Polscy poeci "Kaukascy" : (materiały biograficzne)

Mark Żywow

Polscy poeci "Kaukascy" : (materiały

biograficzne)

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 50/3-4, 563-591

POLSCY POECI „KAUKASCY“

Jedn ą z „białych plam “ w historii Polski są nie zbadane dotąd

koleje życia i działalności w ielu tysięcy Polaków, k tórzy w cią­

gu XIX w., od upadku pow stania 1830/1831 r. poczynając, byli

zsyłani przez rząd carski na K aukaz. Bezpośrednio po pow staniu

listopadowym przeważali wśród nich wojskowi, oficerowie i żoł­

nierze, których rząd carski sta ra ł się użyć do podboju górskich

narodów i plemion K aukazu oraz zgniecenia ich pow stań prze­

ciwko rosyjskiem u absolutyzmowi. Polscy zesłańcy jednak na

ogół nie byli skłonni stać się posłusznym narzędziem realizacji

tych dążeń.

P rzeglądając w C entralnym Państw ow ym A rchiw um G ruziń­

skim grube teki z niekończącymi się rejestram i polskich zesłań­

ców na Kaukaz, natknąłem się na akta spraw y zatytułow anej :

Donos Aleksandra Nowickiego o zbrodniczych knowaniach pol­

skich oficerów i żołnierzy z nieprzyjacielem . W śród uczestników

„zbrodniczych know ań“ są w ym ienieni oficerowie różnych stopni,

od sztabs-kapitana począwszy, a na dowódcach kom panii koń­

cząc. C harakteryzując ich przew inienia, Nowicki pow iadam iał

w ładze carskie, że „w szystkie przez zdrajców zam ierzone plany

tego Towarzystwa D em okratycznego“ są dla nich „dogodne“ oraz

iż „wszystkie w ogóle funkcje sztabowe, zarówno w pułkach,

jak i w dywizjach, obsadzone są niem al wyłącznie przez jego

członków — Polaków, którzy przed kilkoma laty zostali zesłani

na K aukaz jako poważni przestępcy“ . Te przypadkow o odkryte

dokum enty świadczą dowodnie, że polscy w ygnańcy i na K auka­

zie pozostawali „żołnierzami rew olucji“.

Dla historyków literatu ry interesujące jest jednak zwłaszcza

bliższe poznanie życia i twórczości licznych poetów znajdujących

się w śród kaukaskich zesłańców. Na czoło ich w ysuw a się trójca

564

najbardziej utalentow anych: Tadeusz Łada-Zabłocki, Leon Jan i­

szewski i Władysław Strzelnicki, przypomniana ostatnio w Księdze

wierszy polskich X I X w ieku Tuwima i Gomulickiego. Przy pomocy

uczonych gruzińskich, zwłaszcza M. Kwiesiełowa (autora gru­

zińskiej monografii o Mickiewiczu), pracownika Literackiego M u­

zeum Gruzińskiego A. Kałandadze oraz pracowników C entral­

nego Państwowego Muzeum Gruzińskiego, B. Piridow a i K. Kwe-

laszwili, udało mi się niedawno odnaleźć m ateriały archiwalne

rzucające nowe światło na czasy kaukaskiego zesłania w ży­

ciu wymienionych poetów. Mam zam iar kontynuow ać pracę w tym

kierunku, w ydaje m i się jednak rzeczą pożyteczną już teraz za­

poznać polskich historyków literatu ry z m ateriałam i odnalezio­

nym i w archiwach gruzińskich.

1. Tadeusz Łada-Zabłocki

Ze wszystkich polskich poetów, którzy przebywali na K auka­

zie, najbardziej jest tam znany, choćby tylko z nazwiska, Ta­

deusz Łada-Zabłocki. Popularność tę zawdzięcza on głównie swo­

jej przyjaźni z w ybitnym i przedstawicielami gruzińskiej poezji

rom antycznej, Michałem T um aniszw ili1 i Nikołozem B arata-

szwili 2.

Tumaniszwili już w latach młodzieńczych był gorącym w y­

znawcą idei przyjaźni i braterstw a między narodam i; na kartach

ręcznie pisanej gazetki,

pt. K w i a t G i m n a z j u m T y f l i

-1 Książę M. B i r t w i ł o w i c z T u m a n i s z w i l i (Tumanów) — gru ­ ziński poeta i publicysta (ur. 1818). Uczył się w tyfliskiej szkole szla­ checkiej. Pracował w sądownictw ie, a w 1864 r. brał czynny udział w prze­ prowadzeniu uwłaszczenia chłopów na Kaukazie. Twórczość pisarską roz­ począł w latach 1836— 1838. Pozostawał pod przemożnym w pływ em Pusz­ kina, którego kilka utw orów przełożył na gruziński. Jego poezja nace­ chowana jest melancholią. Wybór w ierszy Tumaniszwilego, z dodatkiem kilkunastu felietonów , ukazał się w roku 1881. W Księdze w ie rsz y polskich

X I X w ieku (Warszawa 1954, t. 1, s. 444) nazwano poetę błędnie księciem

T a m a n a w i .

2 N. M e l i t o n o w i c z B a r a t a s z w i l i (Baratow) — jeden z n aj­ w ybitniejszych poetów gruzińskich. Urodził się (1817) w zubożałej rodzi­ nie szlacheckiej, kształcił w T yflisie. W roku 1835 z konieczności w stąpił do administracji państw owej. Stał na czele kółka literackiego, w którego skład wchodzili czołowi pisarze okresu. Zasłynął jako autor licznych liry­ ków i poem atu historycznego Los Gruzji. Zmarł w Azerbejdżanie m ając lat 27 (1845).

s k i e go, jednoczył młodzież różnych narodowości. W skład koła

literackiego, k tó re tę gazetkę wydawało, wchodził również i Ba-

rataszw ili. Ukończywszy gimnazjum, obaj poeci rozszerzyli krąg

swej działalności politycznej, naw iązując zwłaszcza łączność z ze­

słańcam i polskim i i wciągając ich do współpracy w swym kole.

Tum aniszwili zaw arł z Zabłockim znajomość w uroczysku K ró­

lewskie Krynice (Carskie Kołodce, Dedoplis-Ccharo), a następnie

zapoznał go z Barataszwilim. O kontaktach Zabłockiego z tym i

dwoma w ybitnym i poetami wiemy, niestety, bardzo mało. Trzy

znalezione obecnie rosyjskie listy Zabłockiego3 stanowią dlatego

świadectwo tym cenniejsze.

ŁADA-ZABŁOCKI DO MICHAŁA TUMANOWA

1

566

5 Nucha, inaczej Szeki, była stolicą Chanatu Szekińskiego, powstałego w następstw ie zbrojnego najazdu Nadir-Chana na Kraj Zakaukaski (1734— 1740). Pod koniec XVIII w. otoczono ją m urem obronnym. W pierwszej ćwierci X IX w. Chanat Szekiński w łączony został w skład imperium ro­ syjskiego.

6 W a r ł a m o w i S t o c k i to członkow ie tyfliskiego kółka literac­ kiego. A ntoni Stocki, syn Adama, był zesłańcem. Pracował w ów czas jako pomocnik geometry gubernialnego. W roku 1851 pełnił funkcję geometry w Erywaniu, w Armenii. Figuruje w śród prenumeratorów Poezyj Ł a d y - Z a b ł o c k i e g o .

Прощайте, Михайло Биртвилович и в кругу давнишних знакомых воспоминайте иногда об новом друге, который имеет честь назвать себя вдесь и везде Вашим покорным слугою Фаддей Лада-Заблоцкий P . S. Умоляю Вас, Князь! скажите мне, нет ли каких-нубидь исто ри ческих известий или преданий Летописи Грузинской о замке Тамары, что у нас на Царских К ол одц ах7. Покопайтесь — и ежели найдете какие — известите меня, ради Бога! P R Z E K Ł A D

Uroczysko Carskie Kołodce, 1 października 1838

N ajjaśniejszy Książę, M ichale B irtw iłow iczu!

O ile list Pański, który otrzym ałem 17 w rześnia, ucieszył m nie, o ty le zasm uciły m nie bolesne wiadomości o Pańskich sprawach rod zinn ych 4. Cóż robić? Każdy z nas życzyłby sobie uniknąć zm artwień, lecz jeśli to jest niem ożliw e, n ależy w ów czas uzbroić się w stoicką cierpliwość i ciosom przeznaczenia przeciw staw ić ludzką godność. Zresztą jesteś Pan jeszcze tak m łody, tak u fn y w życie, że sam los pocieszy Pana i nie dozw oli, aby grom rozpętał się nad Pańską nadziejam i opromienioną głową. Jestem przekonany, że to tylko w ystaw ien ie jej na próbę i że Pan w następnym liście sprawisz m i radość przyjem niejszym i wiadomościami.

Dzięki składam Panu, Michale B irtw iłow iczu, za Pańskie w zniosłe uczucia i za tę serdeczność, z jaką m i Pan ofiarowujesz sw ą przyjaźń. Ach! ileż niebiańskich głosów zabrzm iało dla m nie w tym słow ie, ileż

7 Ruiny daw nego zamku. W spomina o nich I. J e n i k o ł o p o w

(Пушкин на Кавказе. Тбилиси 1938, s. 93) opisując podróż Puszkina do

Karagaczu: „Między Karagaczem i tzw. Carskimi Kołodcami (Dedoplis- Ccharo) znajdow ały się m alownicze ruiny zamku, niegdyś służącego za siedzibę królowej Tam arze“. W iadomości, o które prosił Tum aniszw ilego, potrzebne były Zabłockiemu do w iersza Alazańska Dolina, gdzie znajduje się strofa:

Gdzieś tam w szczęła się burza — i kłęby m gły szarej Zerwane z gór niedostępnych

Przepływ ają dolinę — i zamku Tamary Czepią się szczytów posępnych.

Obszerny przypis do wiersza (zob. Poezje [ = T. Ł a d a - Z a b ł o c k i ,

Poezje. Petersburg 1845], s. 205) świadczy, że adresat przysłał informacje

668

w spom nień przesunęło się przez duszę wygnańca. Kochałem i w ierzyłem , że m am przyjaciół, ale to b yło dawno! daleko!... Przem inął czas złotych marzeń i jego ślad zaginął w pustyni życia. Zimowy chłód już p ow iał nad moją osamotnioną głową, ale serce m oje jeszcze nie całkiem ostygło, jeszcze w nim tlą się św ięte uczucia, jeszcze w nim może zapłonąć ogień najczystszej przyjaźni. Pojąłem Pańską duszę, dostępną dla w zniosłych poryw ów , i z radością przyjm uję Pańskie w ezw anie. Racz m i być przyja­ cielem w obcej i nieznanej ziem i; Pańska życzliw ość, Pańskie przyw iąza­ nie do nieszczęsnego w ygnańca w ypełnią pustkę jego serca!

Racz mi Pan w ybaczyć to m im owolne w ynurzenie uczuć, które, n ie­ w ątp liw ie, powinny b yły pozostać w głębi duszy, nieznane, n iew yjaw ione. Zapewne gniewasz się Pan na mnie, że tak długo nie odpowiadałem na Pański list. Zdarzyło się to pierwszy raz w m oim życiu. N ie lenistw o, nie brak czasu b yły tem u powodem , lecz zupełnie inna przyczyna, o któ­ rej na razie zamilczę.

Zapytujesz m nie Pan, czy szybko przybędę do Ty flisu — to zupełnie nie zależy od mojej w oli. N ie jestem niczym innym , jak tylko m aszyną w praw ianą w ruch obcą ręką. Na skrzydłach wichru chciałbym ulecieć stąd, gdzie dręczy m nie nuda i duchowe osam otnienie, lecz łańcuch Pro­ m eteusza przykuwa m nie do tych skał dzikich i zim nych jak serca tu tej­ szych ludzi. N ic nie ożywi duszy. Nic nie rozgrzeje uczuć. O! niechaj los uchroni Pana przed nudą życia.

N ie powiadom iłeś m nie Pan, w jakim języku posiada Pan te m ateria­ ły, na których podstaw ie m ożna by opracować zw ięzły zarys literatury gruzińskiej. Jeżeli w rosyjskim , to zwalniam Pana od trudu i przy spo­ sobności sam się zajm ę ich przejrzeniem . Jeśli natom iast w gruzińskim , to jednak proszę Pana o sporządzenie dla m nie krótkich w yciągów . Wresz­ cie prosiłbym Pana, jeśli można, o dostarczenie m i tego w szystk iego na C a r s k i e K o ł o d c e przez godną zaufania okazję, jeśli jednak nie można, no to trudno.

Wiersz Pański Czara przełożyłem na język polski — i to, jak mi się w ydaje, nawet dość udatnie. Jeżeli Pan będziesz sobie tego życzyć, to przyślę go Panu z całą pew nością w następnym liście.

N ow ości u nas bardzo m ało, jakkolw iek niektóre są, lecz przypusz­ czam, że są one Panu już znane. N ajw ażniejsza ta, że Lezginow ie obiegli N u c h ę 5 i że nasi już ich rozbili i przepędzili. Po wtóre, że Bajkow z córką Zofią Piotrowną gościł u nas dość długi czas. Często bywałem u nich — i jeszcze do tej pory dusza p ełna jest wspom nień. Przypuszczam, że Pan ich znasz, a zatem przy sposobności proszę im w yrazić m oje usza­ nowanie.

Racz m i Pan wybaczyć, że w kilku m iejscach przekreśliłem niektóre w yrazy. Jest to m oje nieszczęsne przyzw yczajenie. N igdy nie piszę na brudno i, co za tym idzie, n ie obmyślam z góry tego, co mam napisać. Stąd pochodzą i chropowatość stylu, i poprawki.

Panu W arłamowowi proszę wyrazić m oje uszanowanie i prosić go o przekazanie moich ukłonów Panu S to ck iem u e, człow iekow i bardzo do­ bremu, którego mam zaszczyt Panu zarekomendować.

Żegnaj mi, M ichale Birtwiłowiczu, i w kręgu dawniejszych znajomych racz w spom nieć niek ied y o nowym przyjacielu, który ma zaszczyt zawsze i wszędzie m ienić się

Pańskim pokornym sługą

Tadeusz Łada-Zablocki

P. S. Błagam Pana, Książę, niech mi Pan powie, czy nie ma jakichś w ia­ domości historycznych lub legend w rocznikach gruzińskich o zamku Ta­ m ary 7, który się znajduje u nas na Carskich Kołodcach. Racz Pan po­ szperać i jeśli Pan coś takiego znajdzie, na m iłość Boską, proszę mnie po­ w iadom ić. 2 1838 Ноября 6, Урочище Царские Колодцы Милостивый Государь, Михайло Биртвилович! Итак предсказание моё не исполнилось. Судьба не пощадила Вас, и Вы лишились своего брата, своего друга. Неисповедимы пути Провидения, и приговор его неумолим. Этою мыслью должны окончиться все утешения, которые философия и друж ба могут нам доставить. Мир праху доброде­ тельного человека!... Ваши слёзы не в состоянии воскресить его. Но ежели Вы ищете сердца, полного сочувствия к Вашей горести — то во мне его найдёте. Я много претерпел в жизни — и умею ценить потерю Вашу. Нельзя заглушить чувствований природы — отдайте ей долг — оросите словами милый и драгоценный прах брата, но не предавайтесь излишней грусти и отчаянию — звезда Провидения горит над нами, она Вас усп о­ коит и утешит — только молитесь и уповайте ! . . . Отложите старания об присылке мне материалов для составления истории просвещения Грузии и её литературных памятников. В скором Времени я надеюсь прибыть в Тифлис, дабы там навсегда остаться. Тогда, еж ели мне позволит здоровье, я займусь грузинским языком и пересмотрю собранные Вами материалы. Дабы написать верный очерк истории какой- бы-то-не было литературы, необходимо нуж но знать язык — и самому всё пересмотреть и прочесть. Без этого нельзя ничего положительного сделать. Об кончине Бернивова я слышал преж де получения письма Вашего, но благодарю Вас за подробности более основательные. Перевод стихотворения Вашего Чаша, вследствие желания Вашего, я посылаю теперь. Извините меня за некоторые отступления от подлинника, и не благодарите меня за перевод. Оно так хорошо и оригинально — что я перевёл его в н адеж де поделиться моим восторгом с соотечественниками. Это моё безпристрастное мнение, которое объявляю не только перед Вами, но и перед всяким. Кланяйтесь взаимно князю Баратову, Варламову и Стоцкому — сему последнему напомните об деле, которое столь много меня интересует. Пусть он как можно поскорее уведомит меня об результате своих стараний.

570

Uroczysko Carskie K ołodce, 6 listopada 1838

M iłościw y K siążę, M ichale Birtw iłow iczu!

A w ięc przepow iednia m oja nie spełniła się. Los nie oszczędził Pana i straciłeś Pan sw ego brata, sw ego przyjaciela. N ieprzew idziane są drogi Opatrzności, a w yrok i jej są nieubłagane. Ta sentencja powinna zakoń­ czyć w szelk ie pocieszenia, których filozofia i przyjaźń m ogą nam dostar­ czyć. Pokój prochom zacnego człowieka!... Pańskie łzy nie są w stanie go wskrzesić. A le jeżeli szukasz Pan serca pełnego w spółczucia dla swej boleści, to w e m nie je Pan znajdziesz. W iele w ycierpiałem w życiu i umiem oce­ nić Pańską stratę. N ie w olno zagłuszać uczuć natury — niech Pan odda jej dług, niech Pan zrosi łzam i ukochane i drogie prochy brata, lecz nie poddawaj się Pan zbytniej żałości i rozpaczy — gwiazda Opatrzności p ło ­ nie nad nami, ona Pana uspokoi i pocieszy — tylk o m ódl się Pan i ufaj!... R acz Pan zaniechać starań w celu przysłania m i m ateriałów dla opra­ cow ania historii kultury gruzińskiej i pom ników jej literatury. W krót­ k im czasie spodziew am się przybyć do Tyflisu, żeby na stałe tam pozo­ stać. Wówczas, jeśli m i pozw oli zdrowie, zajm ę się językiem gruzińskim i przejrzę zebrane przez Pana m ateriały. A by napisać w artościow y zarys historii tej czy innej literatury, koniecznie m usi się znać język — i oso­ biście w szystk o przejrzeć i przeczytać. B ez tego nie da się nic solidnego zrobić.

O śm ierci B iem iw o w a słyszałem już przed otrzym aniem listu Pań­ skiego, ale dziękuję Panu za dokładniejsze szczegóły.

Przekład w iersza Pańskiego Czara, na Pańskie życzenie, posyłam teraz. Proszę mi w ybaczyć p ew ne odstępstw a od oryginału i nie dzięko­ w a ć m i za przekład. W iersz jest tak p ięk ny i oryginalny, że przełożyłem go z nadzieją podzielenia się moim zachw ytem z rodakami. To mój sąd ob iek tyw n y, którym się dzielę n ie tylko z Panem , lecz i z każdym.

Proszę nawzajem przekazać ukłony k sięciu Baratow ow i, W arłamowowi i Stockiem u — tem u ostatniem u racz Pan przypom nieć o sprawie, która tak bardzo m nie interesuje. Niech m ożliw ie jak najszybciej powiadomi m nie o rezultacie swoich starań.

Zdrowie m oje bardzo szwankuje. Znowu po dawnem u choruję — i nie m ogę się zająć żadną pracą um ysłową.

W oczekiwaniu Pańskiej odpowiedzi mam zaszczyt pozostać na zawsze

Pańskim najpokorniejszym sługą

Fotokopia rękopisu Ł a d y - Z a b ł o c k i e g o z polskim i rosyjskim przekładem Czaszy. Własność Centralnego Państwowego A rchiw um G ru­

572

CZARA

(Z georgijańskiego. Księcia Michała Tumanowa)

M ikw ars piała brolisa

Ros nabierckali hw yn isa — etc.

—

^ -- KJ

Lubię czarę kryształow ą,

Gdy w niej w ino szumi, pryska — K iedy falą purpurową

Bieży, płonie, iskry ciska.

Lubię usta cór Kaukazu, M iłosnego p ełne trunku, Gdy roztopią się od razu W rozognionym pocałunku.

Lecz na usta baby stare,

Z których spłynął szkarłat życia, Patrzę z w strętem , jak na czarę Próżną — w yszłą już z u ż y c ia 8. Z A Ł Ą C Z O N E D O L IS T U T Ł U M A C Z E N IA „ C Z A R Y “ ПЕРЕВОД ЧАША (С грузинского. К нязя Михаила Туманова.) Микварс пияла бролиса Рос наберцкали гвыниса и проч„ Люблю хрустальную чашу, когда в ней вино шумит и кипит, когда пурпурною волною бежит, пылает, брызжет искрам и.— Люблю уста дев Кавказа, исполненные любовного напитка, когда он проливается в огненном п о ц ел у е.— Но на уста ветхой бабы, на которых сгорел пурпур жизни — я смотрю с отвращением, как будто бы на порож ную , вышедшую из употребления чашу. —

3 1839 Июля 29, Крепость К уба Сиятельнейший Князь, Михаил Биртвилович! Письмо Ваше от 22-го Июля я получил 28-го сего же месяца, и остался Вам крайне обязан за исполнение того поручения, которым я осмелился обременить Вас. Е ж ели по-сю-пору нет никаких известий из моей родины (что меня впрочем очень беспокоит и удивлает), то наверно родные мои п о­ лучили уведомление об выступлении моём в поход, и думая по письмам моим, что я возвращ усь в Тифлис не раньше октября, прекратили пере­ писку и ожидают от меня известий. Впрочем, Князь! что бы не было, не з а ­ будьте об данном слове. Известия, об которых Вы меня уведомляете, уж е мы давно получили, а виды Кавказа, впечатления и дела, quorum pars magna fui, как говорил Дидоне Эней Виргилия и как я сказать могу об себе — я расскаж у Вам со всеми подробностями — изустно, при первом свидании. Не надейтесь же, Князь! от меня топографии Кавказа в отношении географическом и поэтическом. Еще что касается первого могу Вас кое-как удовлетворить, но в п о сл ед н е м !... Могло ли что нибудь оживить остыв­ шую душ у? Навьюченный ранцем и сухарями, с ружьём в руке, карабка­ ясь по высям и обрывам, я не раз проклинал кавказские горы, не замечая их прелестей, и они более давили меня, неж ели пробуж дали изящ ное чув­ ство эстетической красоты. Вы еще юны и смотрите на мир через стекло очарованной фантазии. Свет этот скелет в глазах моих, еще дышет перед Вами жи8нию, убирается лучами солнца, перепоясывается цветами р адуги; одним словом красуется перед Вами — пышен и великолепен как в первый день своего создания. Вы можете постичь его еще пылающим чувством, Вы можете осязать его еще зеленеющим сердцем — Вы счастливы !... Утром встречает Вас улыбка родных, а днём товарищей Вашего детства. Вечером в уединённой комнате затеплится перед Вами лампада, мысли какого нибудь известного поэта согревают Ваш у душ у, мечта любви навестит Вас и Вы после трудолюбивого дня предаётесь неге раздумья, и засыпаете сладко, спокойно, не истратив чувств Ваш их на мелочные заботы об н а су ­ щных потребностях бытия. И я не удивляюсь, что Вас всё так занимает и пленяет. Ваша душа ещё настроена под высокую гармонию, громы рока еще не оборвали струн её, и она звучит величественно, торжественно! Но душ а моя не издаёт звуков — и еж ели из глубины её вырвется какой нибудь стон, то он более похож на крик, дикий, потрясающий крик Прометея, прикованного к громадам Кавказа, которого внутренность исторгают небесные орлы. Прос тите мне это отступление, я был нынче чрезвычайно скучен и излил перед Вами несколько капель из этого моря горечи, которое обхватило меня своими чёрными волнами. Ни Каспий, синеющий вдали, ни горы, белеющие возле, не радуют меня, я нетерпеливо ожидаю минуты возвра­

574

Twierdza Kuba, 29 lipca 1839

N ajjaśniejszy Książę, M ichale Birtwiłowiczu!

List Pański z 22 lipca otrzym ałem 28 tego m iesiąca i jestem Panu niezm iernie zobowiązany za sp ełnienie tego poruczenia, którym ośm ieli­ łem się obarczyć Pana. Jeżeli do tej pory nie ma żadnych wiadom ości z mojej ojczyzny (co m nie bardzo zresztą niepokoi i dziwi), to z pewnością rodzina moja otrzymała wiadom ość o moim wymarszu i sądząc z listów moich, że powrócę do Tyflisu nie wcześniej jak w październiku, zanie­ chała korespondencji i oczekuje ode mnie wiadomości. Zresztą, Książę, niech Pan nie zapomni o danym słowie.

Wiadomości, o których m i Pan kom unikujesz, już dawno otrzym aliśm y, a o widokach Kaukazu, wrażeniach i sprawach, quorum pars magna fui, jak m ówił Dydonie Eneasz W ergiliusza i jak ja pów iedzieć m ogę o sobie, opo­ w iem Panu ze w szelkim i szczegółami — ustnie, przy ^ najbliższym spotka­ niu.

Nie racz jednak, Książę, spodziewać się po mnie topografii Kaukazu pod w zględem geograficznym i poetyckim . Jeszcze co się tyczy tego pierwszego, m ogę Pana jako tako zadowolić, lecz jeśli idzie o to ostat­ nie!... Czyż mogło cokolw iek ożyw ić w ystygłą duszę? Objuczony tornistrem pełnym sucharów, z karabinem w ręku, w spinając się po szczytach i urwiskach, nieraz przeklinałem kaukaskie góry, nie zauważając ich uroku, a one raczej m nie przytłaczały zamiast rozbudzać pełne subtelności poczucie estetyczne piękna. Pan jesteś jeszcze bardzo m łody i patrzysz na św iat przez pryzmat czarownej fantazji. Świat, ten szkielet w oczach moich, dla Pana jeszcze tętni życiem , przystraja się prom ieniam i słonecz­

9 Można stąd w nioskować, że Zabłocki znał T yflis jeszcze przed po­ bytem w Carskich Kołodcach. W skazuje na to również w iersz Do w ie­ czornej g w ia zd y (zob. Poezje, s. 157—158), datowany: T yflis 1838.

10 Kuba — m iasto założone w poł. XVIII w ., było stolicą Chanatu Kubińskiego. Leży u stóp północno-w schodniego grzbietu gór kaukaskich, w pobliżu Morza Kaspijskiego.

nym i, m ien i się barwam i tęczy; jednym słow em , roztacza przed Panem swoją k rasę — pyszny i w spaniały jak w pierw szym dniu swego stw o­ rzenia. Pan m ożesz w y jść m u na spotkanie z jeszcze pełnym żaru uczu­ ciem, Pan m ażesz go odczuwać jeszcze m łodzieńczym sercem — jesteś Pan szczęśliwy!... Rankiem w ita Pana uśm iech rodzeństwa, a w ciągu dnia uśm iech rów ieśników Pańskiego dzieciństwa. Wieczorem, w samot­ nej kom nacie zapłonie przed Panem lampka, m yśli któregoś ze znanych poetów ogrzewają Pańską duszę, nawiedzają Pana marzenia m iłosne i po pracow itym dniu tonie Pan w upojnych rozm yślaniach i zasypia słodko, spokojnie, nie rozpraszając sw ego um ysłu pom iędzy drobne kłopoty zw ią­ zane z powszednim i potrzebam i życia codziennego. I nie dziw ię się, że Pana tak w szystk o interesuje i zachwyca. Pańska dusza jest jeszcze nastrojona na tony górne, gromy przeznaczenia jeszcze nie porwały jej strun, a zatem dźw ięczy ona w zniośle, uroczyście!

N atom iast dusza m oja nie rozbrzm iewa dźw iękam i — i jeżeli z głębi jej w yrw ie się jakiś jęk, to jest on podobny raczej do krzyku, dzikiego, w strząsającego krzyku przykutego do zw ałów Kaukazu Prom eteusza, k tó ­ rego w nętrzności szarpią zlatujące z niebios orły.

Racz m i Pan w ybaczyć tę dygresję, b yłem obecnie bardzo przygnę­ biony, w ięc w ylałem przed Panem kilka kropel z tego morza goryczy, które ogarnęło m nie sw oim i czarnymi falam i. Ani Kaspij siniejący w dali, ani góry bielejące dookoła nie radują m nie, n iecierpliw ie oczekuję chw ili powrotu do Tyflisu, do moich starych ksiąg, do moich nowych p rzy ja ció ł9; pierwsze napełnią m nie pełnym pociechy ukojeniem , na łonie drugich za­ pomnę o gorzkim osam otnieniu wśród św iata — i będę przez kilka dni szczęśliwy.

Żegnaj, Książę! Proszę mi nie odpowiadać, gdyż list Pański nie za­ stanie m nie już w K u b ie 10 — w tych dniach w ybieram się do T yflisu i osobiście dokończę ten list. Tymczasem racz Pan przekazać ukłony S oł- tanowskiem u, powiedzieć mu, że wkrótce przybędę do Tyflisu, i w yra­ ziwszy K sięciu B aratow ow i jak najserdeczniejsze moje podziękowanie za jego pam ięć o m nie oraz jak najgłębsze uszanowanie, racz Pan niekiedy w spom nieć o mnie.

Pański

Łada-Zabłocki

Listy te — to wzruszające dokum enty tragicznych losów poe-

ty-zesłańca, przemocą odzianego w m undur carskiego sołdata.

Ciężar jego przeżyć daje się wyczuć choćby z tych nielicznych

zdań pisanych w tw ierdzy Kubie, opowiadających, jak poeta

z gniotącym plecy tornistrem i karabinem w ręku wspina się po

urwiskach gór kaukaskich, nie tylko n ie zauważając ich piękna,

ale je przeklinając. Może jeszcze w iększe współczucie w ywołuje

wyznanie dwudziestopięcioletniego, pełnego sił twórczych czło­

wieka, iż „zimowy chłód już powiał nad jego osamotnioną gło­

w ą“.

576

Równocześnie jednak listy te świadczą, że jak Mickiewicz

w P etersburgu i Moskwie, ta k Zabłocki wśród w ybitnych przed­

staw icieli inteligencji gruzińskiej spotkał przyjaciół, którzy swym

gorącym współczuciem i m oralną pomocą złagodzili cierpienia

zesłańca.

W yrazem przyjaźni Zabłockiego i Tumaniszwilego jest swego

rodzaju „w ym iana literacka“ : Polak przełożył Czarę Tum ani­

szwilego, G ruzin zaś przetłum aczył Alazańską Dolinę Zabłockie­

go n . Ponadto, jak w ynika z korespondencji, Tumaniszwili przy­

szedł Zabłockiemu z pomocą w opracowywaniu zarysu literatury

gruzińskiej. W liście 1 poeta zwraca się do Tumaniszwilego z py­

taniem , w jakim języku są pisane posiadane przezeń m ateriały

do tego zarysu. Jak można wnioskować z listu 2, były one pi­

sane po gruzińsku. To Zabłockiego nie zniechęca. Wyraża chęć

bliższego zapoznania się z tym językiem, skoro tylko się znajdzie

w Tyflisie, według jego bowiem przekonania bez znajomości da­

nego języka nie można dać wartościowego zarysu pisanej w nim

literatu ry . Zarys taki, jak stwierdzono, Zabłocki rzeczywiście

o p raco w ał12.

Zabłocki dokonał też przekładu na język rosyjski perskiego

dzieła Historia wschodniej części K raju Zakaukaskiego Abbasa-

Kuli-Agi B akichanow a13. Powiadam iając o tej pracy Kraszew­

skiego pisał:

Przed kilkom a dniam i zająłem się tłum aczeniem z języka per­ skiego na ruski Historii Zakaukaskiego K r a ju przez A bbasK uli-B

a-11 Korzystam ze sposobności, aby skorygować nieścisłość w interesu­ jącym artykule J. R e y c h m a n a , Polacy w górach Kau kazu do końca

X I X w. ( W i e r c h y , 1954, s. 41), gdzie czytamy: „Erystawi przełożył na

gruziński kaukaskie sonety Zabłockiego i w iersz Dolina Alezańska [!] Jeśli idzie o sonety, Erystawi przełożył Sonety krymskie, nie — Zabłockiego. Autor podał również m ylnie (s. 40), że tomik P o ez y j został „wydany już po jego [Zabłockiego] śm ierci“, tym czasem stało się to w r. 1845, a zatem dwa lata przed śmiercią poety.

12 Zob.: O r g e l b r a n d a Encyklopedia powszechna, t. 28, s. 160. —

G. K o r b u t , L iteratu ra polska od początków do w o jn y św ia to wej. Wyd. 2. T. 3. Warszawa 1930, s. 526.

13 A b b a s - K u l i (Kudsi) B a k i c h a n o w (1794— 1847) — w ybitny historyk azerbejdżański; zasługą jego jest zebranie i usystem atyzowanie m a­ teriałów do historii Azerbejdżanu. Studiow ał języki w schodnie i uczył się w Kubie rosyjskiego. W roku 1819 generał A. P. Jermołow powołał go do Tyflisu w charakterze tłumacza. W służbie zetknął się z Gribojedowem i Biestużewem-M arlinskim. W latach 1826—1829 brał po stronie rosyjskiej udział w wojnach: rosyjsko-perskiej i -tureckiej.

ki-C hana, pod okiem autora. Praca ta, do której zmuszony byłem ex

officio, pochłania m i obecnie w szystk ie ch w ile w olnego cz a su u .

Zabłocki tłum aczył więc Historię Bakichanowa ex officio —

z urzędu czy z racji innej funkcji (trudno o tym na razie, w b ra­

ku źródeł, coś bliższego powiedzieć). Co go skłaniało, aby jak n a j­

szybciej zakończyć tę pracę i przystąpić do tłumaczenia Shelleya

Prometeusza rozpętanego15, o czym wspomina w dalszym ciągu

listu, nie wiadomo. Nie ulega jednak wątpliwości, że w trakcie

przekładania Historia zainteresowała Zabłockiego. Musiała tu ode­

grać pewną rolę i ujm ująca osobowość autora oryginału, który

sam pomagał tłumaczowi w pracy.

Bakichanow był, według świadectwa współczesnych, czaru­

jącym człowiekiem i niepospolitym uczonym. W szechstronnie

wykształcony, w ładający wieloma (również — zachodnioeuropej­

skimi) językami, znał św ietnie historię Zakaukazia, w szczegól­

ności Azerbejdżanu. Z Bakichanowem utrzym ywali zażyłe sto­

sunki Gribojedow i Puszkin. Ten ostatni zetknął się z nim w cza­

sie pobytu w wojsku, u księcia Paskiewicza, którego Bakichanow

był tłumaczem. Później pełnił on służbę przy Paskiewiczu w W ar­

szawie, gdzie styk ał się z siostrą Puszkina, Pawliszczewą 16. P rzy­

jechawszy wiosną 1834 z W arszawy do Petersburga, Bakichanow

15 Na m arginesie noty W. B o r o w e g o Shelleyanin polski sprzed w ieku ( T w ó r c z o ś ć , 1946, nr 10, 173— 174) w arto przytoczyć dalszy ciąg

listu (z 1 5 II 1843) Z a b ł o c k i e g o do Kraszewskiego:

„Nie wiem , jak prędko ją skończę, lecz po jej ukończeniu zajmę się przekładem z angielskiego na polski dram atu Percy B ysshe S h elley’ego

Prometheus Unbonded, jeżeli tylk o Pan raczy m ię zapewnić, że cenzura

nasza pozwoli mi wydrukować jego. S helley zupełnie jest u nas niezna­ ny, nawet nie pamiętam, abym choć jedną wzm iankę spotkał o nim w dziennikach naszych, a przecież jest to znakom ity poeta i w art tego, aby go dać poznać publiczności naszej. Upraszam tylko Pana zawiadomić mię, czy mi cenzura pozwoli go ogłosić drukiem “.

16 Starsza siostra poety, A. Siergiejew na, w yszła w 1828 r. za mąż za M. I. Paw liszczew a (1801— 1879), historyka zaprzyjaźnionego z Puszkinem. W roku 1831 Paw liszczew w stąpił do służby w K rólestw ie Polskim , pra­ cował tam około 40 lat i zajm ował w ysokie stanowiska. Między innym i był w W arszawie w ykładow cą h istorii Rosji, statystyk i i geografii.

5 7 8 M A R K Ż Y W O W

spotykał się z Puszkinem 17 i jego przyjaciółmi, Wiaziemskim, So­

bolewskim i innymi.

Można przypuszczać, że między autorem i tłum aczem w cza­

sie wspólnej pracy nad przekładem Historii zawiązały się bliższe

stosunki. W skazywałby na to fakt, iż w spisie prenum eratorów

wydanego w P etersburgu tom u Poezyj Zabłockiego, w rubryce

Nadesłano z Kaukazu, figuruje rów nież „Abbas-Kuli-Chan, ba-

kiński poeta i historyk perski, znany na Wschodzie pod imieniem

K uci“. Zainteresow anie Zabłockiego Historią było ta k duże, iż

zam ierzał przetłum aczyć ją również na język polski, już nie „ex

officio“, lecz z własnej inicjatyw y.

Z listów Zabłockiego wynika, że Tumaniszwili nie był jego

jedynym przyjacielem w G ruzji. Dowiadujem y się ponadto o ser­

decznych stosunkach z Barataszw ilim (których dokum entem są

zresztą tylko publikowane tu listy), Sołtanowskim, W arłamowem

oraz innym i członkami kółka literackiego. Ze swej strony starał

się Zabłocki zbliżyć Tumaniszwilego do swoich przyj aciół-roda-

ków. Tak więc w liście 1 prosi go o przekazanie pozdrowień W ar-

łamowowi i, za pośrednictwem tego ostatniego, ukłonów Stockie-

m u („człowiekowi bardzo dobremu, którego m am zaszczyt Panu

zarekomendować“), a w liście 2 prosi księcia o bezpośrednie poro­

zumienie się ze Stockim, co wskazywałoby na zawarcie osobistej

znajomości Tumaniszwilego ze Stockim.

K ontakt z przyjaciółm i znajdującym i się w Tyflisie stanow ił

dla Zabłockiego główne pokrzepienie duchowe w czasie pobytu

i w Carskich Kołodcach, i w Kubie, gdzie do żołnierskich tr u ­

dów dołączały się „nuda i duchowe osamotnienie“. Tam nie cie­

szyły go „ani Kaspij siniejący w dali, ani góry bielejące dookoła“,

poeta bowiem niecierpliw ie oczekiwał chwili odesłania go do

Tyflisu, do „starych ksiąg, do [...] nowych przyjaciół“ .

17 Ojciec poety, po poznaniu Bakichanowa, pisał do córki, że „A leksan­ der jest nim [Bakichanowem] zachw ycony“, że to „rzeczyw iście niezw ykle interesująca osobistość“. I dodał: „Abbas jest tak serdeczny i ujm ujący, że odnosiłem w rażenie, jak gdyby to b ył mój stary przyjaciel, tym bar­ dziej że było mi m iło oglądać człowieka, który tak niedaw no z Tobą rozm awiał, w związku z czym posłużę się m etaforą za przykładem jego ziomków: »Po zetknięciu się z nim zdawało m i się, że padające na m nie pro­ m ienie łaskaw ego słońca rozsiew ają osobliw y blask radości i w iosnę nadziei przem ieniają w lato ich urzeczyw istnienia«“. Zob. JI. П а в л и щ е в , Из семей­

Tyflis nosił w tedy m iano „Sybiru Południa“ lub „ciepłego

Sybiru“ . Prócz Polaków zsyłano tu również i rosyjskich „podże­

gaczy n arodu“. W początkach lat trzydziestych XIX w. znajdo­

w ała się w G ruzji blisko jedna trzecia skazanych dekabrystów

i tych, którzy się tylko o ów spisek „o tarli“, wreszcie — cały

kam y pułk czernichow ski18. Postępowi działacze gruzińscy pozo­

staw ali w ścisłych kontaktach zarówno z dekabrystam i, jak

i z uczestnikam i polskich ruchów wyzwoleńczych. K ontakty te

niewątpliw ie w yw arły w pływ na spisek, zawiązany w Gruzji w ro­

ku 1832. Świadczy o tym zgodność program u spiskowców gru­

zińskich z program em Stowarzyszenia Północnego (projekt Nikity

Murawjowa). Istnieją także uzasadnione przypuszczenia, że między

gruzińskimi spiskowcami a zesłanymi do Tyflisu dekabrystam i

istniała naw et łączność organizacyjna. Rzecz przy tym charaktery­

styczna, że spiskowcy gruzińscy łączyli swe w ystąpienie nie tylko

z powstaniem dekabrystów, lecz również i z polskimi rucham i

narodowowyzwoleńczymi. Pociągnięty do odpowiedzialności karnej

za udział w tym spisku, Abchazi m. in. zeznał:

Zacharij Czołokaszwili powróciwszy z Petersburga dużo opowia­ dał o pow staniu dekabrystów , podkreślając przy tym, że w alczyli oni i o w olność Gruzinów, że rewolucjoniści polscy w znieśli u siebie pomniki ku czci straconych dekabrystów itd., it p .19

O życiu Zabłockiego w Tyflisie wiem y niewiele. Co do środo­

wiska, w którym przebywał, to, z jednej strony, były to sfery

inteligencji gruzińskiej z Tumaniszwilim i Barataszwilim na czele,

z drugiej — grono zesłanych tam ziomków. Spośród tych chyba

najbardziej' mu bliscy byli poeci Janiszew ski i Strzelnicki oraz

Wojciech Potocki, który znalazł się w Tyflisie nieco póź­

niej od nich. Jak szeroki był krąg kaukaskich znajomości Zabłoc­

kiego, można wnioskować ze wspom nianej już listy prenum era­

torów jego P o ezyj: figuruje tu m nóstwo Polaków, przew ażnie

wojskowych, oraz G ruzini i Rosjanie. Jak o ciekawostkę należy

podkreślić, że na liście znajdują się rów nież nazwiska: Niny G ri-

bojedowej, wdowy po poecie, i K atarzyny Dadiani, córek znane­

go poety i w ybitnego gruzińskiego działacza społecznego, Czaw-

czawadze.

18 Por. J e n i k o ł o p o w , op. cit. — В. III а д у р и , Грибоедов и грузин­

ские литературно-общественные круги 1820-х годов. Л и т е р а т у р н о е Н а ­

с л е д с т в о . Т. 47/48. Москва 1946, s. 277-284. 19 Ш а д у р и, op. cit., s. 280.

580

Z Tyflisu Zabłocki często wyruszał w podróże — może m arsze

wojskowe. Jego wiersze z tego okresu powstały w różnych m iejs­

cowościach (np. Władykaukaz, Kazbek, Larsi, Kobi, A nanuri,

Duszeti), przeważnie gruzińskich. Są to n a ogół p u n k ty znajdu­

jące się wzdłuż tzw. wojenno-gruzińskiej drogi, która do dziś

stanowi główne połączenie północnych i południowych stoków

Kaukazu. Wiadomo też, iż Zabłocki był w Eryw aniu i Eczmia-

dzinie (Armenia), Nachiczewanie, Irdyrze i w ielu innych m ia­

stach.

Pew ne zdziwienie w ywołuje w pierwszej chwili c h ara k tery ­

styka Zabłockiego znajdująca się wśród inform acji przedłożonych

księciu namiestnikowi (tj . Woromcowowi) o Polakach zesłanych

pyr zez rząd carski na Kaukaz za działalność rew olucyjną:

D ym isjonowany porucznik saperów, Zabłocki. Odznacza się w y ­ b itnym i zdolnościami i nieskazitelną uczciwością, utalentow any lite ­ rat, zna św ietnie język rosyjski. Brat jego służy w saperach i znajduje się u generała Burneau już drugi r o k 20. Zdrowie Zabłockiego bardzo nadwerężone 21.

Daty na tym dokumencie brak. Z jednej strony można przy­

puszczać, że opinia ta pozostaje w pewnym związku z nom inacją

Zabłockiego na kierownika kopalni soli w Kulpach 22, którą otrzy­

mał od księcia Woroncowa na początku 1847 roku. Z drugiej —

nie mógł książę otrzymać tej notatki później niż jesienią 1846,

gdyż w dokumencie tym znajduje się również ch arakterystyka

Strzelnickiego, zmarłego w październiku 1846.

Zacytowana charakterystyka nasuw a pytanie, jak mógł Za­

błocki otrzym ać tak pochlebną opinię od władz carskich. W yjaśnia

to jednak analiza atm osfery ówczesnego życia politycznego w G ru­

zji. Po rozgromieniu spisku z r. 1832 spadek fali rew olucyjnej —

mimo dość częstych rozruchów chłopskich — zaznaczył się tam

jeszcze silniej niż w Rosji i K rólestwie Kongresowym. Feudało-

wie gruzińscy coraz silniej wiązali się z władzą carską, która

20 B. Łada-Zabłocki, porucznik saperów. Zob. Poezje, lista prenum e­ ratorów.

21 Фонд 102опись 5, дело 406. W Centralnym Państwowym Archiwum Gruzińskim. Tu po raz pierwszy w druku.

22 Kulp — w ieś w dawnej guberni eryw ańskiej, w pobliżu rzeki A rak- sy i góry Ararat. Miejscowość słynna ze w zględu na „kulpińską górę solną“, utworzoną prawie w yłącznie z w arstw soli kam iennej i stanow ią­ cą jedno z najstarszych złóż soli na Kaukazie.

znów ze swej strony znajdowała w tych sferach oparcie dla w ła­

snej polityki. Postępowe w arstw y szlachty gruzińskiej widziały

w tej sytuacji swe główne zadanie w skierowaniu działalności

adm inistracji carskiej na drogę ekonomicznego rozwoju Gruzji,

podniesieniu jej stanu kulturalnego oraz poziomu życiowego jej

ludności. W dążeniach tych popierali szlachtę gruzińską zarówno

rosyjscy dekabryści, jak i polscy rewolucjoniści zesłani na K au­

kaz.

Dopiero na tle takiej sytuacji można zrozumieć stanowisko

Łady-Zabłockiego po jego przybyciu z K uby do Tyflisu. Poeta-

wygnaniec wszelkimi sposobami czynił starania o

powrót do

ojczyzny. Byłby też zapewne chętnie w ystąpił znowu do walki

przeciw caratowi, wespół ze swymi rosyjskim i i gruzińskim i to­

w arzyszam i ideowymi. Pozbawiony jednak i jednej, i drugiej mo­

żliwości, Zabłocki nie zmieniając swych przekonań mógł uznać

za rzecz nie tylko dopuszczalną, ale i pożyteczną współdziałanie

z adm inistracją carską w poczynaniach zmierzających do rozwoju

gospodarczego i kulturalnego G ruzji. Uwagi swe na ten tem at

Zabłocki jakby podsumował w liście do Kraszewskiego, pisanym

z K ulp 8 m aja 1847:

Słusznie Pan błogosław isz naszego dobrego, ślachetnego i mądrego N am iestnika. Jeszcze tak mało zarządza tym krajem, a już Kaukaz przybiera inną postać. Szczęk oręża zaczyna głuchnąć, nadużycia ustają, pustynie A rm enii i Kurabagu, niegdyś kipiące życiem i prze­ m ysłem , zaczynają się na nowo zaludniać, ludzie uczciw i powołani są do obowiązków, nieuczciw i muszą do nich, chcąc nie chcąc, się sto­ sow ać i milczeć. Przekonany jestem , że jeżeli Bóg pozw oli zdrowia K sięciu N am iestnikow i jeszcze na lat kilkanaście, to Kaukaz stanie się Włochami Rosji, bo już mamy i dzienniki, i literaturę, i drukarnie, i teatra, i swoich w łasnych m uzyków i m alarzy. A w szystk o to stw o­ rzył K siążę N am iestnik w ciągu dwóch lat. Cóż to będzie za lat k il­ kanaście? Lękam się, abyś Pan słów moich nie w ziął za przesadę poetyczną, bo to jest najszczerszą prawdą. T yflis zaczął tracić cechy azjatyzm u i tak się zabudował w ciągu ostatnich lat, że go i poznać nie można. K siążę N am iestnik oprócz tego założył publiczną b ibliotekę przy swojej kancelarii; do niej postąpi i biblioteka ś. p. Strzelnickiego, dla której będzie zrobiona osobna szafa ze złotym napisem: P am iątka

po ś.p. Strzelnickim . Prosiłbym Pana, abyś raczył przysłać w szystk ie

sw oje dzieła do biblioteki kancelarii K sięcia, za to Pan odbierzesz publiczne podziękowanie w dzienniku K a u k a z 23, który Pan zapewno

23 Por. np. K a u k a z ( ^ К а в к а з ) , 1847, nr 1: k a n c e la r ia N am iestnika K aukaskiego w yraża sw oje gorące podziękow anie p. Zabłockiemu za ofia­

582

m usisz odbierać, bo w yjeżdżając z T yflisu prosiłem Redaktora, aby Panu przysyłał ten dziennik — w zam ian za A t e n e u m !

K siążę-nam iestnik to słynny Michał Siemionowicz Woroncow

(1782— 1856), który był generał-gubernatorem Noworosji (z sie­

dzibą w Odessie) w czasie, gdy przebywali tam na w ygnaniu Pusz­

kin i Mickiewicz. Jem u to właśnie Puszkin poświęcił swój znany

a niepochlebny epigram: „Na pół-milord, n a pół-kupiec...“ Ze

złośliwości poety nie w yciągajm y jednak zbyt pochopnych wnios­

ków: Woroncow był po pierwsze człowiekiem dużej k u ltu ry oso­

bistej. Wychowanie i wykształcenie otrzym ał w Anglii. Uczestni­

czył w kam panii przeciw Napoleonowi, w latach 1815— 1818 do­

wodził rosyjskim korpusem okupacyjnym we Francji. Pozostawał

w zażyłych stosunkach z dekabrystą M ikołajem Turgieniewem ,

okazywał

pomoc

dekabryście

Sergiuszowi

W ołkońskiemu.

W swoich m ajątkach zniósł pańszczyznę. Był nam iętnym biblio­

filem i zbieraczem rękopisów, szczególnie na tem at rew olucji

francuskiej. Po drugie — i to jest najw ażniejsze — otrzym aw szy

w 1845 r. nominację na nam iestnika Kaukazu, rzeczywiście zro­

bił wiele dla gospodarczego i kulturalnego rozw oju tego kraju .

Oto jak ocenia jego działalność w ybitny gruziński historyk

Dżawachow (Dżawachiszwili). Po przytoczeniu szeregu oburza­

jących faktów, świadczących o polityce ucisku i o samowoli car­

skich kolonizatorów w Gruzji, historyk konkluduje:

Podobnym reformom i polityce rusyfikacyjnej nastał kres dopiero z powołaniem w r. 1845 na nam iestnika Kaukazu ks. Woroncowa. [...] Woroncow uw ażał za sw oje zadanie sprzyjać kulturalnem u odrodzeniu narodu gruzińskiego, okazyw ać m oralne i m aterialne poparcie gruziń­ skim instytucjom i działaczom kulturalno-narodow ym , patronował rów ­ nież gruzińskiej działalności w ydaw niczej, m. in. prasie periodycznej. Pod w p ływ em polityki kulturalnej ks. Woroncowa pow staw ało zaufa­ nie i lojalny stosunek do najw yższej w kraju w ładzy. Inteligencja gruzińska nabrała rozmachu, pojaw iła się nadzieja swobodnego roz­ woju kulturalno-narodowego Gruzji rów nież pod panowaniem ro sy jsk im 24.

rowane przez niego rozmaite książki bibliotece publicznej, zorganizowa­ nej przy K ancelarii za pozw oleniem K sięcia N am iestnika“.

N ie udało się ustalić, jakie książki Z a b ł o c k i ofiarow ał, a tomiku

P oezyj, który bez w ątpienia m ógł się wśród tych książek znaleźć, nie ma

dziś w żadnej publicznej bibliotece Tyflisu.

24 И. Д ж а в а х о в , Грузия. W: Энциклопедический словарь бр. А. и К. Г р а ­ н а т , w rd . 7, t. 17, s. 212-213.

Sym patia Zabłockiego dla Woroncowa m iała ponadto podsta­

wy niejako n atu ry osobistej. Pew ne przesłanki pozwalają przy­

puszczać, że Woronoow życzliwie odnosił się do Polaków na ze­

słaniu. Mógł tu odegrać pewną rolę fakt, że książę ożeniony był

z Polką, córką hr. Ksawerego Branickiego — Elżbietą. Z listów

Zabłockiego do Kraszewskiego dow iadujem y się, że jedną ze zbli­

żonych do Woroncowa osób był pułkow nik Wojciech Potocki.

W liście z 30 lipca 1846, w ysłanym z Tyflisu, Zabłocki powiada­

m ia Kraszewskiego o wyjeździe Potockiego razem z Woronco-

wem z Tyflisu. List z 8 m aja 1847, z Kulp, kończy słowami:

P. W ojciech jest ciągle przy osobie Księcia. W ostatnim liście do m nie m ówił, że wkrótce do Pana napisze.

Bardzo prawdopodobne, że Potocki przyczynił się do nomi­

nacji Zabłockiego na kierow nika kopalni soli w Kulpach. Można

to wnioskować stąd, że dziękując K raszew skiem u za skontakto­

w anie go z Potockim Zabłocki oświadcza: „[Potocki] dużo m i do­

pomagał w interesach“.

Nominację Zabłockiego na kierow nika kopalni poprzedził okres

życiowego niezdecydowania. Poeta układał rozm aite plany, ale

żadnego z nich nie zdołał urzeczywistnić. Echa takiego właśnie

stanu psychicznego Zabłockiego pobrzm iew ają w cytowanym już

liście do Kraszewskiego z 30 lipca 1846:

Po rozchwianiu się nadziei m ojej w yjech ać w podróż do Persji, A zji M niejszej, Arabii, Nubii i P alestyn y m iałem w rócić do kraju i um yślnie skierować drogę na Wołyń, aby się poznać z Panem oso­ biście, złożyć Mu najgłębszy mój szacunek i podziękowanie za taką ku m nie, chociaż nieznajomem u, przychylność. Lecz gdy z łaski Pana P odbereskiego25 (który przy w ydaniu moich poezji najhaniebniej m ię oszwabił, bo naraziwszy m ię na stratę k ilk uset rubli sr. zagrabił całe w ydanie i korzysta z niego!) ani pierw szy, ani ostatni zamiar nie przy­ szedł do skutku, i ja, zahaczony w Gruzji, zmuszony jestem osieść w niej może na zawsze, śpieszę uiścić się z najśw iętszego długu i zło­ żyć obecnie Panu najczulsze, najszczersze dzięki.

Posada, którą Zabłocki otrzym ał, nie tylko położyła kres jego

nieokreślonej sytuacji i dała m u zabezpieczenie m aterialne, lecz

odpowiadała również stanowisku, jakie zajął wobec kraju, k tó ry

26 R. P o d b e r e s k i (1812/1813— 1863) — publicysta i w ydaw ca. W la ­ tach 1840— 1847 przebywał w Petersburgu, gdzie w ydał m. in. trzy tom y R o c z n i k a L i t e r a c k i e g o i Poezje Z a b ł o c k i e g o .