SCHEMAT POSTĘPOWANIA Z MATERIAŁEM ZABYTKOWYM POZYSKANYM W TRAKCIE PRAC ZIEMNYCH

(1)

1 SCHEMAT POSTĘPOWANIA Z MATERIAŁEM ZABYTKOWYM

POZYSKANYM W TRAKCIE PRAC ZIEMNYCH

Pozyskiwany w trakcie badań archeologicznych zabytkowy materiał ruchomy stanowi integralną część terenu byłego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz – Birkenau znajdującego się pod opieką Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu.

W związku ze szczególnym charakterem terenu zabytki archeologiczne należy traktować przede wszystkim jako świadectwo historycznych wydarzeń. Konserwacja i zabezpieczenie zabytków ma na celu zachowanie ich w pozyskanej formie świadczącej jednoznacznie o ich kontekście archeologicznym.

Zabiegi konserwatorskie są przeprowadzane każdorazowo po konsultacji z konserwatorami PMA-B i po akceptacji opracowanego w oparciu o poniższe wytyczne programu prac konserwatorskich dla każdego zabytku lub grup zabytków¹.

Prace konserwatorskie prowadzone na obiektach archeologicznych pozyskanych z terenu byłego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz – Birkenau wymagają szczególnej ostrożności oraz niestandardowego podejścia z uwagi na znaczenie historyczne tychże obiektów. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości, które ze względu na specyfikę obiektów mogą pojawić się podczas prowadzenia prac konserwatorskich wymagana jest bieżąca konsultacja z Muzeum.

W przypadku obiektów silnie zniszczonych (zmineralizowanych) priorytetem prowadzonych działań powinno być każdorazowo zachowanie możliwie jak największej ilości substancji odkrytego obiektu.

Schemat postępowania z materiałem zabytkowym pozyskanym w trakcie prac ziemnych obejmuje:

1. zabezpieczenie materiału zabytkowego w terenie przed przekazaniem do konserwacji w celu zapobieżenia ewentualnym zniszczeniom jakie mogłyby powstać w trakcie przechowywania na stanowisku arch. oraz transportu do konserwacji;

2. identyfikacja obiektu po wcześniejszym jego wstępnym oczyszczeniu ;

3. opracowanie programu prac konserwatorskich dla każdego zabytku lub grup zabytków w oparciu o wytyczne Zamawiającego i po konsultacji z Zamawiającym;

4. przeprowadzenie zabiegów konserwatorskich na podstawie programu prac konserwatorskich przygotowanego w konsultacji z Zamawiającym i zgodnie z jego wytycznymi. Prace polegać powinny na oczyszczeniu, odkażeniu, zabezpieczeniu oraz wykonaniu dokumentacji konserwatorskiej z przeprowadzonych prac, wraz z dokumentacją fotograficzną przed konserwacją i po konserwacji, wykonanie protokołów z przeprowadzonych prac konserwatorskich;

5. zewidencjonowanie oraz opracowanie merytoryczne pozyskanego materiału, wykonanie kart obiektów zgodnie z wytycznymi do dokumentacji badań archeologicznych opracowanych przez Państwowe Muzeum Auschwitz – Birkenau w Oświęcimiu;

6. zapewnienie obiektom właściwych opakowań do bezpiecznego przechowywania, dostosowanych indywidualnie do materiału z którego dany przedmiot został wykonany (np.: pudełka, folie antykorozyjne, tektury i papier bezkwasowy).

1Jako grupa zabytków mogą być traktowane obiekty zbliżone zarówno materiałowo jak i pod względem stanu zachowania , dla których może zostać zaproponowane konkretne postępowanie konserwatorskie np. sztućce , monety, ceramika itp.

(2)

2 ad. 1. ZABEZPIECZENIE WYDOBYTEGO MATERIAŁU ZABYTKOWEGO

Po eksploracji zabytki należy odizolować od wpływu warunków atmosferycznych, aby nie narażać ich na działanie odmiennych czynników fizycznych i chemicznych: temperatury, wilgoci, tlenu i zanieczyszczeń zawartych w powietrzu.

Wszystkie zabytki muszą zostać odpowiednio zabezpieczone na czas przechowywania na stanowisku oraz transportu do konserwacji: nie należy łączyć w tym samym pojemniku zabytków wykonanych ze skór i drewna z zabytkami z metali i ich stopów, nie należy łączyć przedmiotów lekkich z ciężkimi i małych z dużymi; nie należy umieszczać większej ilości zabytków w jednym kartonie – należy ograniczać możliwość uszkodzenia; nie należy umieszczać w opakowaniach więcej niż 1 warstwy obiektów; karton wraz z zawartością nie powinien być cięższy niż 5 kg.; opakowania użyte do przechowywania i transportu obiektów muszą gwarantować ich odpowiednie zabezpieczenie (wytrzymałość , sztywność itp.)

Zabytki metalowe: zabytków całkowicie skorodowanych nie należy pozbawiać ochronnej warstwy ziemi opóźniającej wysychanie. Obiekty powinno się umieścić w woreczkach polietylenowych. Należy zwrócić uwagę na mocno skorodowane bryły metalu i zabezpieczyć je przed uszkodzeniami mechanicznymi .

Zabytki ceramiczne i szklane: Wyroby ceramiczne należy suszyć w ustabilizowanych warunkach i przechowywać w szczelnych workach polietylenowych. Wyroby szklane należy zapakować oddzielnie w woreczki polietylenowe.

Zabytki z drewna i skóry: obiekty należy zabezpieczyć w kartonach; w przypadku mokrych zabytków należy jak najszybciej przekazać je do konserwacji. Nie wolno dopuścić do wyschnięcia zabytków przesyconych wodą. Proponuje się zastosowanie opakowań beztlenowych.

Zabytki wykonanie z kości, rogu: należy chronić przed działaniem słońca i przechowywać w woreczkach polietylenowych. Konieczne jest zapewnienie warunków dla powolnego wysychania tak aby uniknąć popękania obiektów.

Zabytki wykonane z tworzyw sztucznych: należy chronić przed działaniem czynników atmosferycznych, zwłaszcza przed działaniem słońca. Suszyć w ustabilizowanych warunkach, przechowywać w temperaturze do 20^oC.

Zabytki wykonane z tkaniny: należy jak najszybciej przekazać do konserwacji. Nie wolno dopuścić do wyschnięcia zabytków przesyconych wodą. W zależności od stanu zachowania zaleca się zastosować opakowania beztlenowe lub z jonami srebra, tak aby nie dopuścić do rozwoju mikroorganizmów.

ad. 2. IDENTYFIKACJA OBIEKTU

Identyfikacja obiektu powinna nastąpić po jego wstępnym oczyszczeniu polegającym na usunięciu wyłącznie luźnych zabrudzeń lub ewentualnym delikatnym usunięciu na mokro warstw nie zespolonych z obiektem. Wstępne oczyszczenie ma na celu odsłonięcie powierzchni materiału z jakiego wykonany jest obiekt, w przypadku metalu warstwy korozyjnej. Oczyszczenie wstępne nie może powodować jakiegokolwiek naruszenia substancji obiektu i powinno być wykonywane ze szczególna ostrożnością Wszelkie prace z użyciem środków chemicznych lub innych naruszających powierzchnię obiektu powinny zostać wykonane dopiero po uzgodnieniu programu prac konserwatorskich z Muzeum.

(3)

3 Należy zidentyfikować zarówno materiał z jakiego wykonany jest obiekt, jak i rodzaj oraz przeznaczenie obiektu. Identyfikację i wstępne oczyszczenie należy przeprowadzić w celu oceny stanu zachowania i opracowania programu prac konserwatorskich.

W celu identyfikacji zaleca się:

a) dokonać oglądu i klasyfikacji zabytku w celu wstępnego określenia surowca, z którego został on wykonany i środowiska z którego został wyeksplorowany,

b) wykonać badania makroskopowe, ewentualnie w razie potrzeby mikroskopowe w celu określenia stanu zachowania zabytku oraz analizy przyczyn zniszczeń,

c) dokonać identyfikacji jakościowej np. na podstawie znaków i informacji na obiekcie.

W innych przypadkach, zwłaszcza w przypadku obiektów metalowych, można przeprowadzić identyfikację:

− chemiczną - pobranie próbek z warstwy korozyjnej i wykonanie jakościowej analizy chemicznej celem określenia rodzaju metalu lub podstawowego składnika stopu,

− oznaczenie ciężaru właściwego,

− w razie konieczności i w szczególnych wypadkach należy wykonać inne nieniszczące badania służące do identyfikacji materiału i określenia zakresu destrukcji korozyjnej, oraz obecności pierwotnych warstw lub zdobień na powierzchni przedmiotu.

ad. 3. OPRACOWANIE PROGRAMU PRAC KONSERWATORSKICH

Po wstępnym oczyszczeniu i identyfikacji materiałowej obiektu / grup obiektów, należy dokonać wyboru metod konserwacji, ustalić rodzaj i zakres zabiegów konserwatorskich oraz sposób ich wykonania wraz ze szczegółowymi wytycznymi co do zakładanych metod i proponowanych środków. Program prac konserwatorskich dla każdego zabytku/ grupy zabytków należy uzgodnić z Zamawiającym.

Zabiegi konserwatorskie proponowane w zależności od materiału, z którego obiekt został wykonany.

ŻELAZO I JEGO STOPY (np. stal, żeliwo)

1. Oczyszczenie. Ze względów estetycznych oraz z uwagi na możliwy daleko posunięty proces korozji elementów metalowych, obiekty oczyszczamy tylko z wierzchniej warstwy zanieczyszczeń korozyjnych. Niedopuszczalne jest usunięcie wszystkich produktów korozji i wtórnych nawarstwień aż do odsłonięcia rdzenia metalicznego obiektu.

2. Odtłuszczenie metalu alkoholem etylowym.

3. Stabilizacja produktów korozji (np. urotropina, azotyn sodu, fosforan cynku).

4. Zabezpieczenie powłokowe.

METAL EMALIOWANY

1. Oczyszczenie obiektu z nawarstwień organicznych i mineralnych.

2. Odtłuszczenie obiektu w alkoholu etylowym.

3. Podklejenie i stabilizacja odspajających się warstw emalii, szczelin pomiędzy emalią i metalem np.: 20% roztworem Paraloidu B-82 w alkoholu i wodzie (9:1).

4. Usunięcie grubych, słabo zespolonych z podłożem nawarstwień korozyjnych.

(4)

4 6. Zabezpieczenie powłokowe powierzchni (z wyłączeniem emalii).

OBIEKTY METALOWE Z POZOSTAŁOŚCIAMI POWŁOK GALWANICZNYCH

1. Doczyszczenie obiektu. Należy zwrócić szczególną uwagę na pozostałości powłok galwanicznych tak aby ich nie usunąć podczas czyszczenia.

2. Odtłuszczenie obiektu w alkoholu etylowym.

3. W razie potrzeby podklejenie i zabezpieczenie niestabilnych powłok galwanicznych.

4. Usunięcie grubych, słabo zespolonych z podłożem nawarstwień korozyjnych.

6. Zabezpieczenie powłokowe powierzchni.

METALE KOLOROWE I SZLACHETNE (miedź i jej stopy, aluminium, cyna, srebro, złoto oraz metale kolorowe z szlachetnymi powłokami dekoracyjnymi oraz stopy metali szlachetnych)

1. Doczyszczenie obiektu z nawarstwień organicznych i mineralnych.

2. Usunięcie grubych zwartych zanieczyszczeń oraz produktów korozji przy pomocy skalpeli i igieł preparacyjnych. Należy zwrócić szczególną uwagę aby nie odsłonić rdzenia metalicznego i zachować szlachetną patynę, oraz pozostałości powłok dekoracyjnych.

3. Odtłuszczenie metalu alkoholem etylowym 4. Zabezpieczenie powłokowe powierzchni DREWNO

1. Doczyszczenie drewna z luźnych zanieczyszczeń przy pomocy szczoteczek nylonowych.

2. Kontrolowany proces suszenia drewna pozwalający na maksymalne zachowanie niezmienionych wymiarów obiektu oraz na uniknięcie deformacji i pęknięć.

3. W przypadku obiektów bardzo osłabionych należy wykonać impregnację:

poliglikolem etylenowym, sacharozą lub laktitolem.

4. Doczyszczenie powierzchni drewna z zanieczyszczeń organicznych przy pomocy wody destylowanej, czyściwa bawełnianego oraz miękkich pędzli nylonowych.

5. Odkażenie elementów drewnianych np.: 1% roztworu Lichenicidy–246 w alkoholu etylowym.

CERAMIKA NIEPOROWATA

1. Oczyszczenie powierzchni np. przy pomocy wody destylowanej, czyściwa bawełnianego oraz miękkich pędzli nylonowych lub parą wodną.

2. Odtłuszczenie powierzchni alkoholem etylowym.

CERAMIKA POROWATA

1. Usunięcie luźnych zanieczyszczeń przy użyciu miękkich szczotek.

2. Odsolenie zabytku w kąpieli dynamicznej zakończone okładami.

3. Oczyszczenie powierzchni roztworem środka jonowo-czynnego.

4. Dokładne usunięcie użytych do oczyszczania środków chemicznych.

ELEMENTY Z TWORZYWA SZUCZNEGO

1. Delikatne oczyszczenie powierzchni na sucho przy użyciu miękkich pędzli nylonowych.

ELEMENTY SKÓRZANE:

(5)

5 1. Usunięcie luźnych zanieczyszczeń przy użyciu miękkich szczotek.

2. Oczyszczenie wodą destylowaną, przy pomocy czyściwa bawełnianego oraz miękkich pędzli nylonowych.

3. Odkażenie np. 0,5% roztworem nitrofenolu w alkoholu etylowym.

4. Natłuszczenie skóry np. kompozycją o składzie: olejek kopytkowy (6,9%), lanolina (1,4%), benzyna lakowa (86%), etanol (5,5%).

SZKŁO

1. Oczyszczenie powierzchni przy pomocy wody destylowanej, czyściwa bawełnianego oraz miękkich pędzli nylonowych.

2. Oczyszczenie powierzchni środkiem jonowo-czynnym np.: 25% roztworem Lanaryl NA (następnie wymycie środka powierzchniowo czynnego wodą destylowaną).

TKANINA

1. Usunięcie luźnych zanieczyszczeń na sucho.

2. W trakcie konserwacji nie należy używać wody.

3. W przypadku mokrych obiektów - tkaninę odpowiednio zabezpieczoną przed utratą wilgoci należy oddać zamawiającemu.

ZABYTKI WYKONANIE Z KOŚCI, ROGU

1. Usunięcie luźnych zanieczyszczeń przy użyciu miękkich szczotek.

2. Oczyszczenie wodą destylowaną, przy pomocy czyściwa bawełnianego oraz miękkich pędzli nylonowych.

3. Odkażenie np. 0,5% roztworem nitrofenolu w alkoholu etylowym.

ad. 4.

4.1 DOKUMENTACJA PRZED ROZPOCZECIEM PRAC KONSERWATORSKICH:

Przed przystąpieniem do zabiegów konserwatorskich, dla każdego obiektu, należy wykonać dokumentacje opisową wraz z analizą stanu zachowania i dokumentację fotograficzną przed konserwacją.

Zdjęcia zabytków należy wykonywać pojedynczo na jednolitym tle ze skalą w jakości umożliwiającej wydruk w formacie min. 15cmx20cm w rozdzielczości min. 300 dpi, przy użyciu rozdzielczość matrycy 12mln pikseli. Każdy zabytek należy sfotografować z dwóch stron (przód i tył), w przypadku wystąpienia na zabytku cech szczególnych należy dodatkowo wykonać fotografię cechy szczególnej w przybliżeniu, a w razie potrzeby również detale obiektu. Fotografia powinna oddawać stan faktyczny obiektu z uczytelnieniem wszystkich uszkodzeń.

4.2 KONSERWACJA:

Zabiegi konserwatorskie mają na celu właściwe oczyszczenie zabytku z wtórnych nawarstwień organicznych, nieorganicznych oraz luźnych narostów korozji, a następnie zabezpieczenie zabytku w otrzymanej formie przed dalszym postepowaniem procesów korozyjnych.

a) Oczyszczanie zabytku: należy uwzględnić stan zachowania zabytku. W przypadku bardzo złego stanu zachowania, jeżeli grozi to utratą formy obiektu należy ograniczyć oczyszczanie do niezbędnego minimum. Dobór narzędzi lub urządzeń do

(6)

6 oczyszczenia zabytków zależy od rodzaju materiału, stanu zachowania i kontekstu archeologicznego zabytku, funkcji wyrobu oraz cech szczególnych na pierwotnej powierzchni. Zaleca się używanie takich narzędzi jak: pędzle, pióra z wkładami z różnych włókien, medyczne skalpele, igły (do usuwania luźnych zanieczyszczeń mineralnych: ziemia, ziarna piasku czy przegniłe lub zwęglone szczątki organiczne).

Cały proces oczyszczania należy przeprowadzać w sposób kontrolowany z zachowaniem koniecznej ostrożności.

W przypadku obiektów metalowych oczyszczanie ma na celu usunięcie rozluźnionych warstw korozji lub pozostałości narostów korozyjnych.

b) Nieusunięte produkty korozji, należy ustabilizować i zabezpieczyć przed dalszym postępowaniem procesów korozyjnych. Zarówno stabilizacja, jak i zabezpieczenie nie może zmieniać wyglądu obiektu: wpływać na zmianę koloru, powodować wybłyszczeń itp. Z tego względu nie zaleca się stosowania np. taniny.

c) Nie dopuszcza się ingerencji w formę np. prostowania, polerowania czy czyszczenia z pozostawieniem śladów użytego narzędzia.

4.3 WYKONANIE DOKUMENTACJI KONSERWATORSKIEJ Z PRZEPROWADZONYCH PRAC:

a) Wykonanie dokumentacji opisowej z przeprowadzonych prac konserwatorskich, wraz ze szczegółowym opisem wykonanych zabiegów konserwatorskich. Należy podać zastosowane metody i preparaty, ich nazwę handlową, stężenie oraz sposób i krotność aplikacji.

b) Wykonanie dokumentacji fotograficznej po konserwacji, analogicznie jak w przypadku dokumentacji przed konserwacją.

ww elementy dokumentacji powykonawczej powinny zostać przedstawione w formie protokołu z przeprowadzonych prac konserwatorskich, którego wzór stanowi załącznik do niniejszego dokumentu . Protokoły z przeprowadzonych prac konserwatorskich. należy wykonać dla każdego zabytku/grup zabytków

ad. 5. ZEWIDENCJONOWANIE ORAZ OPRACOWANIE MERYTORYCZNE

Zewidencjonowanie materiału zabytkowego polega na stworzeniu inwentarza zabytków ruchomych zawierającym m.in. dane o szczegółowej lokalizacji zabytku (wykop, warstwa, głębokość) oraz opracowaniu dla każdego z zabytków karty zabytku zgodnie z wytycznymi do dokumentacji badań archeologicznych opracowanymi przez Państwowe Muzeum Auschwitz – Birkenau w Oświęcimiu. Opracowanie zabytków polega na podsumowaniu zbioru obiektów i stanowi część opracowania wyników badan archeologicznych.

ad. 6. ZAPEWNIENIE OBIEKTOM WŁAŚCIWYCH OPAKOWAŃ

Opracowany i zabezpieczony materiał zabytkowy należy umieścić w odpowiednich opakowaniach dobranych indywidualnie dla każdego zabytku. Opakowania mają zapewnić możliwość bezpiecznego transportu bez narażania obiektu na uszkodzenie, bezpieczne przechowywanie oraz możliwość bieżącej kontroli stanu zachowania zabytku z jak najmniej inwazyjnym dostępem. Przy doborze opakowania należy zwrócić szczególną uwagę na stan zachowania obiektu. Zabytki kruche w złym stanie zachowania należy umieść w indywidualnych, stabilnych opakowaniach i odpowiednio oznaczyć. Rozmiar opakowania powinien być dopasowany do wielkości zabytku.

(7)

7 W zależności od wielkości obiektów należy stosować pudła o następujących wymiarach i podziale wewnętrznym:

Lp.

Wymiary opakowania (dł. x szer. x wys.) w mm

Konstrukcja

opakowania UWAGI

4 ścianki boczne i dno z dwóch warstw tektury

Parametry materiału wykorzystane

do produkcji opakowania

1. 550x550x50

Pudło wzmocnione.

Pudło z wiekiem.

Wieko z wcięciem na palce. Przegródki w układzie 7x7 o wymiarach ok.75x75mm.

Ważne są wymiary przegródek,

pudło z przeznaczeniem dla obiektów o małych

rozmiarach np. guziki, monety, ozdoby, naparstki itp.

Tak

pH>7,5, rezerwa alkaliczna 0,4 mol/kg, gramatura równa lub większa niż 900g/m2

2. 550x550x150

Pudło z wiekiem.

pudło przeznaczone dla obiektów o większych rozmiarach lub o większej wadze lub łączące obie te cechy np. duże fragmenty naczyń ceramicznych lub szklanych, kłódki, klucze, wieszaki itp.

Nie materiał zgodny z normą ISO 16245

3. 550x550x150

Pudło wzmocnione.

Pudło z wiekiem.

pudła przeznaczone dla obiektów szklanych tj.

buteleczki, mniejsze fragmenty naczyń ceramicznych, zapalniczki

Tak

4. 580x490x100

Pudło wzmocnione.

Pudło z wiekiem.

pudła przeznaczone dla obiektów takich jak:

puderniczki, maszynki do golenia, grzebienie, okulary, szczoteczki do zębów itp.

Tak

5. 520x490x100

Pudło wzmocnione.

Pudło z wiekiem.

Ważne są wymiary

przegródek Tak

W przypadku gdy obiekt posiada wymiary wykraczające poza powyższą tabelę lub wymaga tego stan zachowania obiektu należy wykonać opakowanie indywidulane.

(8)

8 Wymagane opakowania mające bezpośredni kontakt z obiektem:

METAL - folie antykorozyjne właściwe dla danego rodzaju metalu lub stopu.

CERAMIKA, SZKŁO - folia polietylenowa

TWORZYWA SZTUCZNE - składane opakowania wykonane z tektury bezkwasowej lub papieru bezkwasowego bez użycia klejów (za wyjątkiem skrobiowego) czy elementów metalowych np.: spinaczy biurowych. Opakowania powinny mieć małe otwory wentylacyjne.

DREWNO - cienka ogrodnicza geowłóknina

SKÓRA - cienka ogrodnicza geowłóknina lub woreczki bawełniane KOŚCI, RÓG - folia polietylenowa

TKANINA - folia polietylenowa

Mokre obiekty z materiałów organicznych należy chronić przed działaniem warunków atmosferycznych. Konieczne jest zapewnienie warunków dla powolnego wysychania tak aby uniknąć przyśpieszonej degradacji obiektów. W zależności od stanu zachowania zaleca się przechowywanie obiektów w woreczkach polietylenowych, opakowaniach beztlenowych oraz opakowaniach z aktywnymi jonami srebra zabezpieczającymi obiekt przed rozwojem mikroorganizmów.

Poszczególne obiekty w opakowaniach ochronnych powinny być również zapakowane w stabilne pudła zbiorcze. Nie należy umieszczać w opakowaniach więcej niż 1 warstwy obiektów; karton wraz z zawartością nie powinien być cięższy niż 5 kg.; opakowania musza gwarantować ich odpowiednie zabezpieczenie (wytrzymałość, sztywność itp.). Pudełka zbiorcze powinny być odpowiednio opisane.

(9)

9 Dokumentacja fotograficzna przykładów przeprowadzonych zabiegów konserwatorskich wybranych zabytków archeologicznych.²

Fot. Śruba ściągająca i podkowa pantoflowa. Stan zachowania przed konserwacją.

Fot. Śruba ściągająca i podkowa pantoflowa. Stan zachowania po konserwacji.

2 M. Myszka, Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego robót ziemnych przeprowadzonego w 2012 roku na terenie byłego KL Auschwitz II – Birkenau, Dokumentacja prac konserwatorskich i restauratorskich, Kraków 2013 (msp w PMA-B)

(10)

10 Fot. Biżuteria. Stan zachowania przed konserwacją.

Fot. Biżuteria. Stan zachowania po konserwacji.

(11)

11 Fot. Monety. Stan zachowania przed konserwacją.

Fot. Monety. Stan zachowania po konserwacji.

(12)

12 Fot. Stan zachowania przed konserwacją.

Fot.. Stan zachowania po konserwacji.