"Zawisza Czarny dramat Juliusza Słowackiego z autografu", wyd. Artur Górski, Kraków 1906 : [recenzja]

Tadeusz Dąbrowski

"Zawisza Czarny dramat Juliusza

Słowackiego z autografu", wyd. Artur

Górski, Kraków 1906 : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 5/1/4, 97-111

R ecenzye i Sprawozdania.

₉₇

przez „Tow arzystw o litew sk ie i ziem ru sk ich “ : na podstaw ie ów­ czesnych artykułów M ickiewicza w y n ik a , że zajmowała go w ted y m yśl , aby ducha narodowego szukać na ziem i ojczystej i odtwarzać go ze szczątków , pozostałych w tradycyi (s. 122.): ówczesna w ięc działalność patryotyczna poety w yw ołuje ostatecznie „Pana Tadeusza“. W ostatnim rozdziale łączy autor powstanie poematu z dawniejszym i podkładam i pracy duchowej poety, który w czasie pobytu sw ego na L itw ie zbierał m ateryały o L itw ie w ed łu g kwestyonaryusza, ułożo­ nego dla Filaretów . R ezultaty, do których dochodzi autor, są tak pewne, że odtąd każdy krytyk, piszący o „Panu T adeuszu“, m usi je u w zględ n ić : zasługą autora, źe pierw szy istotn ie w yjaśn ił psychologię pom ysłu „Pana Tadeusza“,

W zbiorku znajduje się jeszcze studyum o „W yzw oleniu “ W y ­ spiańskiego p. n. : „ N o w y K o n r a d “ (s. 2 0 1 — 268 = Słowo polskie 1908. nr. 145. nn. i odb. Lwów. 1 9 0 3 .), w którem autor, nie w da­ jąc się w k rytyk ę utworu, przyczynia się jednak w niemałej mierze do jeg o zrozumienia ; por. zresztą ocenę tej pracy w Pam iętniku lit. 1903., 707.

Szkice p. W . zawierają , jak ze streszczenia tego widoczne, w iele ciekaw ych i cennych przyczynków „do poznania dróg, któremi chodziła dusza M ickiew icza“ : podane w formie przystępnej i zajmu­ jącej, m ogą zająć naw et nie historyków literatury, szerząc w ten spo­ sób zam iłowanie do gruntow niejszych badań literatury romatycznej. Dobrze w ięc autor uczynił, źe szkice swoje, porozpraszane w rozmai­ tych czasopism ach, nieraz trudnych do w ydostania, uprzystępnił czy­ tającemu ogółow i, zebraw szy je razem.

W iktor H a h n .

Zawisza Czarny dram at Juliusza Słowackiego z autografu wydał

A rtur Górski. W arszawa. Nakład Gebethnera i Wolffa. Kraków. G.

Gebethner i Spółka. 1906. Druk W. L. Anczyca i Spółki w Kra­

kowie (z winietą Jana Bukowskiego) str. 4 n l + 199 + lnl.

J e s t to juź trzecie z rzędu w ydanie tego dram atu, dokonane przez p. G órskiego: 1. Słowo polskie r. 1903 nr. 45 7 , 9, 4 6 1 , 3, 5, 9, 4 7 3 , 5, 7, 9, 4 8 1 , 3, 7, 4 9 1 , 3, 5, 513, 5, 7, 52 3 , 5, 9, 531, 3, 7, 9, 54 7 (znaczę je w dalszym ciągu:

Ga).

2. Ateneum . R ok II. 1 9 0 4 tom III. 5 3 — 65 i 1 1 3 — 124, t. IV . 3 — 24. R ok III. 1905. tom I. 6 — 53, II. 3 — 26, III. 3 — 17 wreszcie dokończenie w zeszy­ cie w rześniow ym (którego mimo usilne zab iegi do rąk dostać nie m ogłem )

— Gb,

wreszcie 3. niniejsze książkow e w ydanie (==ć?c). Oprócz tego w „O gniw ie“ 1 9 0 4 nr. 45 str. 1 0 6 0 — 1 w yd ał p. G. po raz pierw szy s c e n ę , nie pomieszczoną w

G a

, a przedrukowaną

98

E ecen zy e i S p raw ozdania.

-w

Gb

(H I. 1, 11 — 13 i 1 9 — 20) i

Gc

( 6 8 — 72 i 81 — 2) = Gd. Zda- w a ćb y się m ogło, źe jedno w ydanie powtarza dosłow nie drugie, albo źe zdąża ku coraz większej poprawności. Tym czasem rzecz się ma inaczej. Oto parę szczegółów :

Gb

(II. 3, 55) podaje pierw szy rzut w stęp u (przekreślony), któ­ rego niema

Ga

i

Gc; Ga

(4 61) i

Gc

(8) podają u stęp : „Słuchaj — K iejstu t sta r y “, którego brak w

Gb

(II. 3, 59) ;

Ga

(461) i

Gc

(11) „O, ileź z tej g o d zin y “ — nie ma

Gb

(II. 3. 6 0 );

Gb

w aryanty drobne (II. 3, 56, 7, 8, 60, 1, 4, 113, 4, 5, 8, 9, 20, 3, 4) — nie ma

Ga

i

Gc;

w

Gb

(II. 3, 1 1 4 i 15) i

Gc

(21) j e s t d łuższy w aryant: „I z hukiem trąb... przy w ojska nabożnej piosence. Jak piorun nad króla g ło w ą “ etc. — nie ma go

Ga

itd. itd. Przytoczyłem k ilka tylko

exempli gratia.

W sz y stk ie trzy w ydania, jak z tego w idoczne, są niedokładne, a w ięc w szy stk ie trzy złe.

W sw ojej przedmowie w

Ga

(457, 2) pisze p. Gr.: „Później (t. j. w następnych numerach) danym będzie dramat ten po raz pier­ w sz y w całej jego rozciągłości bez w aryantów a to li, i bez innych a k ilkakrotnych redakcyi — co szczególniej odnosi się do aktu dru­ g ie g o . W y d a n ie krytyczne , z uw zględnieniem w szelkich zmian , za­ chowano do ed y cy i książk ow ej“ .

Okazuje się z t e g o , jak ie postu laty przywiązuje p. G. do kry­ tycznego w ydania: 1. zupełność, 2. w aryanty. T ylko ty le!

W yd an ie k r y ty c z n e , naukowe winno odpowiadać celow i final­ nemu nauki w ogóle : słu żyć za zwierciadło prawdzie. M ówiąc kon­ kretnie i w zastosow aniu do danego faktu : w ydan ie naukowe winno podać tek st dzieła (mający słu żyć za podstaw ę do badań naukowych) tak , jak on w y szed ł z rąk tw órcy. G dy w ięc dzieło było ogłoszone za życia autora , podawać przedruk w szelkich w ydań , które z pod ręki i oka je g o w y szły , z uw zględnieniem w szelk ich zmian , tudzież ew entualnych od stępstw od tek stu rękopiśm iennego, o ile on się prze­ chował. Grdy zaś dzieło nie doczekało się ostatecznego wykończenia przez twórcę (jak je s t w wypadku niniejszym ), pozostając w rękopisie, w ydan ie ma: 1. zaznajomić badaczy z faktycznym stanem rękopisu, 2. podać, o ile to je s t moźliwem , logiczną , opartą na danych pozy­ tyw n y ch , rekonstrukcyę dzieła , stan , w jakim b y ono się znalazło, g d y b y twórca m ógł b y ł ostatecznie je w ykończyć. Opis stanu ręko­ pisu powinien b yć 1. form alny (opis papieru, formatu, rodzaju pisma, atramentu etc.), 2. w ew nętrzny (rozmieszczenie tekstu, w aryan ty i re- dakcye odmienne, ich w zajem ny stosunek itp.).

P . Gr. n ie podaje żadnego zgoła opisu autografu. Brak pagina- cy i autografu, numeracyi w ierszy w ed łu g autografu itp. uniemożliwia zupełnie korzystanie z om awianego w ydania w celach naukowych.

Gdy chodzi o tek st sam, z tego, cośmy w yżej pow iedzieli, w y ­ nika , źe pow inien on odzwierciedlać w szy stk ie w łaściw ości fonety­ czne, lin gw istyczn e, ortograficzne itd. autora. Przyczem w szystk o, co stałe, musi b y ć bezwarunkowo zachowane, co chwiejne z powodu

nie-E ecen zye i Spraw ozdania. 9 9

uświadom ienia sobie w łaściw ych p r a w id e ł, faktami danymi rządzą­ cych , winno być podane w łaśnie w tejsamej c h w iejn o ści, w szystk o w reszcie, co b łę d n e , pomylone, zmienione itp. z powodu niedopatrze­ nia , szybkości w pisaniu itd. , a w ięc w yjątkow e , może b yć przez w ydaw cę zm ien ion e, o czem wszelako badacza w komentarzu p ow i­ nien każdorazowo uwiadomić. Takiemi prawidłami kierował się W . L u tosław sk i w krytycznem w ydaniu „Grenezis z D u ch a“ .

W nocie do ćrc (str. 1.) objaśnia p. Gr. : „Interpunkcya do­ dana“ . Jak interpunkcya zmienia całą architektonikę sty lu pisarza, n a to zw rócił juź uw agę L utosław ski w pi’zedm owie do przytoczo­ nego w ydania. Czy p. Gr. nie dał się przekonać ?

Jeden charakterystyczny przykład : K ażdy czytający „Z aw iszę“ zauw ażyć m usiał kropki w każdym niemal wierszu na każdej stro­ n icy zachodzące. K ie oznaczają one nic zgoła , do żadnego celu nie służą i przez to w łaśn ie są znamienne. Znamionują nam ysł w czasie pisania w doborze m yśli czy słów, w czasie którego ręka bezw iednie k reśliła kropki. W autografie są często 3 k r o p k i, częściej 4, rzadko 5, w yjątkow o więcej 6 — 7. R ytm ręki przy pisaniu 3 kropek je s t

albo przy 4 zaś lub Różnica w ięc je s t, i to znaczna. P . Gr. czasem kropki opuszcza, czasem zamienia na in n y znak przestankowy, zresztą stale kładzie 3 kropki.

Sł. zaw sze kończy narzędnik rodz. m ęskiego i nijakiego przym . i zaim ków w liczb. poj. na ym , w 1. mn. na emi. P . Gr. czasami przez przeoczenie (np. 186 str. w. 5) w łaściw ość tę zachowuje , zre­ sztą stale „poprawia“ (np. str. 34 w. 1. zd. ; str. 3ó w. 1 i 1 4 ; str. 3 6 , 1 4 ; str. 40, 14 i 1 6 ; str. 41 w 4, 10; str. 48 w 2 zd. ; str. 5 0 w. 1 zd. itd.). Sł. pisze prawie zaw sze: „ J a g ie ło “ , zaw sze „C essarz“ (z kilku ledw ie wyjątkam i) — p. G r: „ J a g ie łło “ , „cesarz“, n ie ostrzegając w cale czytelnika; Sł. zaczyna imiona w łasne bardzo często literą małą , czy też używ a takichsam ych znaków dla dużych i m ałych liter, źe ich odróżnić nie można ; faktem , który każdy w autografie skonstatow ać może , j e s t , źe Sł. czasami zaczynał imię w łasn e małą literą i poprawiał na dużą: p. Gr. postępuje z takąż do­ w olnością jak Sł., ale w większej części przeciwnie, niż Sł. Słow acki p isał „ b lisk i“ itp. , p. Gr. poprawia źle na „b lizk i“ ; Sł. pisze „Pol­ szczę“ p. Gr. „P o lsce“, Sł. pisze „ te“ w 1. i 6tym przypadku roz. nij. liczb. poj. zaimka w sk. , co jako charakterystyczne zaznacza w w yd . „A n h ellego“ dr. Hahn (str. 73) p. Gr. poprawia na „to“ ; Sł. „im ie“, „xiąźe“ , „pachole“ — Gr. „im ię“, „k siążę“, „pacholę“ itd. itd. Grdy do tego w szystk iego dołączymy setk i błędów w odczytaniu tek stu , dostaniem y dokładny obraz wydania.

W m yśl uw ag poprzednich podaję niżej w szystk ie (o ile m ogłem dostrzec) b łęd y i odstępstw a od tekstu w w yd. p. Gr. (pomijając już w yżej wspom niane: „J a g ieło “ i „Cessarz“ , ów narz. przym. i zaimków, dodanie nazw isk osób m ówiących, znaków dy akry tycznych, gd zie ich brak u poety z powodu pośpiechu w pisaniu , tudzież interpunkcyę). P rzyczem , aby nie zwalano błędów na składacza (w ydaw ca je s t i za

100

B ecen zy e i Sprawozdania.

korektę odpow iedzialny !), zestawiam tek sty

Ga,

Gb, G с

i

Gd

tudzież R ych tera (które m ogło b yć p. G. przy w ydaw aniu pomocne), Kraków

1889 = R .

z autografem

= A .

Jeżeli gd zie nie w szy stk ie w ydania ze­ staw iono, t. zn., źe w niew ym ienionem niema danego ustępu.

Gc

8, 1

Ga Gb Ii

w ielk a przez —

A

, wielka a przez ;

Gc

3,

8 ni śćm ił —

A R Ga Gb

ani śćm ił ;

Gc

6, 10

Ga Gb

sfuka —

R

A

zfuka ;

Gc 6,

3 zd.

Ga Gb R

I z pola — 1 I

s

pola ; Gc

6,

1 zd.

Ga Gb

boże —

l i A

B oże;

Gc

7, 6

Ga Gb R

trocki —

A

Tro- dzki ;

Gc

7, 6

Ga Gb R

lid zk i —

A

L id zk i;

Gc

7, 4 zd.

Ga Gb R

B ah —

A

Bach ; Gc 8, 1

Ga Gb

b yle

R

łatw o

A

lada ; Gc 8, 6 zd.

Ga

cary —

A

Cary ; Gc 9, 20

Ga Ii

w jechał —

A

w iechał (pi­ sow nia w y ją tk o w a , jeszcze w paru m iejscach); Gc 10, 2

Ga Gb R

chrzęstem —

A

chrestem (por. str. 13 w . 4 zd. „Przez krzyża św ię­ teg o znak j D ajęć spokojność... i zdrow ie“) Gc 10, 5 zd.

Ga Gb

słow o nieodczytane —

A R

zrobiona;

Gc

15, 7

Gb

acanem —

Ga R A

A canem ;

Gc

15, 7 zd.

Gb

aść —

Ga R A

A ść; Gc 16, 2

R

tajem­ nicze —

Ga Gb A

tajem niczej; Gc 19 N adpis: Odsłona —

Ga Gb

A

Scena I I . ; Gc 19, 1 zd.

Gb R

H err —

Ga A

H er; Gc 21, 4 zd.

Gb

onej —

l i A

owej ; Gc 22, 3 zd.

Gb

p ieśn i

Ga

piersi — non­ sen s: pieśni lub piersi narożne?! —

A

końców; Gc 22, 2 zd.

Ga Gb

I z p ieśni — A Z tych p ieśn i; Gc 26, 1 zd.

Gb Ii

biskup —

Ga

A

B isk u p ; Gc 27, 4

Ga Gb Ii

to —

A

te ; Gc 28, 6

Gb

Szlązki

Ga

Slązki —

A

S zląsk i;

Gc

28, 2 zd.

Ga Gb

Malborkiem —

A

Mal- borgiem ;

Gc

29,

3

zd.

Gb

pom ieszaniu —

Ga

A

pomięszaniu ;

Gc

30, 7

Ga Gb

siedzi —

A

siądzie ;

Gc

30,

9

Ga Gb

to —

A

te ;

Gc

30, 11

Ga Gb

w ed łu g —

A

p od łu g;

Gc

30,

5 zd.

Ga

W a- ryata —

Gb A

W arjata;

Gc

30, 3

zd.

Ga Gb

lin ię —

A

liniją ;

Gc

31,

3

zd.

Ga Gb

w iersz niew ykończony, należało uzupełnić z re- dakcyi przekreślonej : „Jak kalendarz co zaw sze co roku i sta le “ (nb. uwiadam iając w komentarzu k rytycznym );

Gc

31, 2 zd.

Ga Gb

czasu —

A

czarne (p. G. nie rozumie tego m iejsca: Sł. bierze po­ równanie z kalendarza, gd zie dni powszednie wydrukowane czarnemi, św iąteczn e czerwonemi czcion k am i, na m arginesie zaś zamieszczone znaki zodyaku) ;

Gc

31, 1 zd.

Ga Gb

i dni — niepotrzebne, b o d n i w wierszu poprzednim —

A

id zie;

Gc

33, 8

Gb

[W yraźnie] —

Ga

A

(W yraźnie) t. zn. słow o przekreślone, a n ie dodane ;

Gc

34, 3

Ga

Gb

Lirenko —

A

Lawreczko (przecież Lirenka nie je s t córką, tylk o służącą Sanockiego); Gc 34, 6

Gb

je ślib y ś ć r a jeźlib y ś —

A

jeźeliś ;

Gc

34, 1 zd.

H

n agryźć —

Ga Gb A

nagryść ;

Gc

35, 6 zd.

Ga

Gb

Law rzanki —

Ii

Laureczki —

A

Law reczki;

G с

36, 5

Gb

po- sadzim —

Ga Ii A

posadzisz;

Gc

36, 9 na piersiach —

Gb

z pier­ siach —

Ga H A w

piersiach ;

Gc

36, 14

Gb

bóstw o ubrane

H

bóztwa zebrane —

A

bóstw a ubrane;

Gc

37,

5

zd. A trydzi —

Ga

Gb Ii A

A tr y d y ;

Gc

40, 2

Gb Ii ho

—

Ga A

Bo ;

Gc

40 , 6

Gb

R

blizko —

Ga A

b lisk o;

Gc

41 , 14

Gb

z sercem —

Ga Ił A

z

serca ;

Gc

44, 5 Ga Gb mam —

H A

me ;

Gc

44, 5 Ga pełen —

R ecenzye i Sprawozdania.

₁₀₁

9

Gb

Płoną —

Ga H A

Staną;

Gc

44, 10

Gb Ii

Jezus M arya! —

Ga A

Jezu M arya!;

Gc

48, 3 zd.

Gb

filozofa —

A

F ilozofa;

Gc

51 przed w . 7 po (Laura wchodzi) podobnież

Gb,

w ypuszczony w iersz

A

„Proszę W aszm ości... gadaj z panią naszą“ ;

Gc

52, 3 zd.

Gb

jubiler- stw ie —

A

Ju bilerstw ie ;

Gc

52, 2 zd.

Gb

jubiler —

A

Jubiler ;

Gc

52 , 2 zd.

Gb

trochę —

A

troską (jedynie dopuszczalne!);

Gc

53, 5 panuje —

Gb A

panuję;

Gc

53, 8

Gb

szumią —

A

szem rzą;

Gc

54 , 11

Gb

Janie czyś zdrów —

A

Janie czy zdrów;

Gc

55, 5 zd.

Gb

źrenicy —

A

źrennicy ;

Gc

56, 11 zd. Z pom ieszanym i —

Gb A

Z pomięszanemi ;

Gc

56, 5 zd.

Gb

wrócim y —

A

wróciem y ;

Gc

57, 11

Gb

i sam —

A

a sam ;

Gc

57, 4 zd.

Gb

Na południu —

A

Nad południem ;

Gc

59, 1

Ga

mówcie —

Gb A

m ów cież;

Gc

59, 4 Praw da —

Ga Gb A

Prawdaź ;

Gc

60, 4

Ga Gb

pomieszanych —

A

pomięszanych ;

Gc

65, 1 J e ś li

Ga

Jeżeli

Gb

Jeźli — nie ma w cale w A ty lk o : „G d yby“, należało raczej zachować pierwotne „m ogło“ zam iast późniejszego „może“, niż dodawać słowo całkiem autografowi obce;

Gc

66 nadpis : Scena. —

Ga Gb A:

Scena I .;

Gc

67, 5

Ga

Gb

te —

A

to ;

Gc

67, 7

Gb

perekopskimi cary —

Ga

perekopskim i Oary —

A

perekopskiem i Cary;

Gc

67, 11 Ciągle —

Ga Gb A

C ią g łe;

Gc

67, 12

Ga Gb

słowo nieodczytane —

A

kochanym ;

Gc

6 7 , 16 i borach —

Ga Gb

A i w borach;

Gc

67, 17

Gb

szatą —

Ga A

stalą;

Gc

67, 2 zd.

Ga Gb

Gdzie pod brzozami —

A

P od brzozami gd zie ;

Gc

68, 2

Gb

w m yśli — A w m gle ;

Gc

68, 7

Gb

Grunwaldem — A Grundwaldem ;

Gc

68, 9

Gb

państwa rzym skiego —·

Gd A

Państw a R zym skiego ;

Gc

68, 3 zd.

Gb Gd

rusko — A R u ­ sko ;

Gc

69, 2

Gd

chrześcijaństwo

Gb

chrześciaństwo — A Chrze­ ścijaństw o ;

Gc

69, 13

Gb Gd

ojczyźnie — A Ojczyźnie;

Ge

69, 3 zd.

Gb Gd

Manfred — A stale Manfredi ;

Gc

70, 4

Gb Gd

usiane — A zasiane;

Gc

70, 13

Gb Gd

żelazie — A źelezie;

Gc

70, 18

Gb

Gd

zbiega — A zab iega;

Gc

70, 22

Gb Gd

ruskiej — A R u sk iej;

Gc

71, 2

Gb Gd

na kolanach -— A nakolanek;

Gc

71, 3

Gb Gd

m iędzy „na“ a „synu tęc zy “ wypuszczono bez zaznaczenia słowo nie­ czyteln e;

Gc

71, 7

Gb Gd

wypuszczono słowo —

A

brzmi: „ale na Perseusza skrzydlatym sm oku“ ;

Gc

71, 16

Gb

czyni —

Gd A

czy­ n ią;

Gc

72, 6

Gb Gd

w łóczęgów — A (tu i częściej) w łócęgów ;

G с

72, 7

Gb

wlokąc —

Gd A

w lekąc;

Gc

72, 8

Gb

gło s luźny (?!) —

Gd A

lir n y ;

Gc

72, 12

Gb

czech —

Gd A

Czech;

Gc

72, 4 zd.

Gb Gd

Grunwaldem — A Grundwaldem;

Gc

72, 3 zd.

Gb Gd

W aspana — A W acpana;

Gc

81, 4

Gb Gd

rzym ski — A R zym ­ sk i;

Gc

81, 5 chrześcijaństw a

Gb

chrześciaństwa —

Gd A

Chrze­ ścijaństw a;

Gc

81, 3 zd.

Gb Gd

starosta — A Starosta;

Gc

81, 2 zd.

Gb

Przydom ek —

Gd A

Przydom ku;

Gc

82, 2 chrześcijaństwo

Gb

chrześciaństwo —

Gd A

Chrześcijaństwo ;

Gc

82, 5

Gb Gd

je ­ żeli — A je śli;

Gc

84, 1

Ga Gb

fiołki — A fijołki ;

Gc

86, 8

Gb

tu —

Ga A

to ;

Gc

86, 7

Ga Gb

słowo nieodczytane — A W kolcu ;

Gc

87, 6 n iesie —

Ga Gb A

zniesie;

Gc

87 po w . 9

Ga Gb

opu­ szczono w iersz А : „I do m iłości zachęca“ ;

Gc

88, 5

Ga Gb

słow o

1 0 2 R ecen zja i Sprawozdania.

nieodczytane —

A

wypróżnić ;

Gc

88, 8

Ga Gb

duchem —

A

uchem (Pierw otnie brzm iał dwuw ierz: „ G w i a z d y . . . których ja nie w id zę | A le uchem sły s z ę w locie) ;

Gc

88,

1

zd. samym w oczach —

Ga

Gb A

w sam ych oczach;

Gc

89, 4

zd.

Ga Gb

którą, —

A

w którą;

Gc

89, 1

zd.

Gb

V ivat —

Ga A

W iw a t;

Gc

90, 2 Ga Gb L ilia —

A

L ilija ;

Gc

90, 8 Ga Gb w yraz nieodczytany —

A

w iedzą;

Gc

91, 7

nienaruszone —

Ga Gb H A

nieruszone ;

Gc

91, 7 Ga Gb

akwilonem

H

A kw ilonem —

A

akwillonem ;

Gc

92, 9 Ga Gb „A na

nich czarne ruszają się k rzyże“ , wiersz należący do poprzedniej re- dakcyi , w inien b yć w yk reślon y, gd y ż psuje m yśl a nadto rym się powtarza dalej;

Gc

92, 13

h yże —

Ga Gb A

k rzyże;

Gc

93

po w.

4 Gb opuszczono słowo —

H A

brzmi : „Lirenka w chodzi : P anienko... L au ra: Cóż ta m ? ...“ itd .;

Gc

93,

4 Gb T ego —

A

T w e g o ;

Gc

94,

8

zd.

Gb

są —

H A

to ;

Gc

95,

2

zd. nie dozwolona

Gb

nie zg łę­ biona

H

co z g łę b i łona —

A

nie z g łę b i łona ;

Gc

96, 4

zd. a ta b lach a —

Ga Gb A

ta blacha ;

Gc

97, 4 Ga Gb mię —

A

mnie ;

Gc

97, 6 Ga Gb E n ergia —

A

E n ergija;

Gc

97, 7 Ga Honoru,

k tó r y na tw arzy

Gb

Honor, k tóry na tw arzy —

A

H on oru .. . która (sc. energija) na tw arzy ;

Gc

97,

4

zd.

Ga Gb

p ięćset cztery —

A

p ięć set i cztery;

Gc

98, 10

i

11 Ga Gb trzeszczeć, w rzeszczeć —

A

trz esz czy ć , w rzeszczyć ;

Gc

100

,

4

zd.

Gb

i pokazował że łeb

Ga

i

pokazow ał się łeb —

A

i pokazyw ał źe łeb ;

Gc

101, 7 Ga Gb

rozm ow ie —

A

nam ow ie;

G с

101, 13 Ga gestem —

Gb A

giestem ;

Gc

103 po w. 1

Gb

(całując rękę)

Ga

(całuje wr rękę)

A

(całując w rękę) ;

Gc

103, 5

zd.

Ga Gb

acanem —

A

Acanem ;

Gc

104, 9 Ga Gb m ieszka­

n ie —

A

m ięszkanie ;

Gc

104, 10 Gb cerkwi —

Ga A

cerkw ie;

Gc

106,

6

zd .

Ga Gb

Zachodzi (? !) —

A

Zachodni ;

Gc

106, 4

zd.

Ga Gb

m ężczyzna —

A

m ęszczyzna ;

Gc

107, 6

zd.

Ga Gb

chodź —

A

ch o ć ;

Gc

108, 8 Gb ~w

łożach (w łożach nadrzecznych?!) —

Ga A

w

ło z a c h ;

Gc

108, 9 Ga Gb niebezpiecznych —

A

niebespiecznych

Gc

109, 8 Ga Gb o

P ana —

A

o P an u ;

Gc

109, 9 Ga Gb słow a

nieodczytane brzmią w

A

: „czart daj go szatanu“ ;

Gc

109, 3

zd*

Ga Gb

„g o “ dodane bez ostrzeżenia przez w yd aw cę;

Gc

110, 5 Ga

Gb l i

Zdaje m i się —

A

Zdaje s ię ;

Gc

110, 13 Ga Gb liliowre —

H A

lilijow e;

Gc

110, 5

zd.

Ga Gb H

w otyw ą —

A

v o ty w ą ;

G с

111,

7 nie je s t polskie

Ga Gb

j e s t nie polskie

— A

j e s t nie polskie p anie (p.

G.

p rzeoczył w yraz ry m u ją cy !);

Gc 111, 8, 10, 12 Ga Gb

P o lsc e —

A

P olszczę;

Gc 112, 1 Gb

w ierzę —

Ga A

w ieże;

Gc

112, 2

bić... to raz się

Ga Gb

b ić... raz się

— A

b ić się... raz się ;

Gc 112, 14 Gb

podstaw a —

Ga A

j e s t sła w a ;

Gc 113, 2 Ga Gb

stare —

A

sta r y ;

G с

113,

7 zd.

Gb

korbą —

Ga A

korbę;

Gc

114, 2 Ga Gb

słow o nieodczytane —

A

starcze;

Gc 114, 11 Ga Gb

kalum nię —

A

kalum niję;

Gc 114,

5 zd.

Ga Gb

Praw dziw e —

A

P raw d ziw ie;

G с

115,

7

Gb

kalum nię —

A

k alum niję;

Gc 115, 10

Gb

turecki —

A

T u reck i;

G с 115, 5

zd.

Gb

ab y na grzbiecie —

A

ab y ci na grzbiecie;

Gc 116, 12 Gb

odpierać się tureckiej —

A

Gc

116, 18 postaw i —

Gb

postaci —

A

pozłoci;

Gc

116, 2 i 3 zd.

Gb

im ię —

A

imie ;

Gc

118, 5

Ga Gb

wciąż —

A

w ięc;

Gc

118, 4 zd.

Ga Gb

H aftow any —

A

Haftowaną (sc. ch atę);

Gc

119, 13 zd. D la —

Ga Gb A

D o ;

Gc

119, 6 zd.

Ga Gb

P olsce —

A

P ol­ szczę ;

Gc

120, δ zd.

Ga Gb

słowo nieodczytane brzmi w

A

rzeczy­ w iście : kwestarz ;

Gc

121, 5 zd.

Ga Gb

sekretarza —

A

Sekreta­ rza;

Gc

1 2 2 , 3

Ga

Gb

na zięcia —

A

za

zięcia;

Gc

1 2 2 , 4

Gb

Eai —

Ga A

Roi ;

Gc

1 2 2 , 9

Gb

F irst

Ga

first ■—

A

F irszt ;

Gc

122, 3 zd. A. —

Ga Gb A

A ch;

Gc

122, 2 zd.

Gb

niemca —

Ga A

N iem ca;

Gc

123, 10

Ga Gb

wyraz nieod- czytan y ’— w

A

pożary;

Gc

123, 3 zd.

Gb

płonąć —

Ga A

stanąć;

Gc

124, 6

Gb

Co — Ga A B o;

G с

124, 9

Gb

ubiera się —

Ga A

ubierze si ę;

Gc

124, 11 kolczaste —

Ga Gb A

kolczate ;

Gc

124, 15

Ga Gb

to grubiaństw o — A te grubijaństw o ;

Gc

126, 11

Ga

Gb

Przedrzeźnia —

A

Podrzeźnia;

Gc

127, 4

Ga Gb

A ch, a ja —

A

A le ja ;

Gc

127, 2 zd.

Ga Gb

prośby —

A

proźby;

Gc

128, 8 na w ez g ło w ie

Ga

na w ęzgłow ie

Gb

za w ezgłow ie

A

za w ez g ło w ie ;

Gc

128, 4 zd.

Gb

panie —

Ga A

Panie ;

G с

129, 5 czasem —

Ga Gb

A

często;

Gc

129, 2 zd. z sercem —

Ga Gb A

z serca;

Gc

129, 1 zd.

Gb

turczyn —

Ga A

T urczyn;

Gc

133, 14 zd.

Ga Gb

lada co —

A

lada rzncz;

Gc

133, 3 zd. Pod burzą i gw iazdą

Ga Gb

Pod Durzą i pod gw iazdą —

A

Pod brzozą i pod gw iazd ą;

Gc

137, 5 i 6 R eg e należałoby dla sensu poprawić jak

Ii

na R eg i. W praw dzie nie ma w

A

kropki nad i, ale to się trafia częściej;

Gc

137, 5 zd.

Ga Gb

mospanie —

11 A

M ospanie;

Gc

138, po w . 5

Ga Gb

opu­ szczona wskazów ka

A

(odchodzi) ;

Gc

138, 9

Gb

Im ienia —

Ga l i A

I m iecza;

Gc

138, 12

Ga Gb

juź czyste anioły —

l i A

n ieczyste A n ioły (por. str. 4 5 , w. 9 — 1 0);

Gc

139, 4 zd.

Ga Gb

wołochito —

Ii A

w ołokito;

Gc

140, 9

Gb

mnie —

Ga H A

nim;

Gc

140, 14

Gb

dziwne —

Ga Ii A

D ziw ne ;

G с

143, 3

Ga Gb

który mi star­ czy —

A

którzy m i staną ;

Gc

144 12

Gb

archanioł —

Ga A

A r­ chanioł;

Gc

146, 10 zd.

Ga Gb

tatarskie —

A

T atarskie;

Gc

146, 9 zd. N ie w ołają... ja k chrześcijany —

Ga

N ie w stają... jak Chrze- ścian y... —

Gb

N ie w ołają... jak chrześciany... —

A

N ie w stają jak C hrześcijany;

Gc

1 4 6 , 4 zd.

Ga Gb

w yraz nie odczytany brzmi w

A

piórka ; po tym w ierszu opuszczono wiersz z

A

: „Albowiem jestem w potrzebie“ ;

Gc

147, 6

Ga

jej —

Gb A

ją ;

Gc

147 po w. 10

Gb

opuszczono następujące zdania

A :

„ — Jedzie do Cessarza Z y g ­ munta . . . . któremu się obiecał z pomocą przeciw Turkom?... — Tak pani m oja...“ ;

Gc

147, 5 zd.

Gb

nielitościw y, iżby —

A

nielitośny a b y ;

Gc

147, 3 zd.

Gb

jeż eli —

A

jakie ;

Gc

148, 4

Gb

tatarkie —

A

T atarskie;

Gc

148,

6

kapelana —

Gb A

kapellana;

Gc

149, 5

Ga Gb

stracim y —

A

straeiem y ;

Gc

149, 12

Ga Gb

Sm utniejesz —

A

Sm ętniejesz ;

Gc

150, 3

Gb

bramę tw ego —

Ga

bramę teg o —

A

bramy tw e g o ;

Ge

150, 4

Ga Gb

niemą i głuchą —

A

nieme a g łu ch e;

Gc

150, 17

Ga Gb

stuka —

A

stłu ką;

Gc

150, 19

Ga

Gb

czarodziejska sztu ka —

A

czarodziejską sztu ką;

Gc

150, 22

Gb

1 0 4 R ecenzye i Spraw ozdania.

jednodniow ą — Ga A jednodzienną (rym do s e n n ą !); Gc 151, 10

Gb stalsze — Ga A stalne ; Gc 151, 13 z lwem spotyka Gb ze lw em spotyka — Ga A ze lw em sp o tk a ; Gc 151, 3 zd. Ga Gbpli­ szk i — À p taszki (t bez kreski ja k częściej !) ; Gc 152, 9 Ga Gb

to — A te ; Gc 153, 3 Ga Gb Pokoju — A Pokojem ; Gc 154, 6

Ga Gb boży — A B oży ; Gc 154, 7 Ga Gb P olsce — A Polszczę ;

Gc 154, 17 Ga Gb opada — A spada (ilość zgłosek !) ; Gc 154, 6 zd. i 155, 1 Ga Gb liliow e , lilia — A lilijow e , lilija ; Gc 154, 2 zd. Ga Gb z

tą

— 4 s tą ; Gc 155, 8 zd. w iecznie — Ga Gb A

w ieczn e; Gc 155, 5 zd. Ga Gb stary — A starcze; Gc 155, 1 zd.

Gb niem ca — Ga A N iem ca; Gc 156, 8 i 7 zd. Ga Gb Kurfirst, kurfirście — A Kurfirszt, kurfirszcie ; Gc 157, 15 Gb

Ii

rozpaczne, w rozpaczy Ga rozpacznie, w rozpaczy — A rospaczne, w rospaczy ;

Gc 157, 16 Ga Gb m iłosne —

Ii

A m iłosn e; Gc 157, 18 Ga jeźli nieśm iertelne Gb jeż eli n ieśm iertelne —

RA

jeżeli śm iertelne ;

Gc 159 , 12 Ga Gb w puchach — R A w pierzach ;

Gc 159, 16 Gb mi — Ga R A im ; Gc 159, 22 Ga Gb słow o nie­ odczytane R znużą — A zranią; Gc 160, 7 zd. Gb blizkim — Ga A b lisk im ; Gc 160, 2 zd. Ga Gb tureckiego — A T u reck iego; Gc

161, 2 Ga Gb cesarza — A Cessarza ; Gc 161, 1 zd. Ga Gb te­ raz — A Teraz; Gc 163, 2 Ga Gb ceremonia — A ceremonija ; Gc

163, 5 Ga Gb m iłosne — A m iłośn e; Gc 163, 10 Gb requiescat —

Ga A requiescant; Gc 163, 15 moc — Ga Gb A vo x ; Gc 164, 6

G a G b głupcze — A g łu p iec; Gc 164, 7 G a Gb kulbaczyć m usia­ łem — A m usiałem kulbaczyć (rym do u raczyć!); Gc 165, 15 ścian —

G a G b

A

św ie c ; G c 167, 1

Ga

G b pacholę — A p achole; Gc

167, 1 zd. Cóż to znaczy — G a G b A Co to znaczy; G c 168, 4

G b w rozpaczy G a z rozpaczy — A w rospaczy; Gc 168, 13 G a G b aniołowie — A an iołk ow ie; Gc 168, 17 G a G b mię — i m e ;

G c 170, 10 G b Tom — G a R A T am ; Gc 170, 19 G a G b z w ia­ trem — R A w iatrom ; Gc 172, 2 zd. G a Gb cudowi — R A cza­ ro w i; G c 173, 8 G a G b mojemu — R A sw ojem u; Gc 173, 10

G b P o t w y stą p ił mu — G a R

A

P o t mu w y stą p ił; Gc 174, 3 G a G b w ieniec — R A rumieniec ; (Odtąd nie w ciągam w zestaw ienie

G b); Gc 174, 9 G a pisane R A p isano; Gc 175, 2 G a sły szeć R

sły szy sz — A s ły s z y ć ; G c 176, 7 G a k .... R t a k ą — A k ...ą ; Qc

180, 5 zd. I znowu — G a A I znów ; Gc 180, 5 zd. G a w pole —

A w p olu; G c 180, 4 zd. G a pojedziem y — A jed ziem y; G c 180, 3 zd. ojczyznę — G a A Ojczyznę ; Gc 180, 1 zd. w Niem czech —

G a A w Niem cach ; Gc 181, 1 Ga tu — A to ; Gc 181, 5 aby —

G a A ab yć; Gc 181, 9 dzwoń — G a A D zw oń; Gc 181, 6 smu­ tno — G a A sm ętno; Gc 183, 1 Gaimię — A imie ; Gc 185, 6 których starosta — Ga A których mu starosta; Gc 185, 3 zd. Ga

w śród — A śród; Gc 186, 7 Ga słow o nieodczytane — A różane;

Gc 186, 9 zbliżające się do obozu — G a

A

zbliżającego się obozu;

Gc 186, 13 G a pomieszanie — A pom ięszanie ; Gc 186, 17 Głup­ tasem Ga głuptasem —

A

Grłuptaszem ; Gc 187, 4 p rzysłany W

asz-K ecenzye i Sprawozdania. 1 0 5

m ości — G a A przysłany do W aszm ości ; Gc 187, 5 Ga tureckiego —

A T u reckiego; Gc 188, 2 zd. zakrywawaj (oczyw ista pom yłka dru­ ku) — G a A zakryw aj; Gc 189, 2 rosłem — G a A w yrosłem ;

Gc 189, 6 Ga gd yb ym — A g d y b y ; Gc 189, 7 G a mię — A

m n ie; Gc 189, 3 zd. G a i h o n o r e m ... — A i honorem rycerza....;

Gc 190, 7 G a Marya — A Marja; Gc 191, 3 dobrodziejstwo —

G a A dobro ; Gc 191, 7 G a niebezpieczeństwo — A n iebespie- czeństwo ; Gc 191, 9 zd. pod m ężczyzny G a pod giermka, pod męż­ czyzny — A pod giermka, pod m ęszczyzny ; Gc 191, 3 zd. Ga vo­ tum — A w otum ; Ga 192, 3 Ga murów... Położę się — A mu­ rów... w kłębuszek się zw inę... położę się ; Gc 192, 3 zd. G a podu­ szk ę... kładę — A poduszkę... a pod poduszkę... k ła d ę; Gc 193, 1 u góry — Ga A w górze; Gc 193, 5 G a i wróci — A a w róci;

Gc 193, 6 się posilić — Ga A się może p o silić; Gc 193, 14 G a

cesarza — A C essarza; Gc 193 nadpis : Trynitarz. Później Laura —

G a A Trynitarz i L aura; Gc 194, 1 G a ojcze — A O jcze; Gc

194, 3 G a w kaplicy — A w namiocie (rzecz przecież dzieje się w o b ozie!); Gc 194, 10 ona być bliską — G a A ona juź b liską b y ć ; Gc 195, 5 G a szatan — A Szatan; Gc 195, 6 z k r z y ż a . . . a ty ś — G a z krzyża... krw ią p isał.... a t y ś ; Gc 195, 5 zd. słow o ew an gelii G a słowo z ew an gelii — A słow o z ew an gielii ; Gc 196, 2 zd. przywiązałem się — G a A się przyw iązałem ; Gc 197, 1 gd ziesz — G a A g d zie ż; Gc 197, 12 zd. trynitarzen Ga Trynita- rzem —

A

try ni tarze m ; Gc 197, 10 zd. najprzód — G a A na­ przód; Gc 198, 6 mię przenikał G a mię przeniknął — A mnie przeniknął; Gc 198 Ga po ostatnim wierszu opuszczono z A : Prze­ gryw a . . .

D o porównania tego nie w eszły 4 u stę p y : 1. str. 7 3 — 80 . 2. str. 141. 3. str. 176 — 180. 4. 199. ponieważ mimo najtroskliw ych poszukiwań w całym autografie śladu ich nie znalazłem. B y ć może, źe mieszczą się one w innym autografie, w nocie do Gc jednak (str.

1.) m ówi w ydaw ca tylko o rękopisie 1. Inw . 1792 teka I. nr. ma- nusk. 7. Dr. H . B iegeleisen w przedmowie do sw ego w ydania „Sa­ m uela Z borow skiego“ (str. 19.) p isze: „Kartę siód m ą, jako należącą do „Z aw iszy Czarnego“ opuściłem “. Przeglądnąłem starannie cały au tograf „S. Z b .“, ale takiej karty siódmej nie znalazłem.

Z zestaw ienia powyższego w y n ik a , źe : po 1. N ie mamy do­ tychczas żadnego poprawnego tekstu „Z aw iszy Czarnego“ ; 2. T ek st jR je s t w niektórych m iejscach poprawniejszy od Gr. t. zn. przy od­ czytyw aniu tekstu nie u w zględniał p. Gr. zupełnie tego w ydania ; 3. z w ydań p. G órskiego najpoprawniejsze są pierwotne G a i Gd, póź­ niejsze, rosnąc w objętość, tracą na poprawności.

W id zieliśm y poprzednio , źe w przedmowie do G a zapowiadał p. G. ed ycyę krytyczną książkową, z uwzględnieniem w szelkich zmian. Tym czasem w nocie do Gc czytam y : „U w zględniłem w aryanty i rzuty redakcyj odmiennych ; o p u ś c i ł e m n a t o m i a s t p r z e k r e ś l e n i a d r o b n e . Sam t e k s t , ułożony w ciąg jed nolity, drukowany je s t pi­

1 0 6 R ecenzye i Spraw ozdania.

smem jed nego rodzaju ; w aryan ty i redakcye odmienne — pismem mniej- szem ; trzecie pismo zastosowano do kilku ustępów przekreślonych, k t ó r e d l a i c h z a l e t p o m i e ś c i ł e m “. Z g o d a ! ale chyba p. G. nie rości żadnych pretensyj do naukowości sw ego w ydania. Spisałem cały zeszyt w aryantów , n ie w ydan ych przez p. Gr. , wśród których znajdują się dłuższe pierwszorzędnej piękności, przez n iego pom inięte.

Spraw iedliw ość każe mi zanotować, źe drobniejsze w aryan ty p. Gr. u w zględ n iał w

Gb

, dopóki mu stało cierpliw ości w odcyfrow y­ w aniu w szy stk ich m iejsc pokreślonych. A le ja k te w aryan ty w y g lą ­ dają! Oto

Gb

(II. 3. 51) podaje pierw szy rzut w stępu 11-w ierszow y i w ed łu g p. O. nierym owany. Tym czasem z m nóstw a przekreśleń w y ­ dobyłem całkiem praw idłową sek styn ę (około

iji

dramatu pisana sek- sty n ą lub oktaw ą !) :

Złam ali się o czarne szw adrony krzyżaków

S łyszecie — szczęk... to w alka czarna pod Grunwaldem Słońce złote za chmurą... czarnych śm ierci ptaków...

Tam w e m gle północ siedzi z xięźycow ym skaldem I sm ętną dusz girlandę... bierze w m g ły czerwone

D rogie duchy rycerzy... konać nauczone...

Strofę tę poeta przekreślił, a na m iejsce jej rozpoczął nową : -Złamali się o czarne szwadrony krzyżaków

S łyszecie — szczęk... w alka {się} pod Grunwaldem toczy Słońce się ćmi za czarną tą girlandą ptaków

I końcem sczerw ienionych zachodnich w arkoczy O czyw iście drugi w iersz autografu czytam :

S ły szecie — szczęk... (to)** w alka (czarna)** pod Grunwaldem [toczy]** i odpowiednio resztę. Parę innych przykładów :

W

A

m ówi J a g iełło :

Temu kto ma hełm z kwasem albo wodą Dam zamek Trodzki — albo zamek L idzki (Oba ruiną są... ten kto ma wodę

W id ać że m yśli o (jutrze)[sobie....] w ięc będzie Z tych ruin pew nie staw iał zamki młode Zapaśne...)*

Gb

(II. 3, 58) cz y ta : „O tu m isy są ...“ zam iast: „Oba ruiną s ą ...“ , mimo, że dalej dobrze: „Z tych ruin“ ; albo

Gb

(II. 3, 123) „Ł ań cu ch ...“ —

A

„Łańcuchem “ ; niepoczuje —

A

niepanuje ;

Gb

R ecen zje i Sprawozdania.

₁₀₇

N ajgorsze jednak, źe p. Górski nie b y ł na ty le sum ienny, aby w szy stk ie ustępy, w iersze i słow a przekreślone przeczytać : Zaznaczy­ łem w yżej, źe na str. 146. w . 4 zd. nie odczytał p. G. jed nego słow a (nie przedstaw iającego zresztą zbytnich trudności w odczytaniu) i opu­ ścił cały w iersz (wiersz w dodatku rymujący !). Rzuca na to ciekaw e św iatło autograf, gd zie dziwnem dla p. G. zdarzeniem w iersz ten zna­ lazł się na początku przekreślonego ustępu (cały ten ustęp w

Gc

po­ chodzi z redakcyi drugiej , wpisanej m iędzy wierszam i pierw otnej, którą przekreślono w iersz za wierszem , podczas g d y dalszy ciąg prze­ kreślony tylko jedną linią pionową), którego odczytania oczyw iście p. G. za obowiązek sobie nie poczytyw ał.

2. N a str. 86 (p. wyżej !) nie odczytał w ydaw ca słow a: W kolcu. R zeczyw iście zwrot trochę dziw ny : „A tyź to, w garnku ze stali, | W kolcu g d y wzrok w yjaszczurzysz“. B y łb y je odczytał z pew nością, przeczytaw szy redakcyę przekreśloną :

(W szak ty ... w tw ym garnku ze stali Z kolcem ... g d y się zakapturzysz I w dziejesz drucianą koszulę Choć w ygląd asz na babulę W szak to)

Trzeci w reszcie najdosadniejszy przykład; Na str. 150 (p. w y ­ żej) czytam y:

W szakże to raz nędza puka Goniona srebrną zamiecią, N ędza... której twarz jak złoto, A srebrny w łos leci z głow y, A kość w ychudła udaje W izerunek Chrystusowy.

W ię c g d y śn ieg — wiatr — i wron zgraje Czarną i b łęk itną chmurą

Gonią za taką figurą.... P ełn e bożej w spaniałości I ten posąg z żółtej kości 0 bramy rzuciw szy stuka, Jabym rzekł: idź nędzo dalej, Bo tu czarodziejska sztuka Uśpiona w trumnie z korali 1 złota... dziewczyna leży....

Cóż to w szystk o znaczy? Owo: „I ten posąg o bramy rzuci­ w szy stu k a“ ? co ten posąg rzuca? albo kto stuka? chyba nie „śn ieg — wiatr — i wron zgraje“, które „gonią“. A później owa czarodziejska sztuka — uśpiona dziewczyna ? A leż należy to poprawić na „stłu k ą“ i „czarodziejską sztuką“ , a nonsensów tych b y łb y w ydaw ca uniknął,

1 0 8 R ecenzye i Sprawozdania.

od czytaw szy przekreślone „złam ią“, na m iejsce którego poeta dopisał „stłu k ą“.

Sądzę, źe to wystarczające.

N ależałob y się wkońcu zastanow ić nad sam ym układem tekstu 1 scen w w ydan iu omawianem. P . G. układa je na ogół dobrze, kie­ rując się log ik ą w ew nętrzną akcyi i stanem autografu. Czasem nie zgod ziłbym się na dobór czcionek (t. zn. na ocenę stanow iska danego szczegółu w ogólnej architektonice dramatu). Tak n. p. scenę na str. 5 9 — 60 uważam za początek waryantu str. 4 5 — 49 (chóry naw et zu­ p ełnie podobnie się zaczynają) : należało w ięc w ydrukow ać takiemi czcionkam i , jak str. 50 — 58. A le to mniejsza. N ie m ogę w ydaw cy odm ów ić ^ s łu s z n o ś c i, g d y w

Gc

— wbrew

Ga

i

Gb

— umieszcza u stęp : „Śni m i się jakaś w ielka a przez w iek i id ąca“ na samym po­ czątku dramatu, ale zaznaczyć należało, w którem miejscu on się w

A

znajduje, gd y ż szczegół ten może b yć podstawą do snucia rozmaitych w niosków .

Inaczej przedstaw ia się sprawa ze sceną na str. 59 — 60, w y ­ drukowaną tutaj odmiennie, niż w

Ga

i

Gb

, gd zie umieszczono naj­ pierw „Chorus“, później zaś słow a G niew osza: „Szanowne pacholęta“ etc. Rozumiem , że w yd aw cy chodziło o to , ab y scenę fragm entary­ czną zaokrąglić, co osiąga w łaśn ie przez um ieszczenie Chóru na końcu, ale , czyniąc to, w ydaw ca 1 . okazuje niezrozumienie w łaściw ej roli C h ó ru , wprowadzającego w akcyę (por. np. Chorus str. 5 — 7). 2 . g w a łci in ten cye poety. W

A

bowiem znajduje się „Chorus“ na к. 13 in., następuje (przekreślona) rozmowa G niewosza z Dziadem, ogłoszona (błędnie) przez

JR

(str. 2 2 3 — 5) potem sub fin. powyższe słowa G niewosza.

D ruga k w esty a d otyczy ustępu, ogłoszonego przez p. G. na str. 6 8 — 72 i 8 1 — 82. P rzed ew szystk iem nie wiem, z jakiej racyi są cne tak tu , jak w

Gb

rozdzielone , skoro w

A

stanow iąc jed ną scenę, znajdują się razem, bez żadnej przerwy na k. 16 i 17 i tak też b y ły •wydane w

Gd.

U stęp ten na str. 81 — 2 najniepotrzebniej przerywa 2 scen y 7 3 —8 0 i 8 3 — 92 najściślej z sobą związane. A wreszcie scen a cała pochodzi najwidoczniej z redakcyi odmiennej , odnosi się do in nego pom ysłu, skoroź Z aw iszę spotykam y u cesarza przed pi'zy- byciem Sanockiego. Św iadczy za tem także i stan

A.

Scena ta znaj­ duje się bowiem na arkuszu luźnym, w który włożona 1 luźna karta. S ą to k. 15, 16 i 17. Na k. 15 (której w iększa część podłużnie oddarta) um ieszczony koniec ustępu na str. 6 6 — 7 (str. 67 od w. 8 zd.) i dalszy ciąg jeg o (przekreślony). N a odwrocie początek sceny, w której F ilisty n do Laury przyprowadza gierm ków Z aw iszy (nie- przekreślony), i końcowe strzępki „B eniow skiego“ (poematu) rymowane

a a b b

itd. N a k. 16, 16 v. i 17 znajduje się rzeczona scena. Iv. 17 v. wolna , j e s t w środku zamalowana różnokolorowemi kredkami, z lew ego boku napis atram en tem , pismem Słow ackiego : „Zawisza C zarny“ (podkreślony) i 2 adresy u g óry: K om irowski Rue Duphot No. 20. Sobolew ski L epelletier 3 (lub 9). Prawdopodobnie w ięc b y ł

.Recenzye i Sprawozdania.

₁₀₉

to arkusz i karta lu źn a, na której później Sł. dopisał koniec ustępu z k. 14. W obec tego niema żadnych podstaw, aby scenę tę um ie­ szczać tam w łaśnie , gdzie p. Gb B yłbym owszem za tem , aby ją um ieścić na końcu w ydaniu, z zaznaczeniem wszelako, gd zie się w

A

znajduje.

P o trzecie nie godzę się na umieszczenie sceny, ogłoszonej przez p. Gb na str. 1 9 0 — 2. W ydaw ca pisze w przyp. do str. 192: „U stęp ten , pom ieszczony w tem m iejscu , staje się więcej zrozumiały. Ze wzm ianki jednak o „murach“ i ze słów „bardziej do worka niż do człow ieka podobny...“ w nosić w y p a d a , że obecny tu T ry n ita rz, brat S tarosty Sanockiego, w ystęp uje juź w zamku Laury pod przebraniem dziada , dochodząc tam czasami z pobliskiego klasztoru Ojców Try- n itarzy“.

Istotn ie, dom ysł — twierdzę to wbrew zdaniu dr. Hahna (Pam . L it. I I . 681) — całkiem słuszny. Mamy bowiem 2 redakcye, z któ­ rych w pierwszej F ilistyn em je s t T r y n ita r z, w drugiej Manfred, a w ięc 2 odmienne pom ysły (podobnie, jak np. sceny na str. 8 7 — 4 9 i 5 3 — 60). A le jakże wobec tego scena, umieszczona na niesw ojem m iejsc u , ma się stać bardziej zrozumiałą? Mojem zdaniem powinna ona b y ć umieszczona tuż przed sceną na str. 1 1 5 — 6. W

A

bowiem znajduje się ta scena z Trynitarzem i Mandułą na k. 26. Po ostat­ nich słow ach tej scen y zaczyna się ustęp (nieprzekreślony, a przez p. Gb pom inięty) , stanow iący now y w aryant (prozą) rozmowy Laury z Zaw iszą z owym kalamburem „Ławra“ itd. , poczem idzie przekre­ ślon y początek rozmowy m iędzy Zawiszą a dziadem (k. 26 vb. fine) rozm owy, powtórzonej na k. 25. Logicznie rozmowa ta powinna na­ stępow ać po rozmowie Trynitarza z Mandułą , pod w pływ em której Trynitarz za w szelką cenę stara się Z aw iszy z zamku się pozbyć. Taksamo zaś je s t i formalnie w

A.

W ystarczy tylko arkusz przewró­ cić na drugą stronę (tak , b y szła najpierw k. 26, potem 25 : pagi- nacya, nie pochodząca od poety — bałamutna). D ostaniem y w ten spo­ sób : a) naturalne , logiczne następstwo b) następstwo formalne (po przekreśleniu początku rozmowy scena zaczęta na nowo) c) pierwotne zgięcie arkusza ostre i naturalne oddalenie pisma od brzegu (prze­ ciwnie niż dzisiaj) t. zn. przywróci się arkusz do pierwotnego stanu. P o czwarte przedmiotem k w esty i je s t ustęp, ogłoszony przez p. Gb na str. 141. Fragm entu t e g o , jak również drugiego ze str. 199 (p. w yżej !) nie znalazłem w

A .

W ydaw ca odnosi go do wyjazdu Za­ w iszy z zamku: opisuje on tymczasem w yjazd Z aw iszy — na śm ierć. Grodne uw agi w w . 7 — 4 zd.:

„A je śli piosenek kupiec O piosnkę moją zapyta,

P ow iedzcie, źe z nim jeden głupiec Z ginął i gierm ek kobieta...“

Zaw isza juź teraz w ie , kim je st Manduła. Przypom nieć sob ie należy słow a M anduły (str. 176).