i - i i w o a i nie zla i

Dr

hab. Zbigniew Trzaskowski, prof.

UIK

Instytut

Filologii

Polskiej

Uniwersltet

|ana Kochanowskiego

Recenzja rozprawy

doktorskiej

magistra

Piotra Domki.

Tytul

dysertacji: Problem zta w tw6rczoici eseistycmej Czeslawa Milosza.

Promotor: Dr

hab. Kazirnierz Maci4g,

prof.

UR

Magister Piotr DomkapodjEl sig naukowej eksploracjizlo|onej podwielomawzglgdami

problematyki,

wymagajqcej znacznej

wiedzy i

niepoSlednich umiejgtnoSci warsztatowych

z

zakresu

kilku

dziedzinwiedzy: literatury,

filozofii,

teologii, estetyki, antropologii, socjologii,

historiozofii, Problemat zla fizycznego, moralnego, metafizycznego nie

^podlega

jednoznacznemu

kryterium, nie mozna go w

2aden spos6b sklasyfikowac

i

jednoznacznie

ocenic. Najprawdopodobniej dlatego, Le kaLdy czlowiek ma indywidualnE

zdolnoSi odczuwania

i

przeLywania, Do6wtadczanie zla

w

wymiarze impresji, percepcji,

idei

wiE2e sig

z

najbardziej osobistq sfer4

ludzkiej

egzysten cji, a kazda osoba, bez wzglgdu na wiek czy plec, wyznawany $wiatopoglqd,wraLenia jednostkoweprze|ywa na sw6j spos6b, Najwigkszq zagadk1 dotyczqcE zla zdaje sig

byi

cierpienie niezawinione, kt6rego nie mozna w pelni zroztmte(.

Eksploracja

wydaje

sig

najbardziej odpowiednim terminem dla

scharakteryzowania zaprezentowanego

w

rozprawie postgpowania badawczego przybhLajEcego pojgcie

zla

_lako

subiektywnego przeLycia, a zarazem zjawiska o statusie obiektl.wnym,

Konsekwencji

w stosowaniu strategii analitycznej, wieloplaszczyznowolci i wnikliwo6ci

interpretacji,

dobremu

rozeznaniu

w

meandrach

idei fllozoficznych i

znajomo6ci

antropologii kultury

towarzyszy

dbalo6i o

logrczny

tok

wypowiedzi,

a

co wigcej

-

zastosowanie odpowiedniego

instrumentarium metodologtcznego. Interdyscyplinarna recepcja, juk podkre6lil

Ernst R. Curtius, powoduje tworczq percepcjg, a ta z kolei prowadzi do koncepcji.

Starannie dobrany material egzemplifikacyjny, wykorzystanie

zroznicowanych

i

nalezycie dobranych narzgdzi analitycznych, uczciwe

odwoiywanie

sig

do

istniej4cej jtrz,

pokaZnej przecieL literatury fllozoficznej, dowodzE

wyraiLnre,

Le Autor

zaprezentowal przekonujqcE, opartE na merytorycznre uzasadnionych osqdach, a nade wszystko zwart4 pod

wzglgdem mertf.orycznym,

syntezg

my$low4. Przy interpretacjt

zr6Lnicowanych tekst6w

kultury uniknEl

niebezpieczenstwa

synkretyzmu, w obrgbie calej pracy

zachowal jednoznacznodi argumentacji, a co najwazniejsze

- ^mimo

^lekkiej

^nuty

osobistych sympatii

-

obiektpvizm

naukowy. Nie podporzEdkowal warsztatu literaturoznawczego systemowi wiedzy

filozoficznej,

chocraz

w

kontek6cie problemata

zla odwoluje

sig czgsto

do

poglEd6w wielu filozofow.

Strategii wieloaspektowego odczytywania antyeskapistycznej, erudycyjnej

i

fraktalnej

w kazdym calu

eseistyki Czeslawa

Milosza, penetracji

dramatyczno-metaforycznej tkanki

27

zbror6w szkic6w

noblisty, kt6ry

sam przyznal

w

Ogrodzie

nauk,

Le ,,wylawia

to i

owo

z

prywatnej ksiggi r6zno6ci", dopisujqc komentarz, przy6wiecal pierwszorzgdny cel

-

^analiza

pola semantycznego zwiEzanego z heterogenicznq kategoriE zla. ZwiEzekl4czEcy zewngtrzne uwarunkowania zla z jego treSci4 wydai sig Piotrowi Domce zbyt silny, by m6g1 go potraktowac

jedynie na

zasadzie

prostej relacji

mrgdzy

czynnikiem sprawczym a skutkiem,

Analizg problematu zlaprzede wszystkim w optyce egzystencjalnej i poloZenie akcentu na subiektyr,vne postrzeganie

niekoherencji

rzecnT,+risIo|ci,

przy

jednoczesnym

uwzglgdnieniu

perspekty*y epistemologicznej, obiektywizfia,cej Swiat zaburzonego porzEdku moralnego, naleLy uzna( za postgpowanie

jak

najbardziej wla6ciwe w deskrypcji tytulowego zagadnienia,

Kategoria zla z perspektywy

logiki,

etyki, estetyki,

polityki

oznacza dla magistra

Domki

ciqgle stawianie

znaku

zapylania

nad

ludzka, egzystencjE

i warto6ciami

przydaja,cymi jej sensownoSci,

Ludzie staj4 sig stronq

pozwanE

procesu nad jednostkowymi

wyborami

i indywidualnym

przeznaczeniem,

Milosz

natomiast zeznajarcym

na ich korzy6i

Swiadkiem, rozwaLajqcym

dramaturgig zla a nie grE

czystej estetyki, Paradoksalme,

przy

widocznym

w

esejach

noblisty

sceptycyzmie epistemicznym,

zio ulatwia

lepsze

poznanie

czlowieka, zakrgt6w rozgrywajarcego sig losu, rozmiaru ludzkiego potencjala,zwlaszczaw czasach pogardy wobec czlowieka,

w

okresie burzliwych przemian sfery duchowej

i

spole cznej. Systematyczna obserwacja

dookolnej

rzeczywistoSci

rodzi

orientacjg,

kt6ra wszelkim wysilkom

czlowieka zmierzaj4cym

do

zacr4gnigcia zaslony uspokajajEcych abstrakcji pomigdzy sob4 a wlasnym

przeznaczeniem stawra naprzeciw refleksyjnq Swiadomo6i, Koncepcja to2samo6ci osobowej versus obiektpvno

((

_{zla, na co} zwr6cona zostala uwaga

w

rozprawie, dotyczy ludzkiej natury, stanowi o funkcjonowaniu _czlowieka w spolecznoSci.

W centrum

zaprezenlowanych

rozwaLa(,

niezaleLnie

od

szczeg6lowych eksplikacji o inspiracjach, naturze, czasie, czlowieku,

historiozofii

pozostaje aksjologia. Swiat wartoSci ma

to

do siebie, Le zawiera

w

sobie antynomie,

W wyniku

wewngtrznej dialektyki lgk przed zlem wyzwala pragnienie dobra, sam staje sig dobrem. Cien dowodzi 6wiatla.

In

genere dysertacja

stanowi sp6jny obraz teodramatyki

nieprawo6ci,

kt6ra

wyznacza

cziowiekowi

zadanie

stworzenia w egzystencji poddanej dyktatowi totalitarnej wladzy zla -

^terytorium

moralnego lmetafizycznego

ladu i

rozumnego postgpowania,

Z

perspektywy aksjologicznej

Autor staral sig odpowiedziei na

zasadmcze

dla caio6ci jego rozwaiart

p1'tanie:

Cty

do6wiadczanieprzez czlowieka zla jest dla6,

by

sparafrazowai stwierdzenie _Jeana P. Sartre'a, ,,mgkq niepotrzebn4", czy mgk? dla tego co mozliwe,

jak twierdzi

Soren

A.

Kierkegaard? Na podstawie

wnikliwej

analizy esej6w Milosza odpowiedZ

-

jakkolwiek nie wprost oczywista

-

^nie podlega

dla P. Domki

wEtpliwo6ci:

zlo

dla czlowieka

w jego tajemnej

glgbi

jest

_{mgkE dla} wszystkiego, co staje sig mo2liwe dzigki wolnym wyborom, jakie podejmuje.

By( obcym wobec znanego, i spoufalii sig z tym, co obce to

konfrontacja

z

rzeczywisto6ciq

zla

zmuszajEcq

niejednokrotnie

czlowieka

do marszu na

egzystencjalnE

pustynig. Zmudna wgdr6wka ku dobru w

teraZniejszej epoce,

dumnej z obalania

zludzen

i pozor6w, jest niewEtpliwie

czymS najbardziej

radykalnym, albowiem rozwiewa

omamy

falszywychabsolut6w, nieustannie pojawiaj4cych sig na drogach ludzkiego |ycia.Nie wystarczy

powiedziei, Le czlowiek stawia czolo

zagmatwanym

realiom zla. On stan4i oko w

oko z determinantami zla,ktorego nie spos6b uj4c zracjonalizowanE mySIE, konfrontowany z now?

rzeczywisto$ciE

nie

na miarg

jednostki w

sytuacji, gdy ludzkE v'ryobraLniq

i

SwiatopoglEdem zdawal sig wcze6ni ej rzqdzic swoj ego

rodzajt

reahzm wizualny. Konfrontacj a z przejawamt zla, postrzeganego przez Milosza

jako

teodramatyka egzystencji, stanowi memento po bolesnych do5wiadczeniach

II wojny

Swiatowej

i

Holocaustu

(por.

zapytanie Theodora

W. Adorno:

czy mo2na tworzyc poezjg po Auschwttz) oraz obrong przed dehumanizacjq jednostki w systemach totalitarnych, paradoksalnie

przryruca

poczucie r6wnowagi psychicznej

i

wyostrza krytyczne

spojrzenie eseisty

na

otaczajEcy

go

6wiat,

W tym

przypadku

mamy do

czynienia

z

my(;lEcq osobE,

kt6ra

nie

karmi

sig zludzeniami, rozpoznawszy prawdziwe

warunki

Lycra, staje twarz4 w twarz z rzeczryistotcrq zla.

Otwarcie

sig

przez Milosza na to, co Mircea Eliade okre6lil mianem

,,najbardziej rzecz:pvistego r znaczqcego", Swiadczy

w opinii

P.

Domki

o widocznym zastgpowaniu w jego

refleksji

eseistycznej

o ^zL'r

modernistycznego

jednolitego pojgcia

racjonalnoSci pruez postmodernistyczny dialog racjonalizm6w. ,,Pusta transcendencja", doSwiadczanie ,,otchiani zla", ,,transcendentna bezdomno6i", syndrom ,,ukEszenia Heglem" , ,,natLtra deyorans

-

^natura

devorata" stanowiq roLne

formy

literackiego dyskursu

o

rozmiarach odby.wajEcego sig ruchu wahadlowego wzajemnego

wplywu, w kt6rym rozwoj

cywilizacyjny

XX

w.

wyzwolil

procesy ,,rozkladu niszczEcego"

i,,rozkladu

plodnego", dynamikQrzeczy dobrych

izlych.

Problem zla stanowii wielkq

przeszkodg,

z

ktora, zderzaly sig

wraZliwo6i i

sumienie poety, Wyprawa w Swiat zewngtrzny, a r6wnocze6nie podr62 do wlasne go wnEtrza potggowaly

u

niego Swiadomo6i

Upadku,

PrzeLywanie indy,addualnej skofczono6ci stymuluje

i

taki jest, zdaniem

Autora,

postulat Milosza, koniecznoS( rewrtalizacji SwiatopoglEdu religijnego,

kt6ry pozwoli

pluralistycznemu spoleczeristwu

wypracowai pewien

rodzaj konsensusu

w

6wiecie,

gdzie bardziej Iiczy sig miei

aniLeli

byi, argument sily niz sila argumentu.

Reflektuj4c postrzeganie obliczy zia

u

noblisty, poza kaZdym szlakiem jego my6li

i

kaZdym przystankiem Lyciowei mEdro6ci odczytuje

Doktorant

Lyczenie,

kt6re mogloby wiefczyc

kazdy esej tego tw6rcy, tak

jak

zamyka modlitwg chrze6cijanina: ,,Wybaw nas od zlego" .

Metoda zestawieri analitycznych i konsekwentnie stosowana

wyldadnia

komparatystyczna sprawdzaj4 sig wielokrotnie w rozprawie. P, Domka

przyznale

pierwszefstwo w swojej

anahzie

obok hermeneutyki (czytaj: hermeneutyki

rozumienia)

redukcji

ejdetycznej. Redukcja transcendentalna

w

pol4czeniu z metodE morfologrcznqwydale sig najlepszym sposobem analizy

tytulowej

tematyki,

Z kolei

metodologia aergocentryczna,

z naleLfim umiarem

wykorzystana

w pracy,

znajduje

pelne

zastosowanie

w

przypadku Milosza,

tw6rcy z

charyzmatem wyczucia czasu historycznego, albowiem czgsto, szczegolnie

w

poezii

i

eseistyce, zderzal

on moment

dziejovvy

z

akazanym skr6towo 2yciorysem.

W

ten

spos6b dokonywala sig literacka

ekwiwalentyzacja

koncepcji

rzeczywistoSci spoleczno-

-polityczne

j,wzorc6w

_osobowych

i

realidw codzienno6ci.

Kompozycja dysertacji, podzielonej na cztery rozdzialy,

odzwierciedla

zdysclplinowanie merytoryczne i klarowne wytyczenie linii interpretacyjnej. Tytuiy

poszczeg6lnych

partii dysertacji wrEcz drobiazgowo sygnalizujq

charakterystyczne wEtki ideowe analizowanych zagadniert, wiqzy sig z

nimi w

spos6b speoficzny

i

komplementarny.

Dar funkcjonalnego doboru materialu

literackiego, skomponowanego

z wielu

skladnik6w

niejako

powtarzajqcych

w roznej skali

jukstapozycjg, poddanego

interpretacji, w

punkcie wyjScia

opartej na intuicyjnym opisie oraz wladciwej selekcji my6li ze skarbnicy

idei ftlozofrcznych,

nie wspominaj4c juL o

opracowaniach

historycznoliterackich,

potwierdza akrybig Piotra

Domki.

Podglebie filozoficzno-teologiczne poslu2ylo

mu

do ukazania literacko- -kulturowychwyznacznik6w zla. Strukturaposzczeg6lnych element6w,,Swiata wspak", kryteria odpowiedzialnoSci za indywidualny los

i normy

odwolan do tradycji tworzq pole do literackiej interpretacji my6li fllozoficznej Miiosza, gdzie z zachowaniem odpowiednich

proporcji

tre6ci

i

celu konfrontacja z rzeczryistoSciE zla stanowi pr6bg racjonalnego ogarnigcia immanentnego

i

transcendentnego celu

ludzkiej

egzystencji, zglEbienia

istoty

niezdeterminowanej wolno$ci, v'ryrazajEcej sig

w

odchodzeniu

ja

ludzkiego

od

siebie, Stqd namysi

nad

antyracjonalistycznE flIozofiE tragedii Lwa Szestowa

i

charakterystyka ,,do6wiadczenia nieoczywistoSci"

i

teleologii transcendentnej siu2Eca

udowodnieniu tezy o zlu ^jako

etapie

w

dochodzeniu

do

prawdy absolutnej,

ElementarnE

dwudzielno6i

zakladanej

ontologii i

epistemolo

gli

zla, odzwierciedlonej w eseistyce Milosza,

trafnie

dostrzegl Doktorant

w

dychotomii Swiata rzeczy

i

Swiata warto6ci,

kt6rej

na plaszczylnie my6lowej

i

jgzykowej odpowiadajq dwojakiego

rodzajt

sqdy: opisowe

i

warto6ciujEce zv'ryraLajEcymi

je

odpowiednio wypowiedziami

-

zobrazowari

i

ocen. Status logiczny

i

^jgzykowy, znaczenie orzeczert warto6ciujEcych stanowiq

w

przypadku kategorii zla stale 2yvrry sp6r. StEd bierze sig, widoczne w wielu fragmentach rozprawy, polozenie nacisku na

intertekstualno6i, a

jednocze6nie

branie pod

uwagg

konstytutlwnego dla

eseistyki jgzyl<a

narracji

a dla

filozofii -

my6lenia dyskurs)'wnego. Pr6bkg

solidnej

analizy literaturoznawczej dosfizeLe

czytelnik w wychwltywaniu

podstawowych

inspiracji pisarza i odnajdlwaniu

ukrytych impuls6w jego argumentacji, rozszyfrowywaniu kontekst6w antropodramatyki.

Takie podejScie badawcze przynosi wymierne pod wzglgdem poznawczymrezultaty. Za

jeden z wielu przyklad6w

wzmiankowanej procedury moZe

posluzyi

interesujEca refleksja o

ponownymwl1czeniu, Milosz,

zglgbiaja,c

misterium

zla, na wskro6

oryginalnie

przetwarza

teorig o

apokatastazie,

uwalnia j4 od

skrajno6ci Orygenesa

i uzupelnia

arystotelesowskim elementem zmyslowej postrzegalnoSci i jednorodnego pigkna bytu, by v,ryrazi( eschatologiczny ksztalt ludzkiej nadziei, Dla noblisty sens rzeczryistoSci

-

^{jak udowadnia}

Autor -

albo jest teo-

-logiczny, albo

nie ma

go wcale. Nadzieja odnowy

w

rzeczywisto$ci zla jest skierowana ku wiecznemu gdzie indziej. Milosz wl.prowadza st4d

definicjg

czlowieka, zbieLn1 z okreSleniem Martina Heideggera: czlowiek nie jest ,,u siebie", przynajmniej nie w

tym

6wiecie,

jaki

istnieje.

Obecno6ci

zla

towarzyszy napigcie

ku

przyszlo|ci

lub ku zakrytemu

gdzie rndzrej. Potrzeba

ucieczki od zla, znak aspiracji do

to2samo6ci wiELe srg

ze

Swiadomo6ciE

jako jej

wymiar stanowiqcy,

Nie zgadza(

siE

na

rzeczryisto6c

zla, powtarza

czgslo

Milosz, to

przekraczai granice,

wylaml'wai

sig

i

pozostawai w napigciu

ku

ontologicznemu miejscu, chocia2 musi sig

o n o wyr ^aza ( w ^{r ze cnywisto $} ci p r ze str zenno - czasowej .

Magister Domka

konsekwentnie przestrzega Harowno6ci

terminologicznej,

dlatego Swiadomie uLywajEc

tautologii

podkre6la

realny charakter zla w

przestrzeni historycznej

i politycznej. WyraLnie jednak przy tym

wskazuje

w kolejnych odslonach wywodu -

wykorzystujqc implicite tezg Ludwiga Wittgensteina o braku koherencji migdzy rzeczpvistoSci4,

dzialaniem a wypowiadanymi slowami - ^{na odrgbnoSi zla od}

rueczywtsto6ci nasyconej obecnoSciE racj onalnego pierwiastka.

Krytyczne opisanie przestrzeni semantycznej

terminu ,,zlo",

organizuja,cych

j4

slow- kluczy: antybycia, groteskowoSci, odrzucenia tradycji, paradoksu, Upadku, uprzedmiotowienia, wyobcowania, zald6cenia kompletno5ci

porzqdku

bytowego

ulatwiio wnikliw4

prezentacjg specyfiki

i

zloLonoici kategorii zla,

jej

crEglej reinterpretacji w literaturze

i filozofii,

ekspozycji

linii

ewolucyjnych. Opis kategorii zla

w

eseistyce Milosza moze

odslonii

wl4czenie

tej

samej rzeczryisto6ci literackiej w najbardziej r62norodne sytuacje interpretacyjne.

Zborne wplatanie

w

autorski dyskurs

wyimk6w z

analizowanych tekst6w nie stanowi stylistycznego ornamentu,

ale

jeszcze wyraLniej podbudowuje

od strony

Lrodlowej wnioslci zawarte

w

rozprawie. Poprawnie dobrane cytacje

nie

rozbijaj4

proporcji

rnigdzy wywodem

Autora a opiniami nielicznych

znawc6w

tytuiowej problematyki.

Przywolania

w

wigkszym stopniu stanowiE punkt wyj6cia do szczeg6lowego opisu konkretnej kwestii bEdZ potwierdzenie

oryginalnej autorskiej tezy. WyraLnie wrda( te2 tropienie powiqzaf bardztej w

warstwie

stylistyczno-semantycznej interpretowanych tekst6w, antLeli szukanie

prostszych w r o zp o znaniu zw iqzk6 w ^{p o} mi g d zy kate go riami t em aty czny

mi.

WyraLajqc w podsumowaniu jednoznacznie pozytywn4 opinig o rozprawie doktorskiej

zatyliowanei

Problem

zla w tw|rczoici

eseistycznej Czeslawa Milosza,

kt6ra

spelnia wymogi merytoryczne

i ^{formalne, jakie}

stawia ustawa

o

stopniach

i tytule naukowym,

wnioskujg o dopuszczenie magistra Piotra

Domki

do dalszych etap6w przewodu doktorskie go orazproszg Radg Wydzialu Filologicznego Uniwersytetu Rzeszowskiego o wyr62nienie jego dysertacji.

Kielce,

dn.25IX20I7

r. dr hab. Zbigniew Trzaskowski, prof,

UfK