„Die Parole der >>Einheit<< und die Sozialdemokratie”, Frank Moraw, Bonn 1990 : [recenzja]

ZA PISK I ₈₀₁

n ic tw a L u d o w eg o w latach 1945— 1947. Próbę zu p ełn ie n ow ego, ob iek ty w n eg o , nie sk ręp o w a n eg o żad n ym i w zg lęd a m i p o lity czn y m i czy p ętam i cen zu ra ln y m i sp o j­ rzenia na h isto rię PSL na teren ie w o je w ó d z tw a o lsztyń sk iego podjął B onaan Ł u - k a s z e w i c z , p racow n ik Ośrodka B adań N au k ow ych im. W ojciecha K ętrzy ń ­ sk ieg o w O lsztyn ie. Jego k siążk a w y p e łn ia lu k ę w historiografii, gd yż w c z e ­ śn iejsze prace (np, k siążka Józefa F a j k o w s k i e g o , „Ruch lu d o w y na M azurach i W a im ii 1945— 1949”, W arszaw a 1968) są zazw yczaj p a szk w ila m i n a P SL i w spo­ sób ew id e n tn y fałszu ją obraz d ziejó w p o lity czn y ch p ierw szy ch p o w o jen n y ch lat w ty m region ie.

D w a la ta d ziałaln ości P SL n a W arm ii i M azurach p rzedstaw iono w u kładzie ch ron ologiczn ym , pozw alającym na u c h w y cen ie d yn am ik i procesu w zrostu , a n a­ stęp n ie rozb ijan ia PSL. W rozdziale p ierw szy m autor om ów ił organ izow an ie życia p u b liczn ego regionu w 1945 г., złożoną, czasam i w ręcz tragiczną sy tu a cję a u to ch ­ ton ów , p o w sta n ie i d ziałalność p rok om u n istyczn ego S tron n ictw a L ud ow ego. W roz­ d ziale d ru gim zaprezentow ano ok oliczn ości p ow stan ia P SL , strukturę i rozw ój o rgan izacyjn y stro n n ictw a oraz u p o w szech n ia n ie jego program u. R ozdział trzeci tra k tu je o u d zia le P SL w życiu p o lity czn y m region u od styczn ia do czerw ca 1946 r. ze szczeg ó ln y m u w zg lęd n ien iem w a lk i p o lity czn ej poprzedzającej referendum . W rozdziale czw artym autor o m ó w ił a n ty p eeselo w sk ą d ziałalność ad m in istracji i aparatu b ezp iecz eń stw a przed w yb oram i do S ejm u U sta w o d a w czeg o . R ozdział p ią ty d oty czy w y b o ró w w styczn iu 1947 г.; p rzed staw ion o w n im m eto d y w a lk i z P SL , fa łsz e r stw a i terror tow arzyszące głosow an iu . Po w yborach d ziałalność PSL na W arm ii i M azurach w ła śc iw ie zam arła, zakończyły ją aresztow an ia i procesy są d o w e p eeselo w có w . Ich przebieg oraz w ięzie n n e lo sy d ziałaczy P SL om ów iono w rozdziale szóstym . W a n ek sie autor zaw arł krótk ie n otk i b iograficzn e 600 czo­ ło w y c h p e e se lo w c ó w z teren u w o jew ó d ztw a o lsztyń sk iego, czy li b lisk o 10% stanu czło n k o w sk ieg o w ty m region ie w lip cu 1946 r. Z ostały one oparte g łó w n ie na za ch ow an ych k w estion ariu szach osob ow ych n a ja k ty w n iejszy ch człon k ów stron n i­ ctw a , k tórzy zn a leźli się w kręgu szczególn ego zain teresow an ia w ła d z b ezp ieczeń ­ stw a. P u b lik a cję zam ykają w yk az źródeł i litera tu r y oraz indeks osobow y.

W alorem k sią żk i je s t jej oparcie w p ierw szy m rzędzie na źródłach a rch iw a l­ n ych , zw łaszcza m ateriałach W ojew ód zk iego U rzędu B ezp ieczeń stw a P u b liczn ego p rzech o w y w a n y ch w A rch iw u m W ojew ód zk iego U rzędu Spraw W ew n ętrzn ych w O lsztyn ie. W ielką w artość m ają często cy to w a n e przez autora druki ulotne, u lo tk i i in n e w y d a w n ictw a propagandow e. W ykorzystano ró w n ież zachow ane w szczątk ow ej postaci akta PSL, prasę i b iu lety n y w ew n ętrzn e stron n ictw a, ar­

ch iw a lia i druki PPR , a także dru k ow an e i n ie p u b lik ow an e w sp o m n ien ia oraz re­ la cje. M ateriałow y charakter n iek tórych partii tek stu n ie p o w od u je zachw iań w e w n ętrzn ej k on stru k cji tej w a rto ścio w ej książk i, która w p rzek on yw ający spo­ sób obala głoszon ą do n ied aw n a przez partyjn ych h isto ry k ó w tezę, że P SL n ie było k la so w ą partią chłopską, a chłopi m ie li w n iej n ie w ie le do p ow ied zen ia.

A K .

Frank M o r a w , D ie Paro le der „Einheit" u n d die S o z i a ld e m o ­ k r a t ie , V erlag J. H. W. D ietz, B onn 1990, s. 264.

P ierw sze w y d a n ie rozpraw y d ok torsk iej Franka M o r a w a , obronionej w 1971 r. na W ydziale F ilo zo ficzn o -H isto ry czn y m U n iw ersy tetu w H eid elbergu, ukazało się w 1973 r. P om im o u p ły w u p raw ie d w u d ziestu lat i n iezn aczn ych tylk o popraw ek jest to w d alszym ciągu najlep sza i n ajrzeteln iejsza praca p ośw ięcon a drodze do p rzym u sow ego, odgórnego zjed n oczen ia SPD z K PD oraz początkow em u ok resow i d zia ła ln o ści N iem ieck iej S o cja listy czn ej P artii Jedności.

802 ZA PISK I

K siążka oparta jest n a starannej k w eren d zie a rch iw aln ej (n iestety autor nie m ógł sk orzystać ze zbiorów zn a jd u jących się w b. N RD, co odbiło się n a pracy: np. p rak tyczn ie pom in ięta została d ziałaln ość n iem ieck iej le w ic y w ZSRR), o fic ja l­ n y ch w y d a w n ic tw p artyjn ych (protokołów , spraw ozdań, m ów ) i — w m n iejszym stop n iu — w sp om n ień . Im ponujący jest ta k że w y k a z w y k o rzy sta n y ch opracow ań.

D w a początk ow e rozdziały stan ow ią jakby w p row ad zen ie do o m ó w ien ia okresu zasadniczego, w yzn aczon ego przez m aj 1945 roku. W rozdziale p ierw szy m (s. 13— 30) autor an alizu je stan n iem ieck ieg o ruchu rob otn iczego w 1933 roku i jeg o rozbicie, b ły sk a w iczn ie p ostęp u jące od 1930 roku w raz z k ry zy sem R ep u b lik i W eim arsk iej. D rugi (s. 31— 64) in form u je o k ieru n k ach i form ach pracy n ieleg a ln ej S P D do w y ­ buchu II w o jn y św ia to w ej.

R ozdział trzeci (s. 65— 174) om aw ia d z ie je odtw orzonej po m aju 1945 roku SPD i e w o lu cję w n iej „hasła jed n o ści” : p o w sta n ie K om itetu C entralnego, „w sch od n ie p rzeo rien to w a n ie” po lip cu 1945, gdy trw a le ok reślon o strefy ok u p acyjn e, początek propagandy „jed n o ścio w ej” p row adzonej od sierpnia 1945 przez R adziecką A d m i­ n istra cję W ojskow ą (SM A D) i K PD , k ry zy s socjaldem okracji i zjed n oczen ie w ra­ dzieck iej str e fie ok u p acyjn ej SP D i K PD w io sn ą 1946 roku i w k ońcu u tw orzen ie SED.

R ozdział IV (s. 175— 212) to w n ik liw a i p rzek on yw ająca an aliza p ierw szego okresu (1946/47) działania SED: struktura partii, p olityk a personalna, fo rm y dzia­ łania, propaganda, podział na jed n o stk i tery to ria ln e itp. R ozdział o sta tn i (s. 213— — 241) tra k tu je o drodze do p o w sta n ia sta lin o w sk iej p artii „now ego typu", już bez e le m e n tó w socjald em ok ratyczn ego program u, m ożliw ości op ozycji. A u tor starannie przed staw ia proces utraty zn aczenia przez b y ły ch d ziałaczy S P D i o d su n ięcia ich od p rak tyczn ego w p ły w u na partię.

Z p racy P. M oraw a w y ra źn ie w y n ik a , w jak dużym stop n iu ek sp ery m en t p o li­ ty czn y w radzieckiej strefie o k u p acyjn ej N iem iec b y ł poligon em przed id e n ty c z ­ n y m i przem ian am i w C zech osłow acji, P o lsc e czy n a W ęgrzech.

J.K .

R udolf J i ć i n, K areł K a p l a n , K arel К r â t к ÿ, Jaroslav S i 1 a r, C e s k o s l o v e n s k o a M a r sh a llû v plân. S b o r n i k d o k u m e n t ù . Ü sta v pro soudobé d ëjin y , S tâ tn i û stfe d n i arch iv, Praha 1992, s. 131. S e ś ity Ü stavu pro sou d ob é d ëjin y C SA V svazek 1, 1992.

S to su n e k ZSRR oraz p a ń stw z n im zw ią za n y ch do P lanu M arshalla b ył n ieraz p rzed m iotem zain teresow an ia h isto ry k ó w , p isa li o tym n iek tó rzy u czestn icy w y ­ darzeń w e w sp om n ien iach , lecz w d alszym ciągu brak jest d ostateczn ej bazy źró­ d łow ej. In sty tu t D ziejó w W sp ółczesn ych w Pradze po raz p ierw szy u d o stęp n ił za­ in tereso w a n y m badaczom w y b ó r d o k u m en tó w z a rch iw ó w czech osłow ack ich , k tóre rzucają św ia tło n a n iek tóre przyn ajm n iej zagadnienia. O publikow ano ogółem 62 d o k u m en ty ob ejm u jące okres od 17 czerw ca do 31 lipca 1947 r., u zu p ełn ion e chro­ n o lo g ią w y d a rzeń w ciągu całego 1947 г., a n g ielsk im i ty tu ła m i i reg esta m i d oku­ m en tó w oraz in d ek sem n azw isk .

D o k u m en ty zaw ierają in teresu ją ce dane d otyczące stop n iow ej e w o lu c ji stan o­ w isk a ZSRR w stosunku do p lan u oraz rozb ieżności m ięd zy w y p o w ied zia m i n ie ­ k tórych dyplom atów . R ó w n o leg le dostrzec m ożna proces k o n k rety za cji projek tów , n a k reślo n y ch jed yn ie gen era ln ie w p rzem ó w ien iu G. M arshalla. S ta n o w isk o p o li­ ty k ó w czech osłow ack ich b yło początk ow o ostrożne, lecz raczej p rzych yln e. D y p lo ­ m aci p o d jęli kroki celem u zgodnienia stan ow isk a z P olską (h istoryk p o lsk i znajdzie n ieco w ia d o m o ści o reakcjach p o lity k ó w polskich) oraz z ZSRR. Jak się zdaje je d ­