Podstawowe założenia doktryny moralnej Wł. Sołowjewa

Jan Pryszmont

Podstawowe założenia doktryny

moralnej Wł. Sołowjewa

Collectanea Theologica 38/3, 69-86

Collectanea Theologica 38/1968/f. I ll

Ks. JAN PRYSZMONT, WARSZAWA

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA DOKTRYNY MORALNEJ WŁ. SOŁOWJEWA

W ekum enicznym sięganiu do wartości niekatolickiej myśli chrześcijańskiej, nieraz odkryw am y u braci odłączonych jakąś praw dę w iary trafn iej u jętą czy praktykę chrześcijańską lepiej rozwiniętą niż w Kościele katolickim. Przykładem tego może być udział laikatu w życiu Kościoła prawosławnego. W Rosji laikat od­ gryw ał znaczną rolę, co jest szczególnie widoczne w udziale świec­ kich, nieraz bardzo w ybitnych, myślicieli w rozwoju myśli religij­ nej. W ystarczy wymienić nazwiska K i r e j e n s k i e g o , G o g o l a , C h o m i a k o w a , L e o n t j e w a , D o s t o j e w s k i e g o , T o ł ­ s t o j a , S o ł o w j e w a , R o z a n o w a , B i e r d i a j e w a . . .

Szczególnie szeroko również za granicam i Rosji znany był Wł. S o ł o w j e w (1853— 1900). Jego zapładniający w pływ na praw o­ sław ną m yśl religijną był może najsilniejszy (chociaż dziś chętnie uważamy go jako konw ertytę raczej za katolika). Głębia i oryginal­ ność jego poglądów, zwłaszcza zaś napraw dę ekum eniczne n asta­ wienie, spraw iają, że filozof rosyjski ciągle cieszy się szczerym za­ interesowaniem . Świadczą o tym ponawiane tłum aczenia jego dzieł i pojawiające się publikacje na tem at jego postaci ii spuścizny piś­ mienniczej.

W twórczości Sołowjewa problem atyka etyczna, -którą się chcemy zająć, zajm uje ważne miejsce. Szczególną uwagę poświęcił jej pod koniec życia, gdy zw ątpił już wprawdzie w skuteczność swej żarli­ wej działalności na rzecz zjednoczenia Kościołów, ale wierzył, że postęp m oralny chrześcijan powinien sprzyjać osiągnięciu jedności. Z tego to okresu pochodzi jego najobszerniejsze i najbardziej doj­ rzałe dzieło Usprawiedliwienie dobra *, które stanowi w ykład jego d oktryny etycznej. D oktryna ta budzi zainteresow anie ze względu na oryginalność koncepcji zarówno w odwołaniu się do natury, jak i w oparciu o Objawienie, co nie jest bez znaczenia w dobie po­ szukiwań nowych ujęć nauki moralności. W arto się też z nią za-1 Oprawdanije dobra (odtąd w skrócie: Oprawd. d.); cytować będę, tak zresztą jak i inne dzieła rosyjskie Sołowjewa, wg pierwszego w ydania zbio­ rowego: Sobranije soczinienij W ładimira Siergiejewicza Sołow jew a, S. P ietier- burg 1901—1907 (odtąd w skrócie: SS).

poznać, ponieważ zaw iera w sobie pewne elem enty charakterystycz­ ne dla m oralistyki praw osław nej, co w epoce dialogu posiada do­ datkową wagę.

Zam iarem niniejszego arty ku łu jest ukazać główne założenia myśli etycznej filozofa przede w szystkim w oparciu o Usprawiedliw wienie dobra, uw zględniając jednak także całokształt jego tw ór­ czości. N ajpierw więc będą przedstawione założenia filozoficzne doktryny m oralnej S o ł o w j e w a , następnie teologiczne, wreszcie próba krytycznej oceny jego poglądów.

1. ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE

Etyka jako gałąź wiedzy filozoficznej w m yśl popularnego okre­ ślenia jej przez S o ł o w j e w a , ma być książką-przew odnikiem ukazującym drogę w życiu człowieka. Pierw szym zaś jej zadaniem to odpowiedź na pytanie, na czym polega sens życia. Uprzednio jednak filozof stara się wykazać, że sens taki istnieje i że ma ścisły związek z życiem m oralnym . W edług S o ł o w j e w a zupełnie w y ­ starczającym na to dowodem jest brak konsekw encji w postępowa­ niu zarówno tych, którzy teoretycznie zaprzeczają istnieniu sensu życia (pesymiści), lecz faktycznie cieszą się jego powabami, jak i tych, którzy przeczą mu praktycznie (samobójcy). Ci ostatni bo­ wiem rozczarowali się tylko do rzeczy pozbawionych właściwego sensu, a zatem opowiedzieli się za jego istnieniem . Nie są do przy­ jęcia, zdaniem S o ł o w j e w a , wszelkie poglądy, które u p atru ją sens życia w jakim ś dobru cząstkowym. P ełny sens życia polegać może tylko na służeniu dobru całkowitem u, czystemu, które zawiera pełnię mocy, a więc Dobru absolutnemu.

Ideę dobra posiada człowiek od początku swego istnienia, a two­ rzy j3 przez abstrakcję od konkretnych doznam C harakter tej idei jest powszechny, przez w szystkich bowiem dobro jest przyjm ow ane jako stała norma postępowania. Tę ideę człowiek w stałym roz­ w oju poszerza, pogłębia, tworząc bardziej szczegółowe norm y i ide­ ały. Gdy zaś przez ewolucję osiągnie ona dostateczny stopień jasno­ ści i zostanie usystem atyzow ana, przekształca się w naukę filozo­ ficzną zwaną etyką czyli filozofią m oralną. Ona to podaje zasady, którym i ludzie powinni kierpwać się w swym życiu. W swej meto­ dzie etyka jest niezależna od teorii poznania, m etafizyki i religii objawionej. Stanow i naw et coś nadrzędnego w stosunku do rozm a­ itych r e lig ii2.

2 Pojęcie etyki S o ł o w j e w w yjaśnia we w stępie do Usprawiedliwienia

dobra, który nosi tytuł: Filozofia moralna jako nauka. Por. Oprawd. d., S S ,

P O D ST A W O W E Z A Ł O Ż E N I A D O K T R Y N Y W Ł . S O Ł O W JE W A ₇₁ Człowiek bowiem niezależnie od dyscyplin filozoficznych i reli- gii w ykryw a dobro w swej naturze. Ono to stanow i ogólnoludzki fundam ent moralności, w oparciu o który powinno się budować skuteczny system etyczny. W łaśnie w naturze ludzkiej właściwości m oralne zajm ują najw ażniejsze miejsce w śród cech określających gatunkowo człowieka. W formie początkowej własności te przeja­ w iają się w pierw otnych danych moralności. Są nim i uczucia w sty­ du, współczucia i szacunku dla istot wyższych. Istnienie i powszech­ ność w ym ienionych uczuć są bezsporne i nikt tego nie kw estionuje. Rzec można, że stanow ią one korzenie czyli podstaw y ustosunko­ w ania się człowieka doi wszelkich zagadnień m oralnych. Z każdego z powyższych uczuć rozum ludzki w yprowadza odpowiednią zasadę, norm ującą postępowanie człowieka.

N ajw ażniejszym w śród tych uczuć m oralnych, jest zdaniem S o ł o w j e w a , w s ty d 3. Nie przejaw iają go wcale zwierzęta, jest natom iast zjawiskiem powszechnie spotykanym u ludzi. Stąd w styd jest absolutną oznaką, która wyróżnia człowieka w istotny i n a j­ bardziej zdecydowany sposób od zwierząt, bardziej jeszcze niż mowa. Dlatego najbardziej właściwe może być określenie człowieka jako zwierzęcia, które się w stydzi 4.

Twierdzenie o tak podstawowym znaczeniu w stydu jest tym bardziej słuszne, ponieważ w styd w początkowym stadium rozwo­ ju m ając charakter w yraźnie seksualny, w dalszej ewolucji przy­ biera szerszy zasięg znaczeniowy i przedstaw ia wiele praw d zasad­ niczej wagi. Człowiek bowiem wstydząc się pożycia seksualnego, w stydzi się tego, co jest istotne dla św iata zwierzęcego, dla całej przyrody niższej od człowieka. W stydząc się więc swojej zwierzę- cości tym samym podkreśla odrębność od niej. Pozwala to również stwierdzić, że człowiek ma w sobie pierw iastek duchowy 5, że po­ trafi rozeznawać dobro od zła. Przez w styd więc człowiek zdobywa świadomość m oralną, staje się ,,istotą m oralną” 6, uświadam ia sobie swoją samodzielność i godność ludzką, staje się człowiekiem w peł­ nym tego słowa znaczeniu 7.

Z pierwotnego uczucia w stydu rozum ludzki wyprowadza za­ sadę ascetyzmu, która brzmi: ,,Życie zwierzęce w człowieku należy poddać duchow em u”. Do istoty tej zasady należy panow anie ducha

3 Szerzej o w stydzie w ujęciu Sołowjewa por. J. S c h n e u w 1 y, Das

Scham gefühl in W ladim ir Solovieffs „Rechtfertigung des G uten”, Freiburg

i.d. Schweiz 1954; ks. J. P r y s z m o n t , Zagadnienie w stydu w etyce

Wł. Sołow jew a, Studia Theol. Varsav. 6(1968) n r 1, 243—263.

4 Por. Oprawd. d., 153. 5 Por. tam że, 175 n. 8 Por. tam że, 56 nn. 7 Por. tam że, 153.

nad ciałem, czy raczej „cielesnością'', tj. niższymi nieokiełzanymi, zwierzęcymi przejaw am i natury. N ajw ażniejsza zaś rola w tym zakresie przypada wstrzemięźliwości płciowej.

Ascetyzm jednak sam w sobie nie stanow i celu moralności. Wię­ cej, może naw et prowadzić do jednostronności i nadużyć, jak to miało miejsce w średniowieczu. Przeciww agą tych wypaczeń była zasada altruizm u, która wywodzi się z drugiej pierw otnej danej m oralnej, ze współczucia. S o ł o w j e w , jak sam przyznaje, teorię o współczuciu przejął od S c h o p e n h a u e r a . O ile jednak w K rytyce oderwanych zasad przyjm ow ał całą jego teorię bez za­ strzeżeń 8, to w Usprawiedliwieniu dobra zawęził pojęcie współczu­ cia przez wyłączenie z niego „w spółradości"9. Zasada altruizm u w jego ujęciu brzmi: „Postępuj z drugim i tak, jak chcesz, by oni postępowali z tobą". Współczucie i altruizm m ają normować całość stosunków człowieka z innym i ludźmi, a więc zakres, który należy zarówno do sprawiedliwości, jak i do miłosierdzia.

Dziedzinę- powinności względem Istoty Najwyższej — Boga nor­ m uje wreszcie trzecia pierw otna dana moralności, tak samo wrodzo­ na i powszechna, jak dwie poprzednie, zwana uczuciem religijnym . Przejaw ia się ona w szacunku dla starszych, przede wszystkim zaś w czci dla rodziców. Istotną bowiem cechą czci dla rodziców, która stanowi fazę początkową dla genezy religii, jest znamię sakralno- ści. Za dalszy 'etap rozwoju religii, idąc za S p e n c e r e m , S o ł o ­ w j e w uważa kult zm arłych przodków. Dzięki niemu doszło da utw orzenia bogów plem iennych i narodow ych oraz obrzędów i in ­ sty tucji kapłaństw a. O statnim zaś stadium ewolucji było dojście do wspólnej idei jedynego, dobrego Ojca niebieskiego, którego wszystko obejm ująca Opatrzność czuwa nad św iatem 10. Synowskie zaś uznanie tej Istoty Najwyższej i ufne jej oddanie się stanowi zasadniczą treść nie tylko uczucia religijnego lecz i moralności reli­ gijnej w ogóle. Zasada powyższa w yrażająca praw dziw y pietyzm, ściśle wiąże etykę z religią i dlatego równie dobrze można ją nazwać zasadą religijną w moralności jak i zasadą m oralną w religii.

Zasada religijnej moralności jest, w edług S o ł o w j e w a, abso­ lutnie powszechna i nosi znamię konieczności. Każdy bowiem czło­ wiek nie mogąc ostatecznie zaspokoić swych pragnień w łasnym i siłami i osiągnąć celu w zakresie w łasnych możliwości, musi jako

8 Por. K ritika otw leczennych naczal, SS, t. II, 27—46. 9 Por. Oprawd. d., 72—82.

10 Inaczej ujm uje S o ł o w j e w genezę i rozwój religii w W ykładach

o bogoczłowieczeństwie, gdzie ważniejsze religie przedstaw ia jako pewne

etapy ewolucji aż do chrześcijaństw a. Por. Cztienija o Bogoczełowieczestwie (odtąd w skrócie: Czt. Bog.), SS, t. III, 142—150, a także M ifołogiczeskij pro-

istota rozum na uznać swą zależność od Istoty najwyższej. Musi też, szukając oparcia dla podstaw moralności, uznać obiektywne istnienie dobra, istnienie porządku moralnego, czyli Opatrzności Boga. Stanowi to zdaniem S o ł o w j e w a istotę religii naturalnej.

Aczkolwiek w yodrębnia on trzy pierw otne dane moralne, to jednak te dwie ostatnie nie odgryw ają tak zasadniczej roli. Spro­ wadzają się bowiem jakby do wspólnego korzenia, którym jest wstyd. On to zajm uje miejsce naczelne i z niego wywodzi się cały porządek moralny. Dowodzi tego m. in. zjawisko sumienia, które stanowi tylko rozwinięcie wstydu. O bejm uje ono cały zakres życia moralnego, w sferze naszych stosunków z bliźnimi przejaw ia się jako w styd „społeczny”, w relacji zaś do Boga jako w styd „reli­ gijn y ”.

Jedność porządku moralnego jest bardzo mocno podkreślona jeszcze w innej formie. Zgodnie bowiem z główną tezą filozoficzną S o ł o w j e w a — ideą wszechjedności, istotę moralności stanowi działania prowadzące do jedności: do integracji w ew nętrznej czło­ wieka, do um acniania jedności wśród ludzi oraz przyw rócenia jak najpiełniejszej jedności z Bogiem.

Pierw otne dane moralności, jak również zasady z nich w y­ prowadzone nie w ystarczają jednak do ustalenia najwyższych norm postępowania, ani nie zapewniają skuteczności działania moralnego. R eprezentują bowiem jedynie dobro względne. Tym bardziej nie należy szukać właściwego rozwiązania w kierunkach filozoficznych, takich jak eudajmonizm, hedonizm, utylitaryzm , które w ysuw ają jedynie zasady ,,pozorne” , niezdolne pokierować życiem ludzkim n . W etyce bowiem konieczne są norm y absolutne 12.

W poszukiwaniu takich norm wielkie zasługi, zdaniem S o ł o ­ w j e w a , położył K a n t . Określił on form alnie istotę moralności jako coś absolutnie niezależnego czyli autonomicznego — działanie czystej woli. Słusznie też stwierdził, że czyste dobro m oralne należy uznać za dobro najwyższe, a więc i za pełnię szczęścia. Błędem jed­ nak było u K a n t a , że w swych subiektyw istycznych założeniach istnienie Boga i nieśm iertelnej duszy uczynił postulatem praktycz­ nego rozumu. W skutek tego w ytw orzył błędne koło: Bóg i nie­ śm iertelna dusza wywodzą się z moralności, a sama moralność jest uw arunkow ana istnieniem Boga i nieśm iertelnej duszy.

Także dla S o ł o w j e w a istotną podstawę moralności stanow ią Bóg i nieśm iertelność duszy. Bez nich bowiem nie tylko ginie wszelki sens istnienia ludzkiego, nie jest też do pomyślenia człowiek jako istota m oralna. Ale filozof rosyjski uważa, że Bóg i dusza są

P O D ST A W O W E Z A Ł O Ż E N I A D O K T R Y N Y W Ł . S O Ł O W JE W A 7 3

11 Por. Oprawd. d.y 131—149.

siłami kształtującym i moralność, a nie jej postulatam i. Dlatego tw ierdzi z przekonaniem , że istnienie Boga jest praw dą obiektyw ­ nie uzasadnioną. W ystarczającym zaś dowodem na istnienie Boga jest, w edług S o ł o w j e w a , przeżycie religijne. Oczywistość i re­ alność przeżycia religijnego potw ierdza bez cienia wątpliwości to, że istnieje i przedm iot tych przeżyć — Bóg 13, który jest n ajpełniej­ szą i jedyną racją życia człowieka, a zarazem początkiem i celem ostatecznym . On też stanowi ostateczną podstawę dla etyki i tylko w oparciu o niego można sformułować bezwzględną normę m oral­ ną 14.

Treść jej w ykazuje jednak ścisłe powiązanie z nauką objawioną, niezbędną więc rzeczą będzie sięgnięcie do jego założeń teologicz­ nych.

2. ZAŁOŻENIA TEOLOGICZNE

Nierzadko spotykane określenie S o ł o w j e w a jako teologa nie jest pozbawione słuszności. W jego dziełach trudno dostrzec w y­ raźną granicę między rozumowaniem opartym o przesłanki racjo­ nalne a odwoływaniem się do praw d objawionych. Głosił on bowiem jedność wiedzy, która obok nauk ścisłych i filozofii obejm uje także Objawienie, z którego czerpie największą pewność. Filozofia zaś będąc organiczną częścią wiedzy stanowi w rozwoju myśli ludz­ kiej konieczne i naturalne przygotowanie do Objawienia.

Teologia S o ł o w j e w a zawiera swoiste elem enty, które mają niem ałe znaczenie dla jego rozwiązań etycznych. Będzie więc rze­ czą wskazaną przedstaw ić ją w skrócie.

N ajbardziej charakterystyczna dla teologii S o ł o w j e w a jest nauka o bogoczłowieczeństwie. Najczęściej nazywa on Chrystusa Bogiem-Człowiekiem. W jego doktrynie Bóg-Człowiek jest drugą osobą Boską, która w Trójcy św. jest siłą działającą na zew nątrz, a więc tą, która objawia się światu. Nierzadko też spotykam y się z określeniem C hrystusa jako „wcielonej Bożej M ądrości” (Sophia) albo Logosu, ponieważ jako Rozum istotny w yraża on istotę czyli sens wszechświata.

13 „D iejstw itielnost bożestwa nie jest wywód iz rieligioznago oszczuszcze- nija, a sodierżanije etogo oszczuszczenija — to sam oje czto oszczuszczajetsja. O tnim ite etu diejstw itielnost wyższago naczała — i w rieligioznom oszczu- szczeniji niczego nie ostanietsja. Ego samogo nie budiet bolsze, No ono je st’ i znaczit je st’ to, czto w niem dano — czto w niem oszczuszczajetsja. Je st’

Bóg w nas — znaczit On je st”. Oprawd. d.t 179.

14 „W sowierszennom w nutrienniem sogłasii s wysszeju woleju, prizna- w aja za w sjem i drugim i biezusłownoje znaczenije iii cjennost’ poskolku i w nich je st’ obraz i podobije Bożije, prinim aj wozmożno połnoje uczastije w diele swojego i obszczogo sowierszenstw ow anija radi okonczatielnogo otkrow ienija Carstw a Bożija w m irie”. Tamże, 189.

P O D ST A W O W E Z A Ł O Ż E N I A D O K T R Y N Y W Ł. S O Ł O W JE W A ₇₅

Przyjście na świat Boga-człowieka było w ydarzeniem , które nie tylko odpowiadało, w edług teologii S o ł o w j e w a , ewolucji we wszechświecie i biegowi dziejów ludzkości, ale było koniecznością z nich w ynikającą. Wszechświat, jego zdaniem, zmierza, w sposób konieczny, ku doskonałości. Dowodu na to dostarcza powszechna ewolucja, której jako faktow i zaprzeczyć niepodobna, przy czym proces doskonalenia obejm uje cały wszechświat, zarówno świat m a­ terialny jak i duchowy. Ja k stw ierdza doświadczenie, między tym i obu światam i istnieje w zajem ne oddziaływanie i bardzo ścisła łącz­ ność. Najwyższą form ą istnienia, a zarazem najw yższym celem dla jestestw a jest życie doskonałe. Inne natom iast formy, bytow ania, jak istnienie, życie, życie świadome i życie rozum ne są tylko kolejnym i szczeblami na drodze do osiągnięcia tej pełni. W konsekw encji tego podziału, zresztą zgodnie z doświadczeniem, w procesie ew olucyj­ nym wszechświata można wyróżnić pięć stopni ontycznych. N aj­ częściej zwą się one królestw am i; są to: królestwo m ineralne (nie­ organiczne), roślinne, zwierzęce, ludzkie i Boże. Niższe sfery istnie­ nia stanowią podbudowę i uw arunkow ania dla wyższych. Istoty z niższych królestw ciążą ku doskonalszym formom istnienia z kró­ lestw wyższych i starają się je osiągnąć. Na szczególną uwagę za­ sługują dwa ostatnie królestw a tj. ludzkie i Boże.

Pierwsze z nich to królestwo człowieka przyrodzonego, posiada­ jącego naturę m oralną. Szczytowym osiągnięciem człowieka na tym etapie jest utw orzenie idei doskonałości bezwzględnej, która polega na połączeniu się człowieka z Bogiem. Zdobycie jej jednak prze­ kracza możliwości człowieka działającego o w łasnych siłach. Jest jednak rzeczą konieczną, by człowiek tę doskonałość osiągnął. Dobro bowiem w nim nie może niedoskonałe pozostać. Przem aw ia za tym analogia oparta na fakcie przechodzenia w całym wszechświecie form mniej doskonałych do coraz doskonalszych. Inaczej zacho­ dziłaby sprzeczność z zasadą ewolucji. Dlatego królestwo ludzkie z istoty swej, co jest postulatem logiki — domaga się nadejścia królestw a wyższego, K rólestw a Bożego.

S o ! o w j e w określa K rólestwo Boże jako doskonały porządek m oralny, w którym zostałaby przywrócona pełna, harm onijna jed­

ność nie tylko między człowiekiem i Bogiem, lecz także między wszelkim stw orzeniem i Bogiem, przyw rócony stan pierw otnej szczęśliwości, istniejący na początku świata.

Dysponując jednak wyłącznie swoimi siłam i człowiek nie był w stanie dać początku nowemu Królestw u. Mógł to uczynić jedynie Bóg. A jedyną możliwą drogą do tego było jego wcielenie. Dla­ tego było rów nie konieczne, by Bóg-człowiek zstąpił na świat, jak konieczne i nieodw racalne jest nastanie K rólestw a Bożego 15. P rzy ­ gotowaniem do wcielenia Boga była cała historia ludzkości. Dzieje

ludzkości stanow ią bowiem proces historyczny, który przedstaw ia współdziałanie Boga i człowieka, z tym , że w spółpraca ta z biegiem czasu staw ała się coraz bliższa. W jej ram ach Bóg w ielokrotnie objawiał się ludzkości, początkowo za pośrednictw em sił przyrody, a więc w sposób jeszcze niew yraźny i stanow iący przygotowanie do właściwego objawienia. W m iarę zwiększania się uzdolnień czło­ wieka do rozum ienia rzeczy Bożych, doskonalsze staw ały się teofa- nie, by wreszcie osiągnąć swój szczyt w O bjawieniu Chrystusa. Jak bowiem w pierw otnym okresie ewolucji cała przyroda była nastaw iona na przyjście człowieka, tak późniejsze dzieje ludzkości stanowią przygotowanie do przyjęcia wcielonego Boga. To przy­ gotowanie zaznacza się w sposób szczególny dojrzewaniem ludzko­ ści w zakresie m yśli filozoficznej, w czym decydującą rolę odegrały przede wszystkim trzy narody: Hindusi, G recy i Ż y d z i16.

Gdy proces przygotow ujący przyjście Boga został ukończony, gdy dokonała się ,,pełnia czasów” , nastąpiło wcielenie C hrystusa. P rzyjście Boga-człowieka stanow i centralny i zw rotny p u nkt w dziejach ludzkości, ale zarazem zamknięcie długiego procesu zbliżania się ku sobie pierw iastka boskiego i ludzkiego, reprezentu­ jącego również całą przyrodę. W Bogu-człowieku oba pierw iastki nie tylko naw zajem się przeniknęły, ale utw orzyły doskonałą jed­ ność. W osobie C hrystusa przez przebóstw ienie i wywyższenie czło­ wieczeństwa ludzkość osiągnęła cel swych naturalnych, odwiecz­ nych aspiracji, zostało bowiem zrealizowane to, co przed tym sta­ nowiło jedynie przedm iot w yobrażenia i tęsknoty. Ideał przybrał formę rzeczywistości, gdyż C hrystus stał się prawdziwie doskona­ łym, duchowym człowiekiem 17.

Istotą dzieła zbawczego C hrystusa jest podwójne wyrzeczenie czyli zaparcie się siebie, które C hrystus okazał zarówno jako Bóg, jak i jako człowiek. Jako Bóg uczynił to przez zgodę na wcielenie, ukrycie swej boskiej chwały i poddanie się w arunkom ludzkiego istnienia. Jako człowiek zrezygnował z posługiw ania się Bożą po­ tęgą, która przecież była przym iotem jego osoby i mogła zapewnić realizację ludzkich pragnień: sławy, ‘bogactwa i władzy. Miało to miejsce w kuszeniu, w którym C hrystus odrzucając pokusy złego ducha, odniósł nad nim zwycięstwo. Ostatecznie zaś go zwyciężył dopiero przez cierpienia ciała i śmierć na krzyżu. Szczytowym jed­

15 Por. tamże, 195—205.

16 Por. Czt. Bog. 143—150; Osnowy duchow noj żizni, (odtąd w skr.: Osn,

duch. ż.) SS, t. III, 326—332, W ielikij spor i christianskaja politika, (odtąd

w skrócie: Wiel. spor.), SS, t. IV, 19, 26; Jew riejstw o i christianskij wopros,

SS, t. IV, 126—134, Oprawd. d., 200; Russie et VEglise universelle, P aris 1889,

282—288.

P O D ST A W O W E Z A Ł O Ż E N I A D O K T R Y N Y W Ł . S O Ł O W JE W A ₇₇ nak tryum fem i wykończeniem dzieła C hrystusa było jego zm ar­ tw ychw stanie. Pokonał w nim zło fizyczne, śmierć oraz rozkład i w pełni uduchowił swe ciało, czyniąc je chw alebnym 18.

Dzieło Chrystusa, jak już wspomniano, dokonując zasadniczego i radykalnego zw rotu w dziejach ludzkości, stanowi zarazem ich punkt centralny, węzłowy. Od C hrystusa rozpoczyna się bowiem nowy okres historii ludzkości, w którym ma się realizować K róle­ stwo Boże. Ma to być zarazem urzeczywistnienie sensu stworzenia i istnienia wszechświata. Z sensem wszechświata i biegiem dziejów ludzkości jest tak ściśle związane istnienie C hrystusa historycznego, że zaprzeczenie jego historyczności odbierałoby sens zarówno celo­ wości stworzenia św iata jak i historii całej lu dzk o ści19. Przez ze­ spolenie w tak zasadniczy sposób teologii z osobą i. dziełem C hry­ stusa idea bogoczłowieczeństwa uzyskała centralne znaczenie. Wo­ kół niej skupiają się w system ie S o ł o w j e w a podstawowe linie jego doktęyny, z czym zresztą zgadza się większość badaczy spuści­ zny rosyjskiego m y ślicie la20. Idea bogoczłowieczeństwa w ujęciu S o ł o w j e w a jest też kluczem do ostatecznego rozwiązania za­ gadnień etycznych, stanow iąc absolutną podstawę do normowania

*I2 izpnj muRModó^sod Dlatego realizacja! dzieła C hrystusa stanow i zasadniczy obowią­ zek każdego chrześcijanina. Budowę K rólestw a Bożego należy za­ czynać od siebie samego, od kształtow ania w sobie w ew nętrznej postawy nacechowanej cnotami religijnym i, jak w iara, nadzieja, miłość, czystość, pokora i gorliwość o chwałę Bożą 22. Jest to równo­ znaczne z pracą nad sobą, ze zdobywaniem doskonałości w ew nętrz­ nej. Człowiek nie był w stanie zrealizować pełnej doskonałości w porządku wyłącznie naturalnym , mógł jednak o w łasnych siłach stworzyć jej ideę. Realizację doskonałości zapewnił dopiero Chrys­ tus, który sam stał się urzeczywistnionym powszechnym ideałem. W edług niego powinien siebie kształtować każdy chrześcijanin. C hrystus też winien stać się dla chrześcijanina „żywą, osobową siłą”, która może w ew nętrznie i trw ale przeobrazić duszę ludzką, uczynić człowieka nowym, duchowym człowiekiem, zapewnić wcie­ lenie C hrystusa w siebie.

W ewnętrzne odrodzenie się w C hrystusie ma stanowić istotę ży­ cia chrześcijańskiego, które w pismach S o ł o w j e w a nazywa się

18 Por. Czt. Bog., 157 n, Osn. duch. ż., 340, Oprawd. d., 208. 19 Por. Oprawd. d., 201, 206.

20 Dlatego trudno się zgodzić ze zdaniem ks. T. B i e l s k i e g o SAC., sprowadzającego ideę bogoczłowieczeństwa u Sołowjewa do fragm entu ewo­ lucji Absolutu. Por. Eklezjologia W. S. Sołow jew a, Roczn. Teol. Kan. KUL 7/1960/ nr 2, 41 n.

21 Por. Istorija i huduszcznosV tieokratii, SS, t. IV, 571. 22 Por. tam że, 545.

czasem życiem nowym, urzeczywistnionym przez dar łaski, dobro­ wolnie przez Boga użyczony ludziom. Łaska zapładnia duszę ludz­ ką. i staje się rękojm ią owocności jej wysiłków. Działanie łaski po­ siada tak wielką wfcgę w życiu duchow ym człowieka, że można nazwać je aktem stwórczym Boga, w którym ludzie, otrzym ując nowe życie stają się jego d ziećm i23.

W w ew nętrznym doskonaleniu się S o ł o w j e w podkreślał po­ trzebę osobistego w ysiłku, pracy nad sobą. Aktywność jego zdaniem, jest najbardziej istotną cechą doskonałości chrześcijańskiej. Dlatego nic nie jest tak przeciwne duchowi chrześcijańskiem u jak bierność. Istotę chrześcijaństw a stanowi nie tyle nauka Chrystusa, lecz prze­ de w szystkim praktyczna jej realizacja, aktyw ne włączenie się w dzieło Boga-człowieka i to w społecznym, zorganizowanym w y­ siłku. W przekonaniu autora Usprawiedliwienia dobra nie można oddzielić indyw idualnego od społecznego doskonalenia się, ani też moralności indyw idualnej od społecznej. Jedynie bowiem w życiu społecznym, w służbie ogólnemu dobru człowiek odnajduje siebie, może osiągnąć doskonałość i pełnię rzeczywistości. Dlatego społe­ czeństwo stanow i dopełnienie jednostki, w nim dokonuje się osta­ teczne wykończenie osobowości człowieka. Doskonalenie się jedno­ stki jest więc uw arunkow ane przez społeczeństwo i to przez takie, które się samo rozwija.

To m oralne doskonalenie się społeczności ludzkiej można obser­ wować od zarania dziejów ludzkości. Przejaw em jego jest m. in. nieustanne ulepszanie ustroju społecznego, jego dążenie ku for­ mom coraz bardziej uniw ersalnym (ustrój rodowy, państw ow o-na- rodowy, wreszcie powszechny, obejm ujący całą ludzkość). Chrześci­ jaństwo właśnie w dążeniu do K rólestw a Bożego daje możność osią­ gnięcia pełnego uniw ersalizm u.

Ludzkość realizującą dzieło C hrystusa nazyw a S oł o w j e w społecznością bogoludzką lub jeszcze częściej Kościołem. Jest to Kościół w szerokim tego słowa znaczeniu, filozof rozumie przezeń mistyczne zjednoczenie w szystkich ludzi w Chrystusie, który jest jego głową 24. Do istoty tak pojętego Kościoła należy połączenie dwóch pierw iastków boskiego i ludzkiego, podobnie jak to miało miejsce w Chrystusie. Związek tych pierw iastków winien stopniowo

23 Por. Ons. duch. ż., 281—285.

24 Oto niektóre szczególnie godne uwagi definicje: „Kościół jest to ludz­ kość połączona ze swą zasadą boską, czyli żywe ciało boskiego Logosu, wcielonego tj. historycznie wyodrębnionego w bosko-ludzkiej osobie Jezusa C hrystusa” (Osn. duch. ż., 347; podobnie Czt. Bog.y 159) „żywe ciało Boga- -człowieka” (Istorija i buduszcznost’ tieokratii, 561); „ludzkość przebóstw iona przez C hrystusa” (T ri rieczi w pam iat’ Dostojewskogo, SS, t. III, 204), „prawdziwa obecność Boga w ludziach i życie wolne ludzi w Bogu” (W iel.

P O D ST A W O W E Z A Ł O Ż E N I A D O K T R Y N Y W Ł S O Ł O W JE W A ₇₉

stawać się coraz ściślejszy i bardziej harm onijny, tak jednak, by elem ent boski zdobywał coraz większą przewagę. Tego rodzaju .uzgadnianie obu pierw iastków stanowi o rozwoju Kościoła, jest on bowiem żywym ciałem, które rozw ija się i w zrasta, by w końcu mogło osiągnąć „pełnię dojrzałości C hrystusow ej” .

Lecz dopóki Bóg nie stanie się „wszystkim we w szystkim ” (1 Kor 15, 28) dopóki ludzkość jest dopiero w stadium dążenia ku doskonałemu porządkowi m oralnemu, dopóty niezbędna jest ze­ w nętrzna i w idzialna organizacja społeczności ludzkiej. Właściwą zaś formą ustroju ludzkości powinna być teokracja, w inna ona według S o ł o w j e w a obejmować wszystkie bez w y jątku dzie­ dziny życia ludzkiego. Władzę teokratyczną m ają sprawować trzy organy: najwyższego kapłana, cesarza i proroka 25.

Kościół, w ścisłym tego słowa znaczeniu, w idzialny i ziem sk i26, m iał stanowić narzędzie władzy Boga na ziemi, być „formą nowej ludzkoścj”, której ma zapewnić odrodzenie i odnowę. Misję tę może spełnić dzięki swym konstytutyw nym elementom: hierarchii, dog­ m atom i sakram entom . Kościół w swej działalności winien być w spierany przez państwo.

Aby jednak Kościół mógł w ypełnić swoje zadania, na w szystkich jego członkach spoczywają poważne obowiązki. Do nich m. i. należy posłuszeństwo wobec Kościoła; prowadzi ono do wolności, która jest elem entem absolutnie koniecznym w jego życiu. A ktyw ny zaś udział każdego chrześcijanina w działalności kościelnej winien w y­ rażać się w gotowości do poświęceń, naw et w heroicznych czynach, 0 ile zajdzie tego potrzeba. Należy tu taj podkreślić, że za pierwszy 1 w pew nym sensie najw ażniejszy obowiązek chrześcijańskiej dzia­ łalności, Sołowjew uważał troskę o zjednoczenie Kościołów.

Jest to zrozumiałe, gdyż w nauce filozofa chrześcijaństw o ma pro­ wadzić ludzkość ku jedności, rozbicie w ew nętrzne jest więc czymś, co z istoty swej jest sprzeczne z jego duchem i zadaniami. Dewizą działalności i twórczości S o ł o w j e w a było bowiem: „Caeterum censeo: P rim um et ante omnia Ecclesiae unitas instauranda, ignis fovendus in gremio sponsae C hristi” 27.

25 W koncepcji S o ł o w j e w a z ostatnich lat, najwyższym kapłanem m iał być papież, cesarzem — cesarz rosyjski; ro la ’ proroka, przywódcy du­ chowego i wychowawcy społeczeństwa w pism ach S o ł o w j e w a jest n a j­ mniej dokładnie określona.

26 Rozróżnienie pojęcia Kościoła w szerokim i ścisłym znaczeniu, uw ypu­ klone w pracy ks. T. B i e l s k i e g o (por. art. cyt.) ma niew ątpliw ie podsta­ wy w doktrynie S o ł o w j e w a . Należy jednak zaznaczyć, że linia tego po­ działu jest często niew yraźna, a nieraz wręcz nieuchw ytna.

27 List do K i r e j e j e w a. Pis’ma W. S. Sołowjewa, t. II, S. Pietierburg 1909, 118.

Wiele też uwagi poświęca S o ł o w j e w życiu narodów. W jego koncepcji, zaw ierającej niewątpliw ie elem enty m esjanizm u, każdy naród ma do spełnienia jakieś posłannictwo. M isja każdego narodu ma swego rodzaju znamię sakralne, określona jest bowiem przez od­ wieczny plan Boży, naw et już sama idea narodu opiera się o praw ­ dy religijne. M isja ta polega przede w szystkim na współdziałaniu w dziele zjednoczenia w szystkich narodów w jedną wielką rodzinę ludzką, związaną braterstw em , wolnością, poczuciem jednego syno­ stw a wobec Boga. Każdy naród w yrzekając się ciasnego nacjona­ lizmu powinien pojmować swoje powołanie jako służenie innym , a nie jako panowanie. To powołanie, jako zadanie historyczne, sto­ jące przed każdym narodem, stanowi poważną, zobowiązującą w sumieniu, powinność m oralną 28.

W koncepcji S o ł o w j e w a potrzeba skoordynowanego w ysił­ ku w dziele realizacji dzieła C hrystusa w postępie m oralnym całej ludzkości jest tak bardzo uw ydatniona, że moralność już w swym pojęciu jest społeczna. Tylko bowiem dzięki wspólnym staraniom można ustrzec się przed subiektyw nym i w ypaczeniami moralności i osiągnąć trw ałe rezu ltaty w podniesieniu ogólnego poziomu mo­ ralnego. Ludzkość jako „zorganizowana m oralność” powinna zająć wspólną postawę wobec Chrystusa, stając się odpowiednim środo­ wiskiem do przyjęcia Boga. W ten sposób chrześcijaństw o będzie mogło spełnić swą wielką misję dziejową: prowadzić ludzkość w ciągłym postępie m oralnym do zjednoczenia z Bogiem, do prze- bóstwienia, a za pośrednictwem ludzkości i cały wszechświat.

Powyższy w ykład poglądów S o ł o w j e w a pozwala stwierdzić, że etyka w jego ujęciu jest w swych podstaw ach chrześcijańska, teologiczna. W ywody filozoficzne, jakim i posługuje się autor, pełnią rolę raczej pomocniczą argum entów uzasadniających główne zało­ żenia jego myśli etycznej. Założenia te, jak niewątpliw ie w ynika z analizy całej twórczości S o ł o w j e w a , opierają się o doktrynę chrześcijańską z charakterystycznym dla niego chrystocentryzm em , wyrażonym w idei bogoczłowieczeństwa. Bogoczłowieczeństwo sta­ nowi ostateczną podstawę myśli etycznej filozofa rosyjskiego; ono bowiem jedynie nadaje sens ludzkiemu życiu, określa cel, zadania i obowiązki, wreszcie użycza sił do realizacji K rólestw a Bożego, po­ jętego jako doskonały porządek m oralny i stanowi rękojm ię jego realizacji.

28 Por. zwłaszcza L ’idée russe, w: Deutsche Gesamtausgabe der W erke

von W ladim ir Sołow jew , Freiburg i B. 1954, t. III, 28—90; Saint Vladim ir et l’état chrétien, tam że, 95—130; R usskij nacjonalnyj idieał, SS, t. V, 379—389.

W dziełach S o ł o w j e w a spotykam y bliższe omówienie powołania poszcze­ gólnych narodów. Misja dziejowa narodu polskiego, w edług niego m iała polegać na tym, by być łącznikiem między W schodem i Zachodem. Por.

P O D ST A W O W E Z A Ł O Ż E N I A D O K T R Y N Y W Ł . S O Ł O W JE W A ₈₁

3. WARTOŚĆ DOKTRYNY MORALNEJ WŁ. SOŁOWJEWA D oktryna m oralna S o ł o w j e w a spotykała się w swoim czasie z różnym przyjęciem . Uwidoczniło się to zwłaszcza po ukazaniu się Usprawiedliwienia dobra. W ocenie tego dzieła nie szczędzono n a­ w et dość ostrych krytyk. W skazywano też niedociągnięcia n atu ry form alnej. Rzeczywiście można niejedno zarzucić filozofowi od stro­ jny jeg° metody naukow ej. Poważne zastrzeżenia budzą np. jego sposoby uzasadniania, w których dostrzega się czasem dość dużą dowolność i zbyt daleko idące uproszczenia. Niekiedy dla niego w y­ starczający dowód stanowi etymologia, przykład z mitologii czy li­ te ra tu ry lub niepogłębione odwołanie się do świadomości ludzkiej. W korzystaniu ze źródeł nie zawsze też bywa zachowany rygor nau ­ kowy. Niekiedy uderza brak ścisłości i precyzji w używ aniu term i­ nów względnie w w ypowiadaniu twierdzeń. Razi też swą sztucz­ nością stosowany często schematyzm, przeważnie w ystępujący w formie trychotom izm u. Wszystko to, w pewnej mierze, rzuca cień na wartość samych wywodów filozofa rosyjskiego, który ra ­ czej b y ł więcej myślicielem i poetą, aniżeli naukowcem.

Lecz z drugiej strony nie można zapominać o znacznych pozyty­ wach twórczości S o ł o w j e w a . Przede w szystkim trzeba pod­ kreślić w ew nętrzną stru k tu raln ą jedność jego m oralnej nauki, tro ­ skę, by poglądy swe przedstaw ić w formie przekonyw ającej. Po­ dziwiać też należy barwność, świeżość i polot jego stylu, artyzm i piękno języka, nieraz niezw ykłą powagę i namaszczenie niem al biblijne, i w ykład zdradzający głębokie przekonanie o praw dzi­ wości głoszonych poglądów.

E tyka S o ł o w j e w a w ostatecznych podstaw ach okazała się, chrześcijańska, teologiczna. S o ł o w j e w jednak, k tóry przecie przede w szystkim uchodzi za filozofa, uważał ją za dyscyplinę filo­ zoficzną, i nazwał filozofią moralną. Zresztą rzeczywiście punktem wyjściowym są założenia filozoficzne. W artość niektórych z nich jest znaczna.

Trzeba więc przyznać, że S o ł o w j e w szczególnie trafnie w y­ brał ideę dobra jako pu n k t w yjścia dla swych rozważań etycznych. Na w ybór ten najpraw dopodobniej w płynęła polemika z T o ł s t o- j e m, który w swych poglądach ograniczył się do negatywnego za­ lecenia nie sprzeciwiania się złu. S o ł o w j e w n atom iast w ycho­ dząc z idei dobra zdecydowanie przeciw stawił mu etykę o charak­ terze pozytywnym , w której w yraźnie uw ypuklił obowiązek czynie­ nia dobra i aktywnego dążenia do doskonałości. Skuteczność jego polemiki z T o ł s t o j e m była niew ątpliw ie w ynikiem takiego stanowiska.

Nie można też odmówić trafności odwołaniu się w etyce do n atu ry ludzkiej; tw ierdzenie jednak S o ł o w j e w a o istnieniu 6 — C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a f. III

pierw otnych danych m oralnych pozwala dostrzec pewną zbieżność z dość często spotykaną nauką m oralistów rosyjskich o jakim ś wrodzonym zmyśle m oralnym , co w tej form ie trudne byłoby do przyjęcia. Podkreślenia godna jest natom iast próba sięgnięcia do fenomenów, które można łatwo dostrzec i sprawdzić. Przypisanie jednak tak w ielkiej roli uczuciom niew ątpliw ie wpływ a na obniże­ nie w artości doktryny etycznej S o ł o w j e w a . Łączy się to bo­ wiem z w yraźnym niedocenieniem znaczenia rozum u w doktrynie i życiu norm alnym .

W przedstaw ieniu roli poszczególnych uczuć uderza przede wszystkim przesada w ujęciu w stydu. Naraziło to etykę S o ł o ­ w j e w a na poważny zarzut jednostronności. Krańcowość znam io­ nuje zresztą całe podejście filozofa do zagadnienia życia seksual­ nego.

Drugie uczucie m oralne — współczucie jako norma kształtująca stosunki międzyludzkie jest sform ułow ana zdecydowanie zbyt ogól­ nie, by mogła stanowić dostateczną podstaw ę do kształtow ania sto­ sunków międzyludzkich w tak skomplikowanej rzeczywistości spo­ łecznej. Niezwykle natom iast trafnie, chociaż nie bez pew nej prze­ sady, podkreślone jest znaczenie egoizmu — głównej przeszkody we współżyciu ludzi.

Budzi też sprzeciw ujęcie trzeciej pierw otnej danej m oralnej. Za wielkie uproszczenie i daleko idącą dowolność należy uznać w y­ prowadzenie religii z dyspozycji em ocjonalnej: szacunku dla rodzi­ ców, starszych, jak również przedstaw ienie rozwoju religii w opar­ ciu o daleko posunięty ewolucjonizm. Trudno też przyjąć zbieżną w pew nym stopniu z doktryną K a n t a naukę o priorytecie etyki w stosunku do religii. Trzeba jednak przyznać, że samo zaakcento­ wanie tego związku jest w yjątkow o trafn e i słu sz n e 29. S o ł o- w j e w nie widzi naw et możliwości uzasadnienia porządku mo­ ralnego bez uznania Boga, do którego odwołanie się nadaje jedynie sens działaniu m oralnemu. Stąd też niezwykle cenne w jego d o k try ­ nie etycznej jest przeświadczenie, że obowiązki człowieka względem Boga w ynikają w sposób konieczny i oczywisty z n atu ry ludzkiej i stanowią zarazem uzasadnienie wszelkich innych powinności. Tego rodzaju nastaw ienie należy uznać za szczególny w yraz przekonań S o ł o w j e w a , według którego jedynie norm y oparte o Dobro n a j­ wyższe — Boga mogą skutecznie kierować postępowaniem ludzkim. Dlatego całe życie uparcie poszukiwał w artości absolutnych.

Swoistość doktryny S o ł o w j e w a zaznacza się w yraźnie rów ­ nież w jego teologicznych założeniach. Przede wszystkim tru d ­ 20 Trafność tę podnosi B. H a r i n g. Por. Świętość a dobro, Poznań 1963, 33.

P O D ST A W O W E Z A Ł O Ż E N I A D O K T R Y N Y W Ł . S O Ł O W JE W A ₈₃ no nie zauważyć zbytniego zracjonalizowania teologii. Filozof był bowiem zdania, że w szystkie praw dy objawione, naw et te, które określa się jako ścisłe tajem nice w iary, są całkowicie dostępne dla rozumu ludzkiego 30. Pociąga to poważne konsekw encje i dla jego nauki moralnej. W tym bowiem ujęciu zarówno zbawcze dzieło C hrystusa, jak nadprzyrodzone wyniesienie człowieka zdają się no­ sić cechy czysto naturalne, co w sposób konieczny w ynika z proce­ su ewolucji i praw a o powszechnym postępie w doskonałości.

Cenne natom iast ujęcie idei K rólestw a Bożego przyćm iewa pew­ ne pokrewieństwo z błędnym i poglądami chiliastów czy ze swoi­ stym ujęciem apokatastazy u O r y g e n e s a . Można też za T a r e - j e w e m 31 widzieć w przedstaw ieniu przez S o ł o w j e w a K ró­ lestwa Bożego zbieżność ze stanem jakiegoś powszechnego dobroby­ tu i szczęścia, którym w w yobrażeniach pozytywistów miał się koń­ czyć ogólny postęp ludzkości.

Najcenniejsze w system ie etycznym S o ł o w j e w a jest jed­ nak jego tiauk a o bogoczłowieczeństwie, zresztą mocno uw ypuklo­ na w całej praw osław nej teologii. Na szczególną uwagę zasługuje podkreślenie obowiązku czynnego włączenia się w realizację dzieła C hrystusa i powinności odrodzenia się w nim. To ostatnie w sfor­ mułowaniu S o ł o w j e w a budzi jednak pewne zastrzeżenia. Zda­ je się bowiem sugerować nie tylko odrodzenie w ew nętrzne, ducho­ wą przem ianę przez łaskę uświęcającą, ile jakiś rodzaj przebóstwie- nia ontycznego w pew nym zlaniu się na zasadzie równości, rozpły­ nięciu się w Bóstwie. N araziło to filozofa na zarzut panteizm u, cho­ ciaż on sam usiłował się odciąć od tego poglądu 32.

W doktrynie S o ł o w j e w a nie do przyjęcia jest również określenie Chrystusa jako osoby bogoludzkiej, Chrystus bowiem zgodnie z dogmatem określonym jeszcze na Soborze Chalcedoń- skim 33 (a więc przyjm ow anym także przez praw osław nych) jest osobą boską. Ponadto zarysow anie osoby C hrystusa razi brakiem wyrazistości, mglistością, pew nym spekulatyw nym podejściem. C hrystus nie tyle jest żywym, osobowym wzorem godnym naślado­ wania i czci, ile raczej oddalonym symbolem, określanym najczęś­ ciej term inam i: Bóg-człowiek, Logos, Sophia.

Nie można też pominąć dobitnie akcentowanego społecznego charakteru moralności, zwłaszcza eklezjalnej form y życia

chrześci-30 S o ł o w j e w uw ażał naw et tajem nicę Trójcy św. za dostępną dla rozumu ludzkiego, por. Czt. Bog., 92.

31 Por. M. M. T a r e j e w, W. S. Sołow jew , w: Christianskaja swoboda,

(Osnowy christianstwa. Sistiem a rieligijoznoj m yśli, t. IV), Sjergiejew Posad 2

1908, 343, 361.

32 Por. Czt. Bog. 107, 152; Osn. duch. ż., Oprawd. d., 179—190. Pis’ma, t. II, 100.

jańskiego. Ważne też jest w porów naniu z eklezjologią praw osław ­ ną 34, która, nie bez wpływu protestantyzm u, zbyt mocno nieraz kładła nacisk na elem enty duchowe zarówno w definicji Kościoła jak i życiu chrześcijańskim . Miało to też znaczenie dla przeciw sta­ wienia się poglądom T o ł s t o j a , który zwalczając wszelkie for­ my organizacyjne przyczyniał się do szerzenia anarchizmu. Z uzna­ niem też podkreślić należy, że S o ł o w j e w odważnie występował przeciwko podporządkowaniu Cerkwi praw osław nej państw u i do­ magał się dla niej swobody działania. Niektóre wreszcie myśli o ży­ ciu Kościoła w ybiegały daleko naprzód, czego dowodem jest ich zbieżność z postulatam i głoszonymi przez dzisiejszych teologów. Przykładem może być zdecydowane domaganie się w olności'i tole­ rancji dla w szystkich wyznań i religii, uznanie za najw ażniejszy obowiązek chrześcijanina pracy dla zjednoczenia chrześcijan po­ przez miłość, wzajem ne zrozumienie, uznanie swych błędów przez wszystkie strony, odnowę chrześcijaństw a przez wzmożenie gorli­ wości życia w myśl zasad ewangelicznych.

Natom iast trudno się pogodzić z koncepcją całokształtu ustro­ ju społecznego opartego na teokracji. Poglądy jego m ające związek z doktryną P l a t o n a i św. A u g u s t y n a , bliskie nauce śre­ dniowiecznej, zupełnie nie pasują do czasów nowożytnych. Z d ru ­ giej zaś strony nie można odmówić słuszności jego zdecydowanemu podkreślaniu konieczności objęcia norm am i m oralnym i życia poli­ tycznego.

Bardzo udane, w ogóle jedne z najlepszych w twórczości S o ł o - w j e w a, są jego wypowiedzi na tem at posłannictw a i obowiązków narodów. Poglądy, śmiałością swoją daleko w ybiegały poza epokę współczesną filozofowi. W ystarczy przypom nieć potępienie przez niego wyzysku kolonialnego i nienawiści między narodam i, podkreś­ lenie obowiązku współpracy i przychodzenia z pomocą, rezygnacji z dążeń do panow ania nad innymi, wreszcie działania w kierunku zjednoczenia ludzkości.

Żałować należy, ze S o ł o w j e w w sw ym ujęciu etyki tak m a­ ło miejsca poświęcił cnocie miłości, problemowi łaski, zagadnieniu zła moralnego tj. grzechu i sankcji, a więc sprawom zasadniczej wagi w doktrynie i życiu moralnym.

Zam ykając ocenę trzeba wreszcie zwrócić uwagę na głoszony przez S o ł o w j e w a daleko posunięty ewolucjonizm. Filozof obej­ m uje ewolucją wszystko: świat m aterialny i duchowy, historię zba­ wienia, życie m oralne, głosząc ciągły postęp w tej dziedzinie, zdają­ cy się im plikować jakieś istotne ulepszenie ludzkiej natury. P rze­ sada tego ujęcia w pływ a na obniżenie w artości jego poglądów

nych. Podobnie można powiedzieć o optymizmie jego etyki. S o- ł o w j e w zafascynow any wizją K rólestw a Bożego, pojętego jako doskonały porządek m oralny, oraz stałym i koniecznym postępem w kierunku jego realizacji, zdaje się nie dostrzegać ani zła m oralne­ go w całej jego grozie, ani trudności w działaniu m oralnym . D late­ go też jego doktryna etyczna grzeszy w pew nej mierze brakiem rea­ lizmu, a nieraz wręcz m arzycielstwem. Trzeba także podkreślić, że zbyt ogólny ch arakter w skazań etycznych S o ł o w j e w a , w spólny zresztą z rosyjską m oralistyką, osłabia praktyczną w artość jego dok­ tryny.

Z drugiej jednak strony nie można nie doceniać w artości w kła­ du S o ł o w j e w a do nauki etycznej, który zresztą zjednał uzna­ nie wielu mu współczesnych i do dzisiaj nie przestaje budzić żywe­ go zainteresow ania. Przez oparcie swojej etyki n a zjaw iskach pow­ szechnych i spraw dzalnych jako fenomenie n atu ry ludzkiej zbliżył się bowiem do nowoczesnych ujęć nauki moralności. Ponadto fu n­ dam entem swej etyki uczynił idee zasadniczej wagi: Królestwo Boże, bogoczłowieczeństwo, życie chrześcijańskie w ram ach Koś­ cioła, a zatem te idee, które leżą u podstaw najnow szych prób od­ nowy teologii m oralnej. Cenne w jego doktrynie etycznej jest nie tylko podkreślenie tych idei, lecz także uzasadnienie ich głębokim, historiozoficznym sensem naw iązującym do przem ian we wszech- świecie, a więc zaakcentow anie także kosmicznego aspektu. W szyst­ ko to świadczy, że filozof sposobem ujęcia i oryginalnością swej. nauki wyprzedził mocno czasy, w których żył i działał.

Przecie w szystkim jednak należy podkreślić jego szlachetne i uczciwe poszukiwanie wszędzie praw dy i gotowość jej przyjęcia, chociaż by to były tylko cząstkowe jej przejaw y i to zaw arte w kie­ runkach ideologicznie mu przeciwnych. Praw dę głosił S o ł o w j e w odważnie, nie w ahając się występować przeciwko najw yższym au ­ torytetom i ogólnie przyjętym prądom, a więc rządowi carskiemu, zwierzchnikom Cerkwi praw osław nej, T o ł s t o j o w i , słowianofi- lom, nihilizmowi. P rzedstaw iając się zdecydowanie indyferentyzm o- wi religijnem u społeczeństwa rosyjskiego w ystąpił z etyką ściśle re­ ligijną i stanowczo domagał się stosowania zasad ewangelicznych w całokształcie życia społecznego, z polityką włącznie. I chociaż nie wszystko w doktrynie etycznej S o ł o w j e w a jest próbą uda­ ną, niew ątpliw ie wiele jego osiągnięć posiada w artość trw ałą, a szla­ chetna postawa uczonego-działacza ze wszech m iar zasługuje na uznanie.

LES FONDEMENTS DE LA DOCTRINE MORALE DE W. SOLOWJEW

D’après W. S o l o w j e w (1853—1900, ém inent philosophe russe) la morale, en ta n t que science philosophique, est l ’exstension de l ’idée du bien, innée à l’être hum ain. Chaque traitem ent systém atique de la science éthique doit être basé sur la n atu re m orale de l ’homme qui contient le bien. Cette nature m orale se m anifeste par trois élém ents prim ordiaux: la pudeur, la compassion et le sentim ent religieux. Les rudim ents tels que: l’ascétisme, l'altruism e et la m orale religieuse découlent de ces sentim ents à base de raison, qui — m arq u an t les devoirs de l ’homme envers lui-m êm e, son prochain et Dieu — em brassent tout le domaine de sa vie m orale. C’est toutefois la pudeur qui, ayant un caractère — avant tout — sexuel dans sa phase initiale, ap p arait comme le sentim ent le plus prim ordial et le plus im portant. Non seulem ent la conscience tire son origine de la pudeur, mais de même tout ordre m oral en découle. Le fondem ent définitif de toute obligation m orale se trouve dans le Bien absolue — qui est Dieu, dont l ’existence se m anifeste, pleinem ent, en toute évidence, p ar les émotions religieuses de l ’âme.

L ’idée principale de la théologie de W. S o l o w j e w se m anifeste par le théandrism e. Ainsi l ’oeuvre de rédem ption du C hrist n ’était que résu ltat d ’une nécessité provenant de l’évolution de l ’univers et conforme au sens et au cours de l ’histoire de l ’hum anité. La prolongation de l ’oeuvre du Christ, autrem ent dit, la réalisation du théandrism e, conçue comme établissem ent du Royaume de Dieu, ou bien de l ’ordre m oral p a rfait — form e le support définitif et la norme la plus élevée de la vie chrétienne. En conform ité avec cette norme, il fau t contribuer ta n t à la régénération individuelle dans le Christ, q u ’à la perfection de la vie sociale dans le cadre de la théocratie. Le but final serait la spiritualisation universelle, la déification non suelem ent de l’hum anité entière, mais aussi de tout l ’univers.

Les rem arques critiques ont souligné les lacunes de sa m éthode scien­ tifique et m ontré le m anque de fondem ent. L ’appréciation essentielle des

conceptions philosophiques accentue la justesse à l ’engagem ent dans l ’idée du bien et à l ’appel à la nature hum aine, la légitim ité du rapport entre la m orale et la religion, ainsi que le besoin de normes absolues dans l ’éthique. Les objections énoncées visent entre autres l ’exibition du rôle des sentim ents, en prem ier lieu l ’étalage de la pudeur. La notion d ’une réalisation du Royaume de Dieu form ulée du point de vue de l ’historiosophie est bien appréciable dans la doctrine m orale théologique de W. S o l o w j e w , ainsi que celle du rapprochem ent entre la vie m orale et le rétablissem ent interé- rieu r de l ’oeuvre du C hrist et encore l ’accentuation du besoin de perfection­ nem ent au sein de l ’Eglise. En revanche un excès de rationalism e et de maximalisme, une image assez vague du Christ, une déconcidération form elle du rôle de la charité dans la vie m orale sont les objections initiales.