument świadczący o słabym, rozproszonym osadnictwie na tych ziemiach, co przekreślało nie tylko przekształcenie Radzimia w ośrodek miejski, ale i podjęcie dalszych inicjatyw urbanizacyjnych na tym obszarze.

Podsumowanie powyższych uwag prowadzi do wniosku, że w ciągu półwiecza dokonał się istotny postęp w poznaniu źródeł pisanych z doby średniowiecza dotyczących także osad rejonu Radzimia. Dzięki opublikowanym ju ż większości materiałom w „Słowniku historyczno - geograficznym województwa poznańskiego” , uzyskano przegląd zasobu źródłowego dotyczącego całego średniowiecza. Ewentualne pominięcia jakiś wzmianek i naw et ich odnalezienia w przyszłości nie zmieni ogólnego stanu wiedzy o osadach tego regionu.

Dzięki badaniom historycznym i archeologicznym ziem leżących wokół Radzimia poznano procesy osadnicze zachodzące na tych terenach. Dzięki temu rola i znaczenie Radzimia zostały dobitniej zarysowane. O samym grodzie ilość informacji nie

R A D Z IM , Z A P O M N IA N Y G R Ó D K A S Z T E L A Ń S K I N A D W A R T Ą P O U P Ł Y W I E P Ó L W IE K U

37

powiększyła się zbytnio. Uzyskano jednak szereg informacji dotyczących przebadanych fragmentów grodu i natrafiono na liczne zabytki w czasie prac wykopaliskowych. Cała nadzieja tkwi w ich kontynuacji. Powinny one doprowadzić do jednoznacznego ustalenia chronologii, ewentualnych faz rozwoju i podstaw ekonomicznych. Dla głębszego poznania szerszego kontekstu grodu należałoby w przyszłości wziąć pod uwagę także przeprowadzenie badań na terenie dawnej wsi, zlokalizować miejsce kościoła i przykościelnego cmentarza, położenie młyna i miejsca przeprawy przez rzekę.

N a temat M urowanej Gośliny, prawdopodobnej następczyni Radzimia, powstało szereg interesujących hipotez wymagających weryfikacji. Szczególnej obserwacji archeologicznej wymaga zespół osadniczy rozwijający się nad Gośliną. Z dalej położonych ośrodków istotną spraw ą byłoby ustalenie początków grodu w Obornikach i ustalenie czasu wykształcenia się tam ośrodka miejskiego4. M iałoby to kolosalne znaczenie przy dalszych studiach nad przebiegiem traktów komunikacyjnych także w rejonie Radzimia i jego roli w systemie obronnym środkowej Warty.

W yniki dotychczasowych studiów wytyczyły właściwe kierunki dalszego postępowania i zarysow ały szereg nowych problemów zasługujących na zbadanie i rozstrzygnięcie. Nie ulega jednak wątpliwości, że droga do w miarę możliwości pełniejszego poznania przeszłości Radzimia i jego regionu jest jeszcze daleka i wymaga znacznych wysiłków. W konkluzji można stwierdzić, że w ciągu minionego półwiecza problematyka radzimska została jedynie pełniej zarysowana.

BIBLIOGRAFIA

SH G - S ło w n ik h isto ry cz n o -g e o g ra fic z n y w o je w ó d z tw a p o z n a ń sk ie g o w śred n iow ieczu

B illert A.

20 0 2 R ad zim sk i w ę z e ł d ro g o w y , M u ro w a n a G o ślin a.

B rust. M .

1986 P o czątk i i ro zw ó j m ia st w d o rze c z u śro d k o w ej W a rty i d o lnej W ełny, RH t. 52, s. 1 - 54. 1990 O b o rn iki w c z asa c h n a jd a w n ie jsz y c h i ś re d n io w ie cz u , „ D z ieje O b o rn ik ” C z. Ł u c z a k (re d .),

Po znań , s. 7 - 54.

2 0 0 0 Z e sp ó ł g ro d o w y w R o g o ź n ie n a tle p ro ce só w o sa d n ic z y c h w d o rze c z u d o lnej i śro d k o w ej W ełn y (IX - X III w iek ), „ S tu d ia i m ate ria ły do d z ie jó w P a łu k ”, t. 3, s. 231 - 264.

B u c z e k K.

1970 Z b ad ań nad o rg a n iz a c ją g ro d o w ą w P o lsce w cz e sn o fe u d a ln ej. P ro b lem tery to rialn o ści g ro d ó w k a szte la ń sk ich , K H t. 77, z. 1, s. 3 - 20.

C iv ita s P o sn an ien sis

2 0 0 5 C iv ita s P o sn an ien sis. S tu d ia z d z ie jó w ś re d n io w ie cz n e g o P o zn an ia, Z. K u rn a to w sk a i T . Ju re k (re d .), Po zn ań.

4 S z c z eg ó ło w a a n a liz a ź ró d e ł p isa n y c h i k arto g raficz n y c h , przy n ielicz n y c h arc h e o lo g ic z n y c h n ie u d z ie liły z a d o w a la ją c y ch o d p o w ie d z i n a po c z ątk i O b o rn ik i ich ch ro n o lo g ii. Por. B ru st 1986, s. 4n; B ru st 1990.

38

G ą sio ro w sk i A.

1967 U w ag i o m n ie jsz y c h k aszte la n ia ch w ie lk o p o lsk ic h X III - X V w ie k u , „ C z a so p ism o p ra w n o -h io sto ry c z n e ” t. 19, z. 1, s. 71 - 108.

H en sel W ., H ilc z e r-K u m a to w sk a Z.

1950 - 1995 S tu d ia i m ateriały d o o sa d n ic tw a W ie lk o p o lsk i w cz e sn o h isto ry c z n e j, t. 1 - 7, Po zn ań .

K an ieck i. A.

1993 P o zn ań . D zieje m iasta w o d ą p isa n e . C z ę ść I. P rz em ian y rze ź b y i sieci w o d n e j, Po zn ań .

K a sp ro w ic z T.

2 0 0 0 E le m e n ty za b u d o w y g ro d u w Ł e k n ie, „ S tu d ia i m ate ria ły do d z ie jó w P a łu k ” , t. 3, s. 2 6 5 - 284.

K oziero w sk i S.

1915 B a d a n ia n a z w to p o g ra fic z n y c h d zisiejszej a rc h id y e ce z y i p o z n a ń sk ie j, Poznań.

1935 S z e m a ty z m h isto ry cz n y u stro jó w p a ra fia ln y c h d z isie jsz e j a rc h id ie c e z ji p o z n a ń sk ie j, P o zn ań .

K u rn a to w sk a Z.

1991 Z b ad ań nad p rze m ia n a m i o rg an iz a cji tery to ria ln e j w p a ń stw ie p ierw sz y c h P iastó w , S L t. 2, s. 11 - 22.

L alik T.

1976 G e n e z a sieci m ia ste c z e k w P o lsce ś re d n io w ie cz n e j, „ M ia sto d o b y feu dalnej w E u ro p ie ś ro d k o w o ­ w s c h o d n iej. P rz em ian y sp o łeczn e a u k ła d y p rze strz e n n e ” , W a rsz a w a , s. 1 1 3 - 136.

L eśn y J.

1976 P o czątk i, ro zw ó j i u p a d e k k asztelan ii n a O stro w ie L e d n ick im , S tiM D W P , z. 2 3 , s. 5 - 37.

M a le c z y ń sk i K.

1975 B o le sła w III K rz y w o u sty , W rocław .

P o d w iń sk a Z.

1971 Z m ia n a form o sa d n ic tw a w ie jsk ie g o n a z ie m ia c h p o lsk ic h w e w c z e sn y m śre d n io w ie cz u . Ź reb , w ieś, o p o le, W rocław .

P rzy b y ł M .

1995 M ie jsce Ł e k n a w sy ste m ie a d m in istrac ji tery to ria ln e j p a ń stw a p ierw sz y c h P iastó w , „ S tu d ia i m ate ria ły d o d z ie jó w P a łu k ” , t. 2, s. 11 - 28.

20 0 5 P o zn ań n a tle sz la k ó w k o m u n ik a c y jn y c h o d X do X III w ie k u , „ C iv ita s” , s. 111 - 125.

S ło w n ik h isto ry cz n o -g e o g ra fic z n y

1987 S ło w n ik h isto ry cz n o -g e o g ra fic z n y w o je w ó d z tw a p o z n a ń sk ie g o w śre d n io w ie cz u , C z ę ść l, z. 4 G o rz y c e -H yże.

1995 C z ę ść III, z. 2 M y szk o w o - O p o ro w o . 2001 C z ę ść IV , z. 1 R.

Slaski J., T a b a c zy ń sk i S.

1959 W c ze sn o śred n io w ie c zn e sk a rb y sre b rn e W ie lk o p o lsk i. M a te ria ły , W a rsz a w a - W rocław .

S tu d ia i m ateriały

1 9 8 9 - 2 0 0 3 S tu d ia i m ate ria ły d o d z ie jó w P a łu k , P o z n a ń t. 1 - 5.

S zafrań sk i W.

1977 R o m a ń szc z y z n a w M u ro w an ej G o ślin ie po d P o z n a n ie m (n a tro p ie w ie ż y m ieszkaln ej w e w cz e sn o śre d n io w iec z n e j w ło ści ry ce rsk ie j), F A P t. 2 5 : 1975 s. 159 -167.

R A D Z IM , Z A P O M N IA N Y G R Ó D K A S Z T E L A Ń S K I N A D W A R T Ą P O U P Ł Y W I E P Ó L W IE K U

39

W ęd zk i A.

1955 R ad zim , z a p o m n ia n y g ró d k a szte la ń sk i n ad W artą, „ P rze g lą d Z a c h o d n i” , nr, 3-4 , s. 565 - 583. 1966 R o zw ó j o sa d n ic tw a i p o d z ia ły tery to ria ln e na ziem i lądzkiej d o k o ń c a X IV w iek u ,

S1A t.

1996 N a z a ch ó d od P o z n a n ia (u w agi nad s tru k tu ra te ry to ria ln ą W ie lk o p o lsk i d o b y p lem ien n ej), „ S ło w iań sz c z y zn a w E u ro p ie ś re d n io w ie cz n e j” , t. 1, W ro cław , s. 6 9 - 73.

2 0 0 2 T rz em e szn o w śre d n io w ie cz u , „ D z ieje T rz em e szn a ” , C z. Ł u c z a k (re d .), P o z n a ń , s. 7 - 61.

W y rw a A. M .

2 0 0 4 W a żn iejsze ź ró d ła i lite ra tu ra d o d z ie jó w o p a c tw a c y ste rsk ie g o Ł e k n o - W ą g ro w ie c , „ C y stersi łek n e ń sc y w k rajo b razie k u ltu ro w y m ziem p o lsk ich w 8 5 0 lecie fu n dacji o p a c tw a c y ste rsk ie g o w Ł e k n ie. 1153 - 2 0 0 3 . M ateriały z se sji n a u k o w ej odb y tej w W ą g ro w c u w d n iu 4 lip c a 20 0 3 roku z ok azji ju b ile u sz u fu ndacji o p a c tw a c y ste rsk ie g o w Ł e k n ie ” , Ł e k n o - W ą g ro w ie c - P o zn ań , s. 131 - 153.

W y rw a A. M ., M ich alsk i M .

1995 W cze sn o śred n io w ie c zn e g ro d zisk o w Ł e k n ie w św ie tle d o ty ch c z a so w y c h b ad ań (sta n o w isk o nr 3), „ S tu d ia i m ate ria ły do d z ie jó w P a łu k ”, t. 2 , s. 2 9 - 6 2 .Z ie n tara B.

1975 H e n ry k B ro d aty i j e g o cz asy , W arszaw a.

RADZIM , VERGESSENE KASTELLANBURG AN DER WARTHE NACH DEM ABLAUF EINES HALBEN JAHRHUNDERTS

ZUSAM M ENFASSUNG

M it R adzim b e s ch ä ftig te sich d e r V e rfasse r v o r ein e m h alb e n Jah rh u n d ert. S eit d iese r Z e it b e sch äftig te m an sich m it d iese m O rt se lb st e h e r nich t. E ine g a n z e R eih e von in teressan ten B eo b a c h tu n g e n h aben d a g e g en die im g rö ß ere n A u sm a ß g e fü h rten S tu d ien ü b e r d ie W estp ału k i so w ie ü b e r P o sen und sein H in terlan d g eb rach t. D ie R o lle v o n R ad zim w a r m it se in e r L ag e an ein e m so lch en Pu n k t v erb u n d en , in dem die W arth e ihr L au fen v o n n o rd sü d lich in w e slö stlic h in d e r N ä h e d e r E in m ü n d u n g ihres D u rc h b ru ch s d u rch d ie m itte lp o se n e r M o rä n e ä n d e rt. D ie s e r A b sc h n itt d es W a rth e ta ls d e c k te im m ittle re n T e il d ie S ta d t P o sen, im sü d lic h e n T eil d ie S tad t Śrem , w e lc h e von S ü den und S ü d w este n den Z u g a n g zu P osen und G n esen v e rte id ig te u n d die R o lle v o n R ad zim k o n n te a u f dem D eck en d e r n o rd w estlich en R ich tu n g , von S eite P o m m ern s b eru h en . D as w a r ein O b je k t m it v o r a lle m s tra te g isch e r B e d e u tu n g . D ie P ro b le m a tik v o n R ad zim v erb in d e t sich m it S tu d ie n ü b e r d ie a n d e re n Z en tren an den G re n z e n d e s G n e se n -L a n d s, v o r a llem in W e stp a łu k i, w o zw ei K a stellan b u rg e n : R o g o ź n o u n d Ł e k n o e in e V e rlä n g e ru n g d e r S ch u tzlin ie des Z e n tru m s v o m frü h p ia stisc h e n S ta at den L a u f des F lu sses W ełn a e n tla n g in n o rd ö stlic h e r R ic h tu n g bild eten . D ie s tra te g isch e B e d e u tu n g v o n R ad zim h at sich in d e r e rste n H älfte d e s 13. Jh ., v o r allem a b 1234 erh ö h t, in d em z u r T e ilu n g G ro ß p o len s in S ü d g ro ß p o le n u n d N o rd g ro ß p o le n g e k o m m en ist. In d e r n euen Situ atio n w u rd e R a d z im z u e in e r G re n z b u rg , die den Z u g a n g zu G n esen sch ü tzte.

D e r V e rfasse r b e h a n d elt au ch die n eu eren U n te rsu c h u n g e n des P ro b lem s d e r te rrito ria le n und n ich t te rrito ria le n K astellan e ie n u n d su g g e rie rt e in en so lch en C h a ra k te r von R ad zim , tro tz d e r im m e r w ie d e rh o lte n V e rsu c h e e in e r B e stim m u n g des m it d ie se r B u rg v e rb u n d e n e n K a stellan b ezirk s, um zu m eh r a u sfü h rlic h e r U n te rs u c h u n g d er K o m m u n ik a tio n sv e rb in d u n g e n , d e re n K n o te n R a d z im w ar, so w ie d e re n Ä n d e ru n g e n , die sich u .a. m it den d a m a lig e n K lim a sc h w a n k u n g e n v erb a n d e n , z u überg eh en .

D e r V erfall d e r B u rg m u sste e n d g ü ltig v o r 1360 e rfo lg en , w enn K a z im ie rz W ielki m it den Jo h a n n ite m a u s P o s e n R a d z im (b e z e ic h n e t sc h o n a ls villa ) m it an d eren D ö rfe rn g egen d ie D ö rfe r im K reis P yzdry

40

g e ta u s c h t h atte. A n fa n g s v e rsu c h ten d ie J o h a n n ite r d ie B e d e u tu n g v o n R ad zim als Z e n tru m ih rer G ü ter, das an d er w ic h tig e n W asse rstra ß e - W arth e -, am K re u z p u n k t d e r d a m a ls lo k ale n W e g e g e le g e n w ar, zu erh ö h en , ln d en n ä c h ste n J a h rh u n d e rte n tritt je d o c h R ad zim in den Q u e lle n als ein v e rfa lle n e s D o r f m it H in tersa sse n u n d e in e r M ü h le auf.

M an v e rsu c h te, den R a n g v o n R ad zim b e re its in deT ersten H ä lfte des 13. Jh. z u e rh ö h e n , in d em d o rt in 1236 ein P fa rre n z en tru m g e b ild e t w urde. D e r V ersu ch d e r B ild u n g in R ad zim e in es S ie d lu n g sz e n tru m s vom stä d tisc h e n T y p e n d e te a b e r m it ein e m F ia sk o . E in en E in flu ss d a ra u f h atten d ie B ed in g u n g e n d er S ie ld u n g su m w e lt. E in S ta d tz e n tru m e n tsta n d d a d u rc h im 14. Jh. im 6 km e n tfe rn te n O rt M u ro w a n a G o ślin a, d e r in v iel g ü n stig e re n S ie d lu n g sb e d in g u n g e n g e le g e n w ar.

D e r w e ite re T eil des A u fsa tz e s ist d e r E n tw ic k lu n g des S ta d tz e n tru m s in M u ro w a n a G o ś lin a g e w id m e t. Es w u rd e a u c h das S ta d tn e tz in d e r N ä h e d iese s O rts erw ähnt.

B e m e rk e n sw e rt ist, d ass e s an V e rsu c h en feh lte, zw isch e n P o sen u n d O b o rn ik i, a m lin k e n W arth eu fer, e in e a n d e re S ta d t z u g rü n d en . Z w eifello s z e u g t e s v o n d e r sc h w a c h e n , z e rstre u ten B e sied lu n g in diesen G eb ie te n , w as n ich t n u r die U m g e sta ltu n g von R a d z im in ein S ta d tz e n tru m , so n d e rn au ch d ie A u fn a h m e v o n w e ite re n U rb a n isie ru n g sin itia tiv e n u n m ö g lic h m achte.

D ie E rg e b n isse d e r b ish e rig e n S tu d ien b estim m en d ie w e ite re n U n te rsu c h u n g sric h tu n g e n und z eig en ein ig e P ro blem e, d ie u n tersu c h u n g s und e n tsc h e id u n g sw ert sind.