"Салтыков – Щедрин", Биография I, C. A. Макашин, Москва 1949, Государственное издательство художественной литературы, s. 510, 2 nlb. : [recenzja]

Alina Brodzka

"Салтыков – Щедрин", Биография I,

C. A. Макашин, Москва 1949,

Государственное издательство

художественной литературы, s.

510, 2 nlb. : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 42/1, 334-338

334

Tych kilka podanych przykładów wskazuje na zawarte w książce Moro- zowa osiągnięcia rosyjskiej i radzieckiej szekspirologii, w której zaszczytne m iejsca zajmują: Karamzin, Puszkin, Bieliński, Turgieniew, Dobroliubow, Czernyszewski i Maksym Gorki. D zięki nim i dzięki wysiłkom pokoleń zasłu­ żonych aktorów i reżyserów, Szekspir znalazł w Związku Radzieckim swoją drugą ojczyznę. D zieła jego w ydano za w ładzy radzieckiej wT 1,5 mil. egzem ­ plarzy i przetłum aczono na 27 języków . Sztuki Szekspira w ystaw ia się w Zwią­ zku Radzieckim częściej niż we w szystk ich krajach św iata razem w ziętych. W ażniejsze jednak jeszcze niż im ponujące cyfry jest odkrycie przez naukę i teatr radziecki istotnego sensu dzieł autora Hamleta, który — wbrew krytyce burżuazyjnej — był nie tylko obserwatorem życia, ale bojownikiem walczącym o jego zmianę i poprawę.

Przekład dzieła jest gładki, a udostępnienie cennej książki Morozowa polskim czytelnikom stanowi niew ątpliw ą zasługę w ydawców.

Grzegorz Sinico

С. М а к а ш и н , САЛТЫ КОВ - Щ Е Д РИ Н . Биография I, Москва 1949. Государственное издательство худож ественной литературы, s. 510, 2 nib.

W założeniach biografistyki burżuazyjnej leżała biologiczna i psych olo­ giczna determinacja życia i twórczości pisarza. K oncepcje te, przybrane w nau ­ kową szatę, tw orzyły z pisarza autonom iczny b yt duchowy. Godność artysty polegała na w yzwalaniu się spod w ięzów rzeczywistości historycznej w w alce o własną, niepowtarzalną drogę rozwoju duchowego.

Taka postaw a badawcza 'warunkowała dobór faktów biograficznych. Biografowie burżuazyjni poruszali się w ciasnym kręgu przeżyć w ewnętrznych, autobiograficznych w yznań pisarza. A historyczna, aspołeczna osobowość ar­ ty sty stanowiła, ich zdaniem , główne źródło twórczości.

Historiografia burżuazyjna obezw ładniała twórcę bojownika społecznego, skrzętnie taiła fakty historyczne kom prom itujące uznane wielkości. D ynam ikę rozwoju twórczości zam ykała w kręgu w ewnętrznych przeżyć duchowych, z świadomego artysty, ideologa określonej klasy, tworzyła wyrobnika war­ sztatu pisarskiego.

Literaturoznawstwo burżuazyjne nie dawało rezultatów poznawczych, w iedzę o twórcy i dziele sprowadzało do rozważań psychologicznych i śledzenia tajem nic kunsztu. Była to rezygnacja z wiedzy o literaturze.

Literaturoznawstwo marksistowskie odrzuca psychologiczną koncepcję osobowości twórcy, w alczy z biografizmem, w ydobyw a natom iast elem enty biografii społecznej, kształtujące dynam ikę przemian ideow ych pisarza.

Pisarz jest istotą społeczną, a nie autonom icznym bytem duchowym . Specyficzność twórczości artystycznej nie polega na oderwaniu od walk społecz­ nych, na samotnej drodze do osiągnięcia pełni duchowej. Pisarz jest ideologiem określonej klasy, gdyż twórczość jest przede w szystkim ideologią. Aby w y ja ­ śnić problem świadomości społecznej i artystycznej pisarza, trzeba odwołać się do czynników determ inujących i w yjaśniających kształtow anie się form id eo­ logii twórcy.

Przy takich założeniach m ateriał biograficzny w yjaśnia kształtowanie świadomości społecznej i artystycznej pisarza, ukazuje zarazem całą in d yw i­

REC EN ZJE I PR Z E G L Ą D Y

₃₃₅

dualność rozwoju osobowości tw órcy. To indywidualne zróżnicowanie p rze­ biega w nieprzerwanym procesie stosunków m iędzy nim a społeczeństw em . Zadanie biografii m arksistowskiej polega na wykryciu tych elem entów biogra­ ficznych, które ukazują ewolucję i m om enty przełomu w świadomości pisarza. Z takiej koncepcji biografii w ynikają konsekwencje dla badań nad tw ór­ czością literacką.

Historiografia burżuazyjna uważała stosunek m iędzy twórcą a dziełem za niezależny proces obiektyw izacji w ieczystych wartości duchowych. W rze­ czyw istości twórczość literacka jest procesem ideologicznym , realizowanym na drodze stosunków m iędzy pisarzem a społeczeństw em , w miarę kształtow ania postaw y ideowej pisarza.

Zgodnie ze słowami L e n in a , dzieło literackie spełnia trojaką funkcję. Jest odbiciem rzeczyw istości społecznej, wyrazem dążeń ideologicznych okre­ ślonej klasy, narzędziem w alki klasowej.

Problem atyka biograficzna w literaturoznawstw ie marksistowskim nie może więc, z natury rzeczy, opierać się na bezkrytycznie odczytyw anych m a­ teriałach autobiograficznych, sięga natom iast do obiektyw nych faktów i doku­ m entów historycznych, w zbogających w iedzę o pisarzu i epoce. Obiektywny materiał historyczny pozwala na określenie postaw y ideowej twórcy, u m ożli­ wia krytyczną ocenę jego sądów o sobie.

Praca S. M a k a s z y n a , Sałtykow-Szczedrin, służyć może jako przykład rezultatów poznawczych, jakie daje stosow anie marksistowskich założeń m e­ todologicznych.

„W centrum zainteresowań autora niniejszej pracy znajduje się społeczna i twórcza biografia satyryka ( S a ł t y k o w a — przyp. A. B.). Autor stara się ukazać ją w organicznym związku z konkretnym życiem pisarza, z jego b ytem , najbliższym otoczeniem ideowo-literackim , z całą jego działalnością i w alką społeczno-polityczną, na szerokim, historycznym tle epoki” . Tak określa swe zadanie Makaszyn.

D okum entarny materiał historyczny pracy jest niezwykle obfity. A utor sięgnął do rodzinnego archiwum Sałtykow ów, po raz pierwszy w ykorzystał m ateriały zawarte w archiwach uczelni młodego Sałtykowa: Szlacheckiego In stytu tu w Moskwie i Liceum w Carskim Siole, dotarł do dokum entów III Oddziału Śledczego policji carskiej.

B ogaty zasób dokum entów historycznych umożliwił krytyczną interpre­ tację nie w ykorzystanych dotąd materiałów' autobiograficznych, zawartych w twórczości literackiej i pam iętnikarskich wspom nieniach Sałtykowa. M ate­ riał autobiograficzny w ykorzystał M akaszyn przede wTszystkim dla określenia p ozycji ideowej, z jakiej Sałtykow ocenia swą szlachecką przeszłość.

W polem ice z poprzednikami, autoram i prac biograficznych o Szczedrinie, w ykazał Makaszyn zafałszowania, jakich dopuszczała się historiografia burżua­ zyjna, by obezwładnić groźnego krytyka ustroju pańszczyzny i carskiego terroru. N iew ielkie rezultaty poznawcze przyniosły i inne próby prac biograficz­ nych, co wynikało z błędnej, narodnickiej postaw y ideologicznej autorów. Problem atyka pracy M akaszyna podporządkowana jest centralnej tezie, ukazaniu ewolucji ideologicznej pisarza: od członka przeciętnej rodziny szla­ checkiej S a ł t y k o w ó w — do rewolucyjnego dem okraty, piszącego pod p seudo­ nim em S z c z e d r i n a .

336

W ydany dotąd pierwszy tom biografii obejm uje okres m łodości Sałty- kowa, lata 1826 — 1855. Najbardziej twórczy artystycznie okres życia pisarza przypada na lata 1860—1880. Pierw szy tom pracy zawiera dzieje narastania św iadom ości społecznej i artystycznej. Konsekwencją tych przemian b ył za­ sadniczy przełom w postaw ie ideowej.

Badania nad kształtowaniem świadom ości Sałtykow a rozpoczyna Maka- szyn od gruntownej analizy społeczno-ideowej środowiska rodzinnego.

Jaką rolę w rozwoju ideowym pisarza spełniły warunki życia i otoczenie lat m łodzieńczych, świadczy jego wTypow iedź, słusznie zacytow ana przez autora biografii na w stępie rozdziału: „wyrosłem na łonie pańszczyźnianego prawa, wy karmiony mlekiem pańszczyźnianej karmicielki, w ychow any przez pań ­ szczyźniane piastunki. Czytać nauczył m nie pańszczyźniany nauczyciel. W szyst­ kie okropności tej pańszczyźnianej niewoli widziałem w całej nagości” .

A by stać się rewolucyjnym pisarzem dem okratycznym , groźnym s a ty ­ rykiem, oskarżycielem ustroju Rosji carskiej, musiał Sałtykow-Szczedrin zerwać wszelkie w ięzy m aterialne i ideow e, łączące go z klasą, z której w yszedł. Musiał przezw yciężyć w pływ w ychow ania domowego, zbliżonego zresztą — jak to w ykazał Makaszyn — do tresury.

W gruntownej charakterystyce obszarniczej rodziny Sałtykow ów u w zględ ­ nia autor rozprawy wszelkie elem enty składające się na pełny obraz tego „gn ia­ zda szlacheckiego” . Za pomocą dokum entów z archiwum S ałtykow ów dem a­ skuje rycerską legendę rodzinną, w yprowadzającą ród od bojarów ruskich z X III wieku. Niebezpodstawnie zajm uje się tym ubocznym , zdawałoby się, zagadnieniem. Zburzenie legendy o znaczeniu i bogactwie rodu posiada ważną w ym ow ę w klasowej charakterystyce tej rodziny. Ojciec pisarza, zubożały szlachcic, odsunięty już od służby państw owej, szukał ratunku w m ałżeństwie z córką bogatego kupca. Mezalians ziem ianina, pozującego na konesera, znawcę i m iłośnika poezji, opłacał się w przym usowej sytuacji materialnej. Makaszyn ukazuje „historyczną rolę” tego rodzaju mezaliansu, ujawnia fakty, św iad­ czące o ponurej atmosferze domu dorabiającego się na w yzysku chłopa p ańsz­ czyźnianego. Ukazuje „nowoczesne” m etody gospodarki: współdziałały tu zgod ­ nie — blask szlacheckiego nazwiska ojca i k apitały przedsiębiorczej matki.

W toku pracy ukazuje autor konsekwencje sytuacji ekonomicznej rodziny pisarza, odsłania m etody w ychowawcze, za pomocą których usiłowano wpoić w chłopca um iłowanie dla w łasności i pieniądza, pogardę dla chłopa pańszczyź­ nianego, poszanowanie dla rodziców i Cerkwi, nieodzowne elem enty św iado­ m ości posiadacza.

Dynam ika rozwoju młodego Sałtykow a nie ginie w masie nagrom adzo­ nych faktów biograficznych. Autor ukazuje narastanie buntu m łodzieńca, wzm agającą się pogardę dla obszarniczo-kupieckiej moralności otoczenia. Ma­ kaszyn nie poprzestaje jednak na ujawnieniu dróg rozwoju ideowego pisarza. Biografia społeczna warunkuje biografię twórczą. Konsekwencje przeżyć d zie­ ciństw a Sałtykow a ukazują się potem w twórczości Szczedrina. Господа Голов­

левы i Пошехонская старина są najostrzejszą bodaj w literaturze rosyjskiej

rozprawą z rodzinami Sałtykowów.

Przeprowadzona analiza uprawnia M akaszyna do wniosku końcowego: „...dzieciństw o Sałtykow a stało się pierwszym bodźcem do sprzeciwu w obec trybu życia swej klasy. W następstw ie sprzeciw ten przerodził się w zerwanie

R EC EN ZJE I PR ZEG L Ą D Y

₃₃₇

satyryka z jego środowiskiem społecznym ” . Pierwszy rozdział zam yka pierw­ szy etap kształtow ania św iadomości Sałtykowa.

„L ata nauki” w In stytu cie Szlacheckim w Moskwie i Liceum w Carskim Siole w yw iodły młodego człowieka z rodzinnego gniazda i poddały pod w pływ odm iennych i różnorodnych oddziaływ ań ideow ych. Autor ukazuje żyw otność tradycji ideow ych i literackich szlacheckich rew olucjonistów w In stytu cie, którego wychow ankam i byli: G r ib o j e d o w , O d o je w s k i, L e r m o n t o w . Szcze­ gółowe charakterystyki wykładowców , obfite informacje o w spółtowarzyszach Sałtykowa tworzą w yrazisty obraz atm osfery In stytu tu . Makaszyn sygnalizuje docierające do obu uczelni echa poglądów Bielińskiego, zalążki konspiracyjnej działalności Pietraszewskiego. „Lata nauki” w zm ocniły i utwierdziły elem enty protestu społecznego, w yznaczyły kierunek rozwoju ideowego i ukształtow ały wczesne zainteresowania literackie przyszłego pisarza.

Przełom przyniosły lata spędzone w Petersburgu. W yjście ze szkoły, praca zarobkowa — w pew nym stopniu uniezależniły Sałtykow a od rodziny. Zu­ pełne zerwanie ze środowiskiem szlacheckim nastąpiło dzięki bliskim kontaktom z rewolucyjnym krytykiem Bielińskim i jednym z pierwszych propagatorów socjalizm u utopijnego w Rosji, Pietraszewskim . „Szkołą id ei” nazyw a Maka­ szyn okres petersburski, który ukształtow ał rewolucyjną świadomość Sałtykowa. Lata spędzone w Petersburgu przyniosły pierwsze doświadczenia społeczne, ukazały głębokie sprzeczności, szarpiące feudalno-burżuazyjne społeczeństwo rosyjskie. Drogę walki o rewolucyjne przem iany ukazali mu B i e l i ń s k i i P ie - t r a s z e w s k i.

„Postępow a m yśl rosyjska w postaci Bielińskiego i Pietraszewskiego... skierowała jego (Sałtykowa — przyp. A. B.) życie i twórczość na drogi prze­ ciwne tym , na które kierowało go pochodzenie rodzinne, szkoła i pierwsze d o­ świadczenia samodzielnej działalności, na drogi służenia interesom narodu, a nie jego ciem ięzcom ” .

Makaszyn gruntownie rozwija to stwierdzenie. W oparciu o m ateriały źródłowe określa program grupy Pietraszewskiego, której członkiem był Sał- tykow . Podkreśla cenny, rew olucyjny krytycyzm społeczny socjalistów u to ­ pijnych, skupionych w okół Pietraszewskiego, ferment ideow y, jaki wnosili do poglądów postępowej inteligencji rosyjskiej. Ukazuje jednak granice p o stę­ powości programu, brak oparcia o siły rewolucyjnego chłopstwa, oderwanie od realnych zadań społecznych, wyrażające się w idealistycznym pojm owaniu roli filozofii.

Sałtykow zerwał z kręgiem Pietraszewskiego. Żaden jednak z d otych ­ czasow ych biografów nie próbował w yjaśnić przyczyn zerwania. Autor om a­ wianej pracy po raz pierw szy ukazuje ten problem, niezwykle ważny w roz­ w oju pisarza. D okum entów , które m ogłyby oświetlić okoliczności tego z e ­ rwania, jest niezmiernie mało. Twórcza interpretacja Makaszyna stanowi przy­ kład wnikliwości badawczej. Szuka on rozwiązania w zachowanych w ypow ie­ dziach literackich, stosując przy tym całą ostrożność, konieczną do w ykorzy­ stania tych źródeł. W ypowiedzi literackie Sałtykowa okazały się pomocne w rozszyfrowaniu zam askow anych zeznań sądowych. W świetle interpretacji M akaszyna problem zerwania z kręgiem Pietraszewskiego staje się konsekw ent­ nym krokiem naprzód w rozwoju ideow ym pisarza, który dostrzegł nie­ dojrzałość programu socjalistów utopijnych w warunkach rosyjskich lat 1840—

338

1850. Nie w ystarczał mu rom antyczny, idealistyczny stosunek pietraszewców do problemów życia społecznego. Poglądom tym dał wyraz w sw ych utworach m łodzieńczych. Prześcignął on szlachetnego rewolucjonistę, jakim był Pie- traszewski.

Decydującą rolę w kształtowaniu poglądów Sałtykow a odegrał B ieliń ­ ski, który przerastał dojrzałością ideową pokolenie utopistów szlacheckich i był poprzednikiem rewolucyjnych bojowników lat sześćdziesiątych: C z e r n y s z e w - s k ie g o , D o b r o liu b o w a , P is a r e w a . Program estetyczn y Bielińskiego w y ­ kreślał drogę rozwoju twórczości wielkich idealistów rosyjskich X I X wieku. W ówczesnych warunkach rosyjskich trzeba było literatury walczącej, ujaw ­ niającej rozkład ustroju. Czas utopii artystycznych już minął, czas bohatera pozytyw nego jeszcze nie nadszedł. Bieliński rozumiał to i dlatego w alczył o k ry­ tyczn y realizm w literaturze. Pietraszew cy nie doceniali tzw . „naturalnej szk oły” Gogola. Sałtykow poszedł drogą wyznaczoną przez autora M artwych

du sz; wskazał mu ją Bieliński.

Makaszyn ukazuje rolę Bielińskiego w kształtow aniu realizmu k ry ty cz­ nego Sałtykowa. Powieść Запутанное дело była dowodem dojrzałości pisarza. Celność satyry najlepiej oceniły władze carskie. D ały tem u dowód, skazując autora na zesłanie do W iatki.

Biografowie burżuazyjni stworzyli wokół okresu zesłania legendę o „u spo­ kojeniu się” Sałtykowa. Badacze m arksistowscy uważali pobyt w W iatce za okres załamania i regresu. Makaszyn sięgnął do różnorodnych materiałów źró­ dłowych: korespondencji, wrspomnień, aktów archiwalnych i w ykrył istotną rolę tego okresu w rozwoju pisarza. Sałtykow nie pogodził się ani załamał, nauczył się natom iast dostrzegania istotnych źródeł konfliktów społecznych i ostatecznie utracił utopijne złudzenia, którym ulegali pietraszew cy. Po „Szkole id ei” Bielińskiego W iatka była szkołą praktyki życiow ej. Po zakończeniu kary wrócił do Petersburga rew olucyjny demokrata — Szczedrin.

Jasność centralnej tezy, um iejętny dobór faktów biograficznych, do­ kładna znajomość epoki — decydują o słusznej periodyzacji, dokonanej przez Ma- kaszyna. Dzieje Sałtykow a są zarazem etapam i kształtowania jego świadomości. K ażdy rozdział zawiera określoną fazę ideow o-artystycznego rozwoju pisarza.

W yczerpującą analizę warunków dzieciństwa, otoczenia rodzinnego, k ry­ tyczn ą ocenę atmosfery domu Sałtykowów traktuje autor jako materiał fak ­ tyczn y, w yznaczający punkt wyjścia dla ewolucji pisarskiej. W ydobyw a i p od ­ kreśla elem enty najbardziej istotne w kształtowaniu świadom ości Sałtykowa: rolę „Szkoły id ei” Bielińskiego, kontakty z Pietraszewskim , wreszcie praktykę doświadczeń społecznych na zesłaniu w W iatce.

Konsekwentna realizacja naukowych założeń pracy, w oparciu o bogaty materiał dokumentarny, przynosi konkretne rezultaty poznawcze. Autor b io­ grafii demaskuje reakcyjną legendę o załamaniu i oportunizm ie Sałtykow a w okresie zesłania, ukazuje we właściwym świetle program ideow y grupy Pie- traszewskiego, dostarcza cennych materiałów do badań nad sytuacją rew olu­ cyjną w Rosji lat 1847 — 1848. .

Nie znam y jeszcze całości pracy Makaszyna, ale już pierwsza część sta ­ nowi dla polskiego historyka literatury przykład m arksistowskiego rozwiązania problemów społecznych i twórczej biografii pisarza.