Stanisław Roszak, Janusz Tandecki
"Metryka uczniów Toruńskiego
Gimnazjum Akademickiego
1600-1817. Cz. 1-2", wyd. Z. H.
Nowak, J. Tandecki, Toruń 1997-1998
: [recenzja]
Rocznik Toruński 26, 197-200
R O C Z N I K
T O R U Ń S K I
T O M 26
R O K 1999
M etryka uczniów Toruńskiego G im nazjum Akademickiego 1600-1817,
w yd. Z. H. Nowak, J. Tandecki, cz. 1-2, T oruń 1997-1998, ss. 561.
M e try k a u czn ió w to ru ń sk ie g o G im n a z ju m s ta n o w iła ju ż od połow y X IX w. w a żn e ź ró d ło w b a d a n ia c h dziejów ży cia k u ltu ra ln e g o T o r u n ia i P ru s K ró lew sk ich . D zięk i a n alizie w pisów „ d isc ip u lo ru m G y m n a sii A c ad e m ic i” p o w sta ły z n a k o m ite ro z p ra w y o k u ltu rz e um ysłow ej m ia s ta , u w z g lęd n iają c e p rz e m ia n y k ad ro w e i in te le k tu a ln e d o k o n u ją c e się w m u rach to ru ń sk ie j u c ze ln i1. P ró b ę k ry ty c z n e j e d y cji ź ró d ła , d o dziś zachow anego w zb io ra c h K siążn icy M iejsk iej w T o ru n iu , p o d ją ł jesz c z e p rz e d w o jn ą S ta n isła w T y n c . Z a m ia r ten do czek ał się je d n a k re a liz ac ji d o p ie ro d zięki s ta ra n io m dw óch profesorów U n i w e rsy te tu M ik o ła ja K o p e rn ik a , m e d ie w istó w i z araz e m d o św iad czo n y ch e d y to ró w , Z e n o n a H u b e r ta N ow aka i J a n u s z a T andeckiego.
M e try k a o b e jm u je d w a to m y (o ry g in ał to je d n a księga, o p ra w io n a w po!. X IX w. i lic z ą c a 452 s tro n y ) z aw ie ra ją c e kolejno d a ty w pisów do poszczególnych k la s G im n a z ju m A k ad em ick ieg o w la ta c h 1600-1717 (t. 1) o raz 1718-1817 (t. 2). C ało ść o p a trz o n o in d e k sa m i osób o ra z n azw geograficznych, p rz y g o to w a n y m i p rzez M . K u c a i A . Z y g ad łę. R e je s tr p ro w ad zo n y p rzez rek to ró w G im n a z ju m p rzez p o n a d d w a s tu le c ia o d z w iercied la zm iany, ja k ie n a stę p o w a ły w ty m cza sie p rz y w y k o n y w an iu o b o w iązk u nałożonego przez o rd y n a c ję szk o ln ą 1600 r. o z ap isa c h u czn ió w . W p isy z a w ie ra ją ró żn e d a n e szczegółow e w zależności o d s c h e m a tu p rz y ję te g o p rzez d a n eg o re k to ra . I ta k np . re k to r K o n ra d Ba- y er, k tó ry z a p o c z ą tk o w a ł to ru ń s k ie „ A lb u m s tu d io so ru m ” , o d n o to w y w ał je d y n ie im io n a i n a z w isk a u czniów w kolejnych k lasach . O rd y n a c ja szk o ln a, w sk azu jąc n a k o n ieczn o ść d o k o n a n ia w pisów , n ie p recy zo w ała je d n a k , ja k ie d a n e po w in n y zn aleźć się w M e try c e o p ró cz d a n y ch p e rso n aln y c h . N iek tó rzy re k to rz y , ja k E . K ó n ig , P. J a e n ic h e n czy J. O e d er o g ran iczali się d o o d n o to w a n ia p o d s ta w ow ych in fo rm a c ji, in n i j a k P. Z im m e rm a n n i J. W ende rozszerzali z ap is o p o c h o d z e n ie sp o łec z n e i te ry to ria ln e . N a jb a rd z ie j gorliw i d o d a w ali in fo rm a cje o w ieku u c zn ia, a ta k ż e w cześniej uk o ń czo n y ch szkołach. N a s tę p c a K o n ra d a B aye- r a n a sta n o w is k u re k to ra , M aciej N izołius, z ad b a ł np . o u zu p ełn ien ie „ A lb u m s tu d io s o ru m ” o in fo rm a c je n a te m a t p o c h o d z e n ia te ry to ria ln e g o i sp o łeczn eg o
^ o r . S. T y n c , D zie je G im n a zju m T o ru ń skieg o , t. 1, T o ru ń 1928, t. 2, T o ru ń 1949, a zw ła szc za m o n o g ra fia p ió r a S. S ałm o n o w icza, T o ru ń skie G im n a zju m A k a d e m ic k ie w
w ychow anków . W ydaw cy, s ta r a j ą c się zachow ać ja k n a jw ię k sz ą w iern o ść wo b ec ź ró d ła , p o z o sta w ili c h a ra k te ry sty c z n e o d rę b n o ści w u k ła d z ie zap isó w . W je d n y m ty lk o p rz y p a d k u Z. H. N ow ak i J. T a n d e c k i „ u d o sk o n a lili” źró d ło . Ze w zg lęd u n a o d m ie n n e z asad y n u m e ra c ji, ja k im i po słu g iw ali się re k to rz y g im n a z ju m , o ry g in a ł u tr u d n i a o b liczen ia i zesta w ie n ia s ta ty sty c z n e u czn ió w d la p o szczególnych klas, la t czy okresów . W y d a je się, że je d n o lita , c ią g ła n u m e ra c ja w p ro w a d zo n a p rzez w ydaw ców o b o k zapisów o ry g in a ln y c h rzeczyw iście czy n i M e try k ę , z g o d n ie z z am iarem ed y to rsk im , b a rd z ie j p rz e jrz y stą . S zkoda, iż o b o k n a m a rg in e sie n ie w p ro w ad zo n o też u z u p e łn ia ją c e j, je d n o lite j d a ta c ji ro c z n ej, gdyż t a s to so w a n a p rzez rek to ró w nie zaw sze b y w a c zy teln a . O p ró c z w pisów u czniów M e try k a z aw ie ra cen n e d a n e n a te m a t o b e jm o w a n ia ob o w iązk ó w p rzez k o lejn y ch re k to ró w (in fo rm a c je o p o ch o d zen iu , d z ie n n a d a t a o b ję c ia u rz ę d u ). S p o ra d y c z n ie o d n o to w y w a n o też n a jis to tn ie jsz e w y d a rz e n ia z ży cia szkoły czy m ia s ta . In n e w zm ian k i, o w ojnie, zarazie, m a ją c h a r a k te r lakoniczny.
O zn ac z e n iu to ru ń sk ie g o G im n a z ju m A k ad em ick ieg o ja k o in s ty tu c ji ży cia ośw iato w eg o i k u ltu ra ln e g o nie tylko m ia s ta , ale i całeg o re g io n u św iad czy ć m oże ju ż s a m a im p o n u ją c a lic z b a 11 ty sięcy w pisów n a p rz e strz e n i 200 la t. S zk o ła to ru ń s k a d z ia ła ją c a od 1568 r. ja k o g im n a z ju m h u m a n is ty c z n e b y ła trz e c ią w P ru sa c h K rólew skich p la c ó w k ą teg o ty p u . W cześn iej d z ia łały ju ż g im n a z ja w E lb ląg u (od 1538 r.) i w G d a ń sk u (o d 1558 r.). D zięki re fo rm o m p rz e p ro w a d zo n y m p rzez b u rm is trz a H e n ry k a S tr o b a n d a , a w zo ro w a n y m n a m yśli p ed ag o g iczn ej J a n a S tu r m a , szkoła ro z p o c zę ła w d ra ż a n ie now ego p ro g ra m u , m a ją c d o św iad c z o n ą k ad rę p ro feso rsk ą. G im n a z ju m zyskało s t a tu s ak ad em ick i, p rz y c ią g a ją c coraz lic z n iejsz ą rzeszę k a n d y d a tó w . W o k resie r e k to r a tu K o n ra d a B ay e ra lic z b a w ychow anków ogółem we w szy stk ich 11 k la sac h p rz e k ra c z a ła 300 osób. M n iejszą o b sad ę klas s ta rsz y c h m o ż n a tłu m a c z y ć p r a k ty k ą e d u k a c y jn ą , u trw a lo n ą n a p o c z ą tk u X V II w ., a m ian o w icie p rz e n o szen iem się s ta rsz y c h uczniów z m ia s ta d o m ia s ta . W te n sp o só b p o w sta ła ciek aw a i z ró żn ico w an a sp o łeczn ie g ru p a tzw . w a g an tó w 2. N ie ste ty b ez b a d a ń k o m p a ra ty s ty c z n y c h g ru p ę tę tr u d n o p o d d a ć szczegółowej a n alizie. Z m ie n ia ją c a się frek w e n c ja o d z w iercied la w zloty i u p a d k i to ru ń sk ie g o G im n a z ju m , u k a zu jąc ró w n o cześn ie siłę o d d z ia ły w a n ia placów ki n ie ty lk o n a n a jb liż sz ą okolicę czy sąsie d n ie K u jaw y, ale ta k ż e n a te re n y niem ieckie i w ęgierskie (ju ż w o k re sie r e k to r a tu B ay e ra około 30% s tan o w ili uczniow ie n ap ły w o w i). Do T o ru n ia p rz y b y w a ła m łodzież z K orony, R usi, In flan t, M arch ii, Ś ląska, M iśni, S ak so n ii, W ęg ier. W d o ty ch czaso w y ch b a d a n ia c h w y c ze rp u ją c y ch s tu d ió w d o c ze k a ły się je d y n ie to ru ń s k ie p e re g ry n a c je m łodzieży z k ra jó w K o ro n y św . S te fa n a o ra z e lb lą ż a n 3 . M o żn a żyw ić n ad zieję, że p re z en to w a n a e d y c ja p o b u d z i do d a l
2 S. T y n c , D z te jt G im n a zju m Toruńskiego, t. 2, s. 2 2 -2 4 .
S. S alm o n o w icz, T o ru ń skie G im n a zju m A k a d em ickie a zie m ie K o ro n y W ęg ie rskiej
szych p o szu k iw a ń , ro z s z e rz a ją c geograficzny zasięg to ru ń sk ic h k o n ta k tó w e d u k acy jn y ch . T o ru ń sk ie G im n a z ju m , p o s ia d a ją c e o d 1594 r. s ta t u s g im n a z ju m ak ad em ick ieg o , sta n o w iło w ażne m iejsce n a d ro d z e w y k sz ta łc e n ia i k arie ry d la m ło d zieży p ro te s ta n c k ie j, ale ta k ż e i k ato lick iej. T u k szta łc iły się cale pokole n ia to ru ń s k ic h m ieszczan - E skenow ie, W achschlagerow ie, ale ta k ż e ku jaw sk iej s z la c h ty - B iesiek iersk ich , D ąm b sk ic h , Sokołow skich. N o ta b e n e ta k ż e je z u ic kie k o leg iu m w T o ru n iu , b ę d ąc e k o n k u re n c ją w obec G im n a z ju m , p rzy jm o w ało m ło d zież lu te r a ń s k ą i k a to lic k ą 4 . N a p o c z ą tk u X IX w. G im n a z ju m to ru ń s k ie s ta ło się p ra w d z iw ą k u ź n ią k a d r d la a d m in is tra c ji p ru sk iej. R ó w n o cześn ie je d n a k w je j m u ra c h k s z ta łc ili się p rzy szli d z ia łac z e polskiego ru ch u p a trio ty c z n e g o - M ierży ń scy , B iesiekierscy, D ąm bscy. W 1813 r. d o M etry k i z ap isa n o A p o lin a rego D ą m b sk ie g o z K aczkow a, s y n a k a sz te la n a inow rocław skiego. K ilk ad ziesiąt la t p ó źn iej z asły n ie on ja k o p o w stan ie c lis to p a d o w y o raz ak ty w n y u c ze stn ik W io sn y L u d ó w n a P o m o rz u . W y d a je się, że w p isu jący d a n e D ąm b sk ieg o re k to r p o m y lił je d n a k d a tę u ro d z in (23 V II 1802 r. - w pis w M etry ce ). W rzeczyw i sto śc i b o w iem A p o lin a ry p rz y sze d ł n a ś w ia t trz y l a t a w cześniej (15 V II 1799 r .) 5 . U d o stę p n ie n ie „ M e try k i u czniów T o ru ń sk ieg o G im n a z ju m A k ad em ick ieg o ” sze ro k ie m u g ro n u b a d a c z y o tw ie ra now e p e rs p e k ty w y szczegółow ej a n a lizy zw iązk ó w T o r u n ia ze śro d o w isk a m i m ieszczań sk im i i szłacheckim i P ru s K ró lew sk ich , K orony, j a k ró w n ież te ry to rió w niem ieckich. Z n aczen ie p ierw szy ch k o n ta k tó w e d u k ac y jn y c h w ro zw o ju w sp ó łp racy k u ltu ra ln e j o ra z zw iązków m ię d z y k a d rą p ro fe s o rs k ą a w y ch o w an k am i s ta n o w i w ciąż w ażny p ro b le m b a daw czy. W sp o m n ie ć m o ż n a tu ta k ż e o konieczności b a d a ń n a d sy ste m e m s ty p e n d ia ln y m i je g o m ie jsce m w k s z ta łto w a n iu się więzi k lie n ta rn y c h , a w szer szy m w y m ia rz e je g o w p ły w em n a ś w ia d o m ą p o lity k ę k s z ta łc e n ia e lit. C iekaw ych in s p ira c ji d o s ta r c z a p ra c a W . O sip o w a p o św ięco n a m .in . stu d io m m ło d zieży ro sy jsk iej w niem ieck ich u n iw e rs y te ta c h w 2. połow ie X V III s tu le c ia 6. A u to r p o d k re ś la szc z eg ó ln ą ro lę ty c h n iem ieckich uczelni, k tó re p rzy jm o w ały Ro sjan d zięk i p ro te k c ji m iejsco w y ch profesorów , zw iązanych bad aw czo z A k a d em ią N a u k w P e te rs b u rg u . W sp a rc ie s ty p e n d ia ln e o raz s ta ł a o p iek a i k o n tro la n a u kow a p rz y n io sły k o rz y stn e re z u lta ty . M a rb u rg , G e ty n g a, S tr a s b u rg s ta ły się nie
A k a d e m ic k ie g o , t. 1, p o d red. Z. Zdrójkowskiego, Toruń 1972, s. 167-205; M. Paw lak, M ło d zie ż elbląska w T o ru ń s k im G im n a zju m A k a d e m ic k im w X V I I - X V I I I w ieku, ib id .,
s. 2 0 7 -2 2 4 .
4 Por. L. G rzeb ień SJ, D zie je ku ltu ra ln e je z u itó w to ru ń skic h (1 5 9 6 -1 9 9 6 ), [w:] J e
z u ic i w T o ru n iu 1 5 9 6 -1 9 9 6 , p o d red. K. M aliszew skiego i W . R ozynkow skiego, Toruń
1997, s. 67.
5 S. R o sza k , A p o lin a r y P a n ia łe o n D ą m b ski, [w:] In o w ro cła w ski S ło w n ik B iogra
fic z n y , z. 2, Inow rocław 1994, s. 19.
6 W . O sip ow , P ie tierb u rg ska ja A k a d e m ija N a u k i ru ss k o -n ie m ie c k ije sw ia zi w po
ty le je d n y m i z w ielu uczelni odw ied zan y ch przez rzeszę s tu d e n tó w ze W sc h o d u , ile w a żn y m i o śro d k a m i k s z ta łc e n ia rosyjskiej e lity naukow ej.
T o ru ń sk ie G im n a z ju m d la w ielu uczniów stan o w iło je d y n ie e ta p w e d u k acji. N ie k tó rz y o p u szczali m u ry G im n a z ju m , by szu k ać szczęścia w in n y ch szkołach (w a g a n ci). S tą d ry su je się kolejny p o s tu la t z b a d a n ia k ie ru n k ó w e d u k ac y jn y c h p e re g ry n a c ji m ło d y c h to ru n ia n czy też uczniów zw iązan y ch je d y n ie okresow o z to ru ń s k im G im n a z ju m 7. M e try k a d o s ta r c z a szczegółow ych d a n y ch p e rs o n a ln y c h u m o ż liw ia ją cy c h id en ty fik ację uczniów re je stro w an y c h ta k ż e w w ykazach in n y ch u czelni. N a g ru n c ie p o lsk im k ilk a k ro tn ie p o d ejm o w an o ju ż n a p o d s ta w ie m e try k w pisów p ró b y a n alizy p o d ró ży e d u k acy jn y ch w ep o ce n o w o ż y tn ej8 . M o żn a w ięc żyw ić n a d zieję , iż o b e c n a k ry ty c z n a e d y cja „ A lb u m s tu d io s o r u m ” G im n a z ju m A k ad em ick ieg o w T o ru n iu zaow ocuje w k ró tc e n ow ym i s tu d ia m i k o m p a ra ty s ty c z - nym i.
Stanisław Roszak
7P ró b ę takiej analizy podjął w ydaw ca M etryki Z. H. N owak, który opracow ał w ykaz toruńskich sty p e n d y stó w profesora W ilhelm a H altenhoffa, por. Z. H. N owak, S tip en -
d ia ti H a lte n h o ffia n i. W yka z s tu d e n tó w to ru ń skic h - s typ e n d ystó w W ilh elm a H a lte n h o ffa w L ip s k u 1 6 0 0 -1 7 1 6 , [w:] M ię d zy w ielką polityką a szla ch eckim p a rtyk u la rze m . S tu d ia z d ziejó w n o w o ż y tn e j P o lsk i i E u ro p y, ku czci proj. Ja cka S ta szew skie g o , Toruń
1993, s. 1 2 5 -1 3 8 . O sta tn io tak że S. Hoyer, D er Zugug von S tu d e n te n aus P o len an die
U n ive rsitä t L eip zig im X V I I I Jh ., [w:] P o lsk a -S a k s o n ia w czasach u n ii ( 1 6 9 7 -1 7 6 3 ). Próba now ego s p o jrze n ia , p o d red. K. B artkiew icza, Zielona G óra 1998, s. 5 3 -6 4 .
8 M. Paw lak , S tu d ia u n iw e rsyteckie m ło d zieży z P r u s K ró lew skich w X V I -
X V I I I w ieku , Toruń 1988, D . Ż ołąd ź-S lrzelczyk , P e re g rin a tio academ ica. S tu d ia m ło d zieży po lskiej z K o ro n y i L itw y na aka d em ia ch i uniw ersytetach n ie m ie c k ic h w X V I i p ie rw sze j połow ie X V I I w ieku, P oznań 1996.
