Powstanie stosunku ubezpieczeniowego w ubezpieczeniach gospodarczych

Jerzy Gęsikowski

Powstanie stosunku

ubezpieczeniowego w

ubezpieczeniach gospodarczych

1983

JERZY GĘSIKOWSKt

POWSTANIE STOSUNKU UBEZPIECZENIOWEGO W UBEZPIECZENIACH GOSPODARCZYCH

Z a k ła d U b e z p ie c z e ń w ią ż e z u b e z p ie c z a ją c y m , o k r e ś lo n y s t o s u n e k p r a w n y . S t o s u n e k te n m o ż e p o w s ta ć z m o c y p r a w a b ą d ź t e ż n a p o d s ta w ie z a w a r t e j u m o ­ w y u b e z p ie c z e n ia . A u t o r d o k o n u j e a n a liz y p r z e p is ó w d o t y c z ą c y c h n a w ią z a n ia s t o s u n k u u b e z p ie c z e n io w e g o i ś c i ś l e z ty m z w ią z a n e j k w e stii ro z p o cz ęcia o d p o ­

w ie d z ia l n o ś c i z a k ła d u u b e z p i e c z e ń .

Problem nawiązania stosunku ubezpieczeniowego jest jednym z podstawowych za­ gadnień w dziedzinie prawa ubezpieczeń gospodarczych. Zakład Ubezpieczeń wiąże bowiem z ubezpieczającym określony stosunek prawny. Stosunek ten stosownie do treści zawartej w art. 3 ustawy z 2.XII.1958 r. o ubezpieczeniach majątkowych i oso­ bowych 1 może powstać z mocy prawa, a więc ex lege (ubezpieczenia obowiązkowe),

bądź też na podstawie zawartej umowy ubezpieczenia (ubezpieczenia dobrowolne). Ustawa dzieli zatem ubezpieczenia, w zależności od sposobu nawiązania stosunku ubezpieczeniowego, na: obowiązkowe — odrębność tych ubezpieczeń jest uwydat­ niona szczególnie tym, że zasady omawianych ubezpieczeń są określone każdorazowo rozporządzeniem Rady Ministrów, oraz dobrowolne — których podstawowe zasady są określone w kodeksie cywilnym (art. 805—834), a szczegółowe w ogólnych wa­ runkach i umowie.

Podział ubezpieczeń na obowiązkowe i dobrowolne w świetle aktualnej regulacji prawnej oraz stosowanej praktyki ubezpieczeniowej budzi poważne zastrzeżenia, gdyż jak zauważa H. Poleszak,1 2 „nie oddaje on adekwatnie rzeczywistego charakteru

istniejących stosunków ubezpieczeniowych”. Ale tego rzeczywistego charakteru istniejących stosunków ubezpieczeniowych nie oddaje ze względów czy też przyczyn podanych przez H. Poleszaka, a mianowicie że „wola ustawodawcy zbiega się na ogół z wolą ubezpieczających (ubezpieczonych), co eliminuje ze stosunku ubezpie­ czeniowego element przymusu” .3 Z taką argumentacją nie można się zgodzić po

pierwsze dlatego, że nie została poparta żadnymi badaniami i jest tylko domnie- - mana, a po wtóre dlatego, że wcale nie o to chodzi '— istotnym bowiem w tym wypadku jest argumentacja prawna, a nie inna.

■Stosownie do art. 3 ust. 2 cyt. już ustawy ubezpieczenia obowiązkowe powstają z mocy prawa, a więc ex lege. Sprawa wydaje się więc być oczywista, gdyby nie fakt wydania szeregu dalszych przepisów prawnych, które nakładają obowiązek za­ warcia umowy ubezpieczenia przez państwowe jednostki organizacyjne w zakresie określonego mienia lub określonej grupy osób zatrudnionych.4 Skoro zatem państwo­

1 Dz. U. N r 72, poz. 357 (zm .: Dz. U. z 1964 r. N r 16, poz. 94 i Dz. U. z 1975 r. N r 16, poz. 91).

2 Zob. H. P o l e s z a k : P o w sta n ie stosu n k u p raw n eg o w u b e z p iecz en ia ch m a ją tk o w y c h in d y w id u a ln y c h g osp od arstw ro ln y c h , W U n r 11/78, s. 12.

3 Zob. H. P o l e s z a k : op. c it., s. 13.

4 Z ob. u c h w a łę n r 67 R ad y M in istró w z 4.V .1979 r. w sp raw ie um ów u b e zp ieczen ia z aw ie­ ra n y c h przez p ań stw o w e je d n o s tk i o rg a n iz a c y jn e (M on. P o l. N r 14, poz. 79) o raz rozp. R ad y M in istró w z 18.V I I I .1976 r. w sp ra w ie z a w ie ra n ia przez u sp o łeczn io n e zak ła d y p ra c y um ów u b e zp ieczen ia w zw iązk u z w y p ad k am i p rz y p ra c y (Dz. U. N r 29, poz. 172). Z ob. też § 3 u st. 1 rozp. R a d y M in istró w z 28.V I.1982 r. w sp ra w ie szczegółow ych w aru n k ó w p rzech od zen ia na e m e r y tu rę o raz u p raw n ień z ty tu łu w y p ad k ów p rzy p ra c y g ó rn ik ó w (Dz. U . Nr 18, poz. 138) oraz a rt. 38 u sta w y z 12.V I.1975 r. o o c h ro n ie p rze ciw p o żaro w ej (Dz. U. Nr 20, poz. 106).

Powstanie stosunku ubezp. tu ubezpieczeniach gospod. 37 N r 12 (312)

we jednostki organizacyjne zostały zobowiązane do zawarcia umów ubezpieczenia, to ubezpieczenia takiego nie można przecież uznać za dobrowolne, mimo że stosunek ubezpieczenia nie powstaje z mocy prawa, lecz wskutek zawarcia umowy. Zaś samo obligowanie, a więc zobowiązanie do zawarcia określonej umowy, wyłącza jej do­ browolny charakter. Ale nie są to też ubezpieczenia obowiązkowe w znaczeniu art. 3 ust. 2 ustawy, gdyż nie powstają z mocy prawa. Przyjmując taką argumentację, warto również zwrócić uwagę, że stosowanie podziału ubezpieczeń na obowiązkowe i dobrowolne wprowadza „sporo rozbieżności w praktyce, w związku z istnieniem sporej gamy tzw. ubezpieczeń umowno-obligatoryjnych” .5

Z tych też względów wydają się być słuszne propozycje zmiany terminologii dla ubezpieczeń nazywanych tradycyjnie obowiązkowymi na ubezpieczenia ustawo­ we, a ubezpieczeń dobrowolnych na ubezpieczenia umowne.6 Terminologią taką po­

sługuje się obecnie już wielu autorów,7 dlatego też w dalszych rozważaniach na te­

mat powstania stosunku ubezpieczeniowego uważam za stosowne używanie termi­ nów: ubezpieczenia .ustawowe i ubezpieczenia umowne. Nie można tu też pominąć faktu, że autorzy projektu nowej ustawy ubezpieczeniowej (z 1980 r.) przyjęli w art. 2 projektu podział ubezpieczeń na ustawowe i umowne.

Prawny stosunek ubezpieczeniowy w ubezpieczeniach ustawowych

Ubezpieczenia ustawowe powstają z mocy prawa i z tego tytułu — jak pisze W. Warkalło — „mogą i powinny być uważane za jedną z form działalności finan­ sowej państwa w zakresie gromadzenia dochodów a ich rozdziału.” 8 9 Nie oznacza

to jednak, że stosunek ubezpieczeniowy w ubezpieczeniach ustawowych ma charak­ ter prawnoadminiśtracyjny lub prawnofinansowy. Stosunki te — jak zauważa A. Wąsiewicz — „aczkolwiek leżą niewątpliwie u podstaw ubezpieczeń obowiązko­ wych, są jedynie powołane do organizacji i obsługi ..stosunków cywilnoprawnych i w tym znaczeniu odgrywają rolę pomocniczą” .8 Również inni autorzy10 * opowia­

dają się za cywilnoprawnym charakterem stosunku prawnoubezpieczeniowego nie­ zależnie od tego, czy stosunek ten powstał na podstawie umowy czy też z mocy prawa. Można zatem przyjąć, że idąc za praktyką również teoria opowiedziała się za cywilnoprawnym charakterem stosunku ubezpieczeniowego.11 Uzasadniając słusz­

ność zajętego stanowiska co do cywilnoprawnego charakteru stosunku ubezpieczenio­ wego w ubezpieczeniach ustawowych, należy podkreślić, że treść stosunku, na której on się opiera, jest w istocie zawsze taka sama niezależnie od sposobu nawiązania stosunku ubezpieczeniowego (z mocy prawa lub na podstawie zawarcia umowy) oraz że wszelkie zainteresowane jednostki gospodarcze występują w stosunku ubez­ pieczenia jako równe sobie podmioty prawa cywilnego.

Ubezpieczenia ustawowe różnią się od ubezpieczeń umownych głównie tym, że w ich wypajdkui przepis prawny, a nie umowa decyduje o powstaniu stosunku

5 Zoli. T . S a r a g o w s k i : D o sk o n a le n ie czy now a r e g u la c ja , W U n r 3/81, s. 10. e T a k i podział u bezp ieczeń prop onow ał ju ż w 1959 r. W. G ó r s k i : o te rm in o lo g ii u b ez­ p ieczeń słów k ilk a , WU n r 11/59, s. 12.

7 Z o b .: A. W ą s i e w i c z , Z. N o w a k o w s k i : , P ra w o u b e zp ieczen io w e, W arszaw a— P ozn ań 1980, s. 32; A. W ą s i e w i c z , T. K w i e c i ń s k i : U w agi do p ro je k tó w u staw y u b e zp ieczen io w ej i sta tu tu P ań stw o w eg o Z ak ład u U b ezp ieczeń , W U n r 3/81, s. 3. Zob. też J . G ę s i k o w s k i : P o trz e b a p rzep row ad zen ia re fo rm y sy stem u o rg a n iz a c y jn o -p ra w n e g o u b e zp ieczeń g osp od arczy ch , W U n r 10/81, s. 3.

8 Zob. W. W a r k a l ł o : U bezp ieczen ia m a ją tk o w e , W arszaw a 1971, s. 143.

9 ięob. A. W ą s i e w i c z : O d pow ied zialność cy w iln a za w y p ad k i sam och od ow e n a tle obow iązkow ego u b e zp ieczen ia, W arszaw a 1959, s. 152.

10 Z ob. W. W a r k a l o : op. c it., s. 144. U Ib id em , s. 143.

38

1-J e r z y G o s t k o w s k i _{N r 12 (312)}

ubezpieczeniowego oraz o podmiocie i przedmiocie ubezpieczenia, o zakresie odpo­ wiedzialności za szkody, o sposobie ustalenia szkód, odszkodowań i świadczeń, o oso­ bach uprawnionych do świadczeń zakładu ubezpieczeń i innych prawach i obowiąz­ kach stron. Można zatem uznać za słuszne sformułowanie, że ubezpieczenia usta­ wowe są jedną z form działalności finansowej państwa i wyrażają władcze funkcje. Potwierdzeniem tego jest sam sposób nawiązania stosunku ubezpieczeniowego. Nie ma tu bowiem znaczenia np. wola właściciela budynku mieszkalnego czy wola posiadacza gospodarstwa rolnego. Istotnym jest jedynie fakt, czy określony z przepi­ sach rozporządzenia budynek lub gospodarstwo rolne istnieje. Odnosi się to do gos­ podarki zarówno uspołecznionej jak i nie uspołecznionej, przy czym przepis prawny zawsze szczegółowo ustala, w jakim zakresie działa ubezpieczenie i w stosunku do jakiego podmiotu i przedmiotu jest ono obowiązujące.121 Na przykład ustawowe ubez­

pieczenie budynków i mienia zgodnie z § 1 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów Z 15.XI.1982 r. w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia budynków oraz mienia w gospodarstwach rolnych12 13 obejmuje budynki i mienie właścicieli indywidualnych

gospodarstw rolnych, spółdzielni’ rolniczych oraz osób fizycznych będących właścicie­ lami działek o powierzchni do 0,5 ha. Rozporządzenie ściśle też określa przedmiot i zakres ubezpieczenia (rozdz. 2 rozp.) oraz ustala co najważniejsze — ze względu

na nawiązanie stosunku ubezpieczeniowego — że budynek właściciela indywidual­ nego gospodarstwa rolnego podlega ustawowemu ubezpieczeniu z dniem pokrycia dachem (§ 1 1 pkt 1 rozp.), a budynki spółdzielni rolniczych podlegają obowiązko­

wemu ubezpieczeniu dopiero z chwilą spełnienia dwóch przesłanek, a mianowicie wpisania spółdzielni do rejestru spółdzielni i ich związków oraz pokrycia budynku dachem (§11 pkt 1 i 5 rozp.). Z tym też dniem (pokrycia budynku dachem) powstaje stosunek ubezpieczeniowy i rozpoczyna się odpowiedzialność PZU za szkody mogące powstać w budynku.14 Nie ma więc wpływu na powstanie stosunku ubezpieczenio­

wego niedopełnienie przez właściciela obowiązku zawiadomienia PZU o wzniesieniu budynku.15 Zakład ubezpieczeń jest bowiem upoważniony do zarejestrowania (obję­

cia ewidencją) budynku z urzędu i ustalenia śumy ubezpieczenia na podstawie oszacowania wartości budynku.

Nie ma również wpływu na ustanie stosunku ubezpieczeniowego zgłoszenie lub niezgłoszenie przez właściciela przejścia budynku do kategorii bucjynków wyłączo­ nych z obowiązkowego ubezpieczenia, gdyż stosownie do § 1 2 ust. 1 cytowanego roz­

porządzenia odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń kończy się z dniem przejścia budynku do kategorii budynków nie podlegających obowiązkowemu ubezpieczeniu i ten właśnie dzień należy przyjąć za dzień wygaśnięcia stosunku ubezpieczeniowego.

Podobnie uregulowano sprawę powstania i ustania stosunku ubezpieczeniowego w ubezpieczeniu mienia ruchomego i ubezpieczeniu upraw, z tą jednak różnicą, że powstanie stosunku ubezpieczeniowego i rozpoczęcie odpowiedzialności PZU uzależ­ nia się w tym wypadku od objęcia gospodarstwa rolnego ewidencją w urzędzie gminy. A więc dzień, w którym dane gospodarstwo objęto wspomnianą ewidencją, uważa się za dzień, w którym powstał stosunek ubezpieczeniowy. Ustanie zaś sto­ sunku ubezpieczeniowego w tym zakresie następuje z dniem wyłączenia gospodar­ stwa rolnego z ewidencji w urzędzie gminy. Z tym też dniem kończy się odpowie­

12 P o r . W . W a r k a ł ł o : P ra w o u b e zp ieczen io w e, W arszaw a 1974, s. 77. 13 Dz. U. N r 38, poz. 250. „.

14 W y ją te k od t e j zasad y sta n o w ią b u d y n k i, k tó r e n ie w chodzą w s k ła d gosp od arstw a ro ln e g o , o raz dom ki le tn isk o w e . O d p ow ied zialn ość za szkod y p o w stałe w ta k ic h b u d y n k ach ro z p o cz y n a się z d n iem zgłoszen ia ic h do PZU .

15 N ie d o p e łn ie n ie obow iązku zaw iad o m ien ia P Z U o w zn iesien iu bu d y n k u p o w od u je je d n a k w ra z ie szkod y z m n ie jsz e n ie od szk od ow ania o 25°/«.

39 N r 12 (312) Powstanie stosunku ubezp. w ubezpieczeniach gospod.

dzialność PZU (§ 12 ust. 1 pkt 2 rozp.), z wyjątkiem jednak gdy chodzi o mienie ruchome rolnika, który przekazał swoje gospodarstwo wraz z budynkiem miesz­ kalnym za rentę lub emeryturę. Odpowiedzialność za szkody powstałe w mieniu .ruchomym takiego rolnika trwa bowiem do końca następnego roku kalendarzo­

wego — licząc od chwili przekazania gospodarstwa rolnego — pod warunkiem, że do dnia szkody w budynku tym zamieszkiwał.

Nieco odmiennie nawiązuje się stosunek ubezpieczeniowy w ubezpieczeniach zwie­ rząt gospodarskich, a to ze względu na specyfikę tego ubezpieczenia. Ubezpieczenie to obejmuje bowiem zwierzęta — poczynając od określonego wieku bądź wagi18 —

stanowiące własność osób fizycznych i znajdujące się na terenie województwa, na którym obowiązek ubezpieczenia wprowadzono na podstawie uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej.* 17 18

Decydujące znaczenie dla powstania stosunku ubezpieczeniowego w ubezpieczeniu zwierząt gospodarskich ma zatem podjęcie takiej uchwały oraz dzień wejścia jej w życie (zwykle będzie to pierwszy dzień nowego roku). Z tym też dniem" nawią­ zuje się stosunek ubezpieczeniowy z mocy prawa z posiadaczem zwierząt gospo­ darskich o określonym w uchwale wieku lub wadze i rozpoczyna się odpowiedzial­ ność PZU za mogące powstać szkody. Ustanie zaś stosunku ubezpieczeniowego może nastąpić w stosunku do wszystkich posiadaczy zwierząt gospodarskich na terenie całego województwa z dniem zawieszenia uchwały przez wojewódzką radę narodo­ wą, a w stosunku do poszczególnych posiadaczy zwierząt — z dniem ich wyzby­ cia się.

Ustawowe ubezpieczenie budynków i mienia obejmuje także, o czym już wspom­ niano, budynki, mienie ruchome i uprawy spółdzielni rolniczych. Ponieważ przed­ miot i zakres tego ubezpieczenia jest identyczny jak w ubezpieczeniu właścicieli indywidualnych gospodarstw rolnych (nieco odmienne są tylko zasady ustalania odszkodowań), to również sam sposób nawiązania stosunku ubezpieczeniowego jest podobny, choć nie identyczny. Decydującym momentem w nawiązaniu stosunku ubezpieczeniowego w zakresie mienia spółdzielni rplniczej jest, stosownie do § 11

pkt 5 cytowanego rozporządzenia, dokonanie wpisu spółdzielni do rejestru spół­ dzielni i ich związków; z tym też dniem rozpoczyna się odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń. Natomiast z dniem likwidacji spółdzielni odpowiedzialność się kończy i ustaje wtedy stosunek ubezpieczeniowy.

Omawiając kwestię powstania stosunku ubezpieczeniowego w ubezpieczeniach ustawowych, konieczne się staje zwrócenie uwagi na oryginalne i nietypowe roz­ wiązanie, 'jakie zastosowano w obowiązkowych ubezpieczeniach komunikacyjnych. 18

Ubezpieczenia komunikacyjne obejmują — jak powszechnie wiadomo — trzy ro­ dzaje ryzyka:

— odpowiedzialność cywilną posiadaczy'i kierowców pojazdów za szkody spowodo­ wane ruchem tych pojazdów,

— następstwa nieszczęśliwych wypadków wynikłych u pasażerów lub innych osób z ruchu pojazdów mechanicznych,

— szkody wynikłe wskutek uszkodzenia, zniszczenia lub utraty pojazdów mecha­ nicznych (tzw. auto-casco), będących w posiadaniu osób fizycznych i jednostek gospodarki uspołecznionej.

10 Zob. § 6 u st. 1 rozp. R ad y M in istró w z 15.X I . 1982 r. w sp raw ie obow iązkow ego u b e zp ie­ c zen ia bu d y n k ó w oraz m ie n ia w g o sp od arstw ach ro ln y c h (Dz. U. N r 38, poz. 250).

17 Zob. a rt. 5 u st. 3 u sta w y z 2.XII.1958 r. (Dz. U. Nr 72, poz. 257; zm .: Dz. U. z 1964 r. № 16, poz. 94 i Dz. U. z 1975 r. Nr 16, poz. 97).

18 P o r. J . G ę s i k o w s k i : p o trz e b a d o sk o n a le n ia u bezp ieczeń k o m u n ik a c y jn y c h , W U n r 11/78, s, 18.

40 H

J e r z y G ę s l k o w s k l N r 12 (312J

Wprawdzie wszystkie trzy wymienione rodzaje ryzyka są funkcjonalnie zintegro­ wane i stanowią jedną całość, jednakże analiza przepisów zawartych w § 1, § 2

i § 5 rozporządzenia Rady Ministrów z 30.XI.1981 r. w sprawie obowiązkowych ubez­ pieczeń komunikacyjnych19 pozwala na wyodrębnienie dwóch zakresów tych ubez­

pieczeń. Pierwszym jest zakres pełny (obejmuje wszystkie trzy rodzaje ryzyka: OC, NW i AC), a drugim zakres ograniczony (obejmuje tylko dwa rodzaje ryzyka: OC i NW).

W zakresie ograniczonym objęto ubezpieczeniem wszystkie pojazdy mechaniczne wymienione w § 2 cytowanego rozporządzenia, a mianowicie: wszelkie pojazdy sa­

mochodowe wraz z przyczepami podlegające rejestracji w PRL, pojazdy zarejestro­ wane za granicą oraz inne pojazdy nie biegnące po szynach, będące w posiadaniu jednostek podległych Ministrom Obrony Narodowej i Spraw Wewnętrznych. W kon­ sekwencji takiej regulacji można przyjąć, że stosunek prawnoubezpieczęniowy w obowiązkowych ubezpieczeniach komunikacyjnych w zakresie ograniczonym po­ wstaje zawsze z chwilą nabycia prawa własności pojazdu (oczywiście z wyjątkiem pojaVdów zarejestrowanych za granicą; z posiadaczem pojazdu zarejestrowanego za granicą stosunek ubezpieczeniowy nawiązuje się z chwilą przekroczenia granicy PRL, tj. wjazdu do Polski). Warto również dcdać, że stosunek ten powstaje nie­ zależnie od tego, czy pojazd mechaniczny został dopuszczony do ruchu i zarejestro­ wany, czy też nie.20

Natomiast w zakresie pełnym (OC, NW i AC) ubezpieczeniem w ruchu krajo­ wym 21 objęto tylko niektóre pojazdy będące w posiadaniu osób fizycznych i jed­

nostek gospodarki nie uspołecznionej, jak: samochody osobowe używane w celach miezarobkowych przez okres nie dłuższy niż 15 lat, a używane w celach zarobko­ wych oraz autobusy, samochody ciężarowe i ciągniki — nie dłużej niż 10 lat. Sto­ sownie do treści § 2 2 ust. 1 cyt. rozporządzenia zakład ubezpieczeń ponosi odpowie­

dzialność z tytułu ubezpieczenia auto-casco w razie uszkodzenia, zniszczenia lub utraty zarejestrowanego w PRL pojazdu samochodowego. Odpowiedzialnością ubez­ pieczyciela objęto więc wyłącznie szkody wynikłe w pojazdach zarejestrowanych. Wynika stąd, że skoro odpowiedzialnością objęto tylko szkody w pojazdach zare­ jestrowanych, to tylko pojazdy zarejestrowane obejmuje ustawowe auto-casco. Kon­ sekwencją takiego stwierdzenia jest to, że zarejestrowanie pojazdu decyduje o po­

wstaniu stosunku ubezpieczeniowego w zakresie pełnym (OC, NW, AC).

Stosunek prawnoubezpieczeniowy w zakresie pełnym powstaje więc z chwilą za­ rejestrowania pojazdu. Warto jednak zwrócić uwagę, że nie zawsze zarejestrowanie pojazdu powoduje powstanie stosunku ubezpieczeniowego w zakresie pełnym z mocy prawa i że decydujące zdanie o powstaniu takiego stosunku należy jednak do posia­ dacza pojazdu. Posiadacz pojazdu ma bowiem możliwość zrezygnowania z ubezpie­ czenia auto-casco pod warunkiem złożenia oświadczenia o takiej rezygnacji i opła­ cenia składki tylko za ubezpieczenia OC i NW (zakres ograniczany) w terminie do dnia 31 grudnia roku poprzedzającego rok ubezpieczenia, w którym rezygnuje' z ustawowego ubezpieczenia auto-casco, przy czym w razie rejestrowania pojazdu w ciągu roku kalendarzowego również można zrezygnować z auto-casco w ten spo­ sób — przed zarejestrowaniem pojazdu. Stworzenie możliwości zrezygnowania

19 Dz. U. Nr 30, poz. 166.

20 P o r . A. W ą s i e w i c z : O bow iązk ow e u b ezp ieczen ia k o m u n ik a c y jn e w P R L , P ozn ań 1979 r ., s. 11.

21 W ru ch u zag ra n icz n y m u b e zp ieczen ie m w p ein y m z a k re sie o b ję to w sz elk ie p o ja z d y m e­ c h a n ic z n e p osiad an e przez k r a jo w c ó w d ew izow y ch b ę d ą cy ch oso b am i fiz y c z n y m i, je d n o stk a m i g o sp od ark i u sp o łe cz n io n e j i n ie u sp o łe cz n io n e j — bez w zględu n a o k re s u ży w an ia ty c h po­ jazd ów .

Nr 12 (312) P o w s t a n ie s t o s u n k u u b c z p . w u b e z p i e c z e n ia c h g o s p o d . 41

t i ’ —

z ubezpieczenia ustawowego jest bezprecedensowym rozwiązaniem nie tylko w do­ tychczasowej regulacji prawnej ubezpieczeń komunikacyjnych, ale w ogóle w ubez­ pieczeniach ustawowych. Naruszona bowiem została obowiązująca dotychczas za­ sada, że „wola właściciela” określonego w przepisie prawnym mienia nie ma wpły­ wu na powstanie stosunku ubezpieczeniowego w ubezpieczeniach ustawowych.112

Wygaśnięcie stosunku prawnoubezpieczniowego przy ubezpieczeniu w zakresie peł­ nym (OC, NW i AC) następuje w momencie kasacji pojazdu, sprzedaży lub z chwilą przekroczenia okresów użytkowania wspomnianych w § 5 ust. 1 cyt. rozporządzenia, z chwilą wycofania pojazdu z ruchu przez wydział komunikacji oraz w razie re­ zygnacji posiadacza pojazdu z ubezpieczenia auto-casco z upływem roku kalendarzo­ wego, w którym był objęty tym ubezpieczeniem. Natomiast w odniesieniu do ubez­ pieczeń w zakresie ograniczonym (OC, NW) wygaśnięcie stosunku ubezpieczenio­ wego następuje wyłącznie w momencie sprzedaży bądź kasacji pojazdu.

Podobnie jak w ubezpieczeniach komunikacyjnych w zakresie ograniczonym, na­ wiązuje się stosunek ubezpieczeniowy w ustawowym ubezpieczeniu odpowiedzial­ ności cywilnej rolników.22 23 Ponięważ rozporządzenie (zob. przypis 23) nie określa mo­

mentu rozpoczęcia odpowiedzialności PZU ani ustania tej odpowiedzialności, a z treści § 2 rozporządzenia wynika, że ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej

podlegają właściciele gospodarstw rolnych o obszarze powyżej 0,5 ha, przeto należy przyjąć, że stosunek prawnoubezpieczeniowy powstaje z mocy prawa z chwilą na­ bycia gospodarstwa rolnego, a ustaje z chwilą wyzbycia się gospodarstwa.

Prawny stosunek 'ubezpieczeniowy w ubezpieczeniach umownych

Ubezpieczenia umowne różnią się od ubezpieczeń ustawowych głównie tym, że w ich wypadku nie przepis prawny, ale umowa decyduje o powstaniu stosunku ubezpieczeniowego. Również umowa decyduje o przedmiocie ubezpieczenia, o zakre­ sie ryzyka, o wartości i sumie ubezpieczenia, o terminie nawiązania stosunku ubezpieczeniowego i o okresie trwania tego stosunku, o wysokości składki ubezpie­ czeniowej oraz o prawach i obowiązkach stron wynikających z zawartej umowy (te prawa i obowiązki są szczegółowo regulowane ogólnymi warunkami ubezpieczenia danego rodzaju, na które powołuje się umowa), w tym także o osobach uprawnio­ nych do korzystania ze świadczeń zakładu ubezpieczeń, choćby inne prawa i obo­ wiązki były ustalone również w drodze przepisów prawnych lub nawet w ogólnych warunkach ubezpieczenia.

Stosunek prawny ubezpieczenia kształtował się — jak pisze W. Warkałło24 —•

w ramach umowy ubezpieczenia i mimo rozwoju ubezpieczep obowiązkowych (ustawowych) umowa stanowi nadal podstawowe źródło tego stosunku.

Pojęcie umowy ubezpieczenia zostało zdefiniowane w art. 805 § 1 k.c., który

ustala, że „przez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się . spełnić określone świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubez­ pieczający zobowiązuje się zapłacić składkę”.

Umowę ubezpieczenia zawiera się na podstawie pisemnego wniosku — oferty skierowanej do zakładu ubezpieczeń, co wynika ze wszystkich obowiązujących obec­ nie ogólnych warunków poszczególnych rodzajów ubezpieczeń.25 Wyjątkiem jest

22 P o r. A. W ą s i e w i c z , Z. N o w a k o w s k i : P ra w o u b e zp ieczeń m a ją tk o w y c h i oso­ b o w y ch , W arszaw a—P ozn ań 1973, s. 76 i n a stęp n e .

23 Z ob. rozp. R ad y M in istró w z 24.11.1978 r. w sp raw ie obow iązkow ego u b ezp ieczen ia odpo­ w ie d zialn o ści c y w iln e j ro ln ik ó w (Dz. U . N r 5, poz. 13, zm .: Dz. U. z 1982 r. N r 38, poz. 251).

24 P o r. W. W a r k a ł ł o : U b e z p ie c z e n ia (...), jw ., s. 144.

25 Zob. u c h w a łę SN z 29.V.1978 I I C Z P 32/78 (O SN C P 1978, poz. 45) oraz glo sę T . K w i e ­ c i ń s k i e g o i A. W ą s i e w i c z a do u c h w a ły („N ow e P ra w o ” 1980, n r 4, s. 134).

I-42 J e r z y G ę s l k o w s k l N r 12 (312)

możliwość zgłoszenia wniosku telefonicznie lub telegraficznie przez jednostki gos­ podarki uspołecznionej. Wniosek taki powinien być niezwłocznie przez ubezpiecza­ jącego potwierdzony na piśmie, najpóźniej jednak w ciągu siedmiu dni. Wniosek o ubezpieczenie powinien zawierać wymienione w ogólnych warunkach elementy niezbędne do zawarcia umowy ubezpieczenia, jak:

— nazwę i adres ubezpieczającego,

— 1 miejsce ubezpieczenia,

— przedmiot ubezpieczenia, — sumę ubezpieczenia, — system ubezpieczenia, — czas trwania ubezpieczenia,

— inne szczegóły wymagane w zależności od rodzaju ubezpieczenia.

Zgodnie z postanowieniami art. 809 k.c. zawarcie umowy powinno być stwierdzone polisą, tymczasowym zaświadczeniem albo innym dokumentem ubezpieczenia. Na­ tomiast za chwilę zawarcia umowy ubezpieczenia uważa się chwilę, w której nastę­ puje wręczenie ubezpieczającemu polisy lub innego dokumentu ubezpieczenia bądź bezpośrednio w zakładzie ubezpieczeń, bądź przez upoważnionego przedstawiciela zakładu ubezpieczeń, tj. pracownika lub ajenta. Jeżeli zaś doręczenie polisy lub innego dokumentu ubezpieczenia następuje za pośrednictwem poczty, to za chwilę zawarcia umowy ubezpieczenia uważa się datę stempla pocztowego stwierdzającego nadanie polisy lub innego dokumentu ubezpieczenia w urzędzie pocztowym.20 Jeżeli

natomiast przed upływem czternastu dni od daty otrzymania oferty na piśmie za­ kład ubezpieczeń nie doręczył składającemu ofertę dokumentu ubezpieczenia, to sto­ sownie do art. 810 k.c. umowę ubezpieczenia uważa się z piętnastym dniem od otrzy­ mania oferty za zawartą na podstawie ogólnych warunków ubezpieczenia. Postano- nowienia art. 810 k.c. zapobiegają bowiem niekorzystnym dla ubezpieczającego skut­ kom niezałatwienia we właściwym czasie wniosku o zawarcie umowy ubezpiecze­ nia albo uchylenia się przez zakład ubezpieczeń od zawarcia umowy we właściwym czasie.

Rygoru wynikającego z terminu określonego art. 810 k.c. nie stosuje się do ubez­ pieczeń .na życie, a to ze względu m. in. na 'konieczność pozostawienia większej swo­ body zakładowi ubezpieczeń w ocenie ryzyka związanego z ubezpieczeniem życia ludzkiego, np. przeprowadzenia niezbędnych badań lekarskich. Nie jest również ustalony termin, w jakim oferta-wniosek o zawarcie umowy ubezpieczenia na życie powinien być przyjęty albo odrzucony przez zakład ubezpieczeń; w tych wypadkach ma odpowiednie zastosowanie przepis art. 72 k.c.* 27 Natomiast odpowiedzialność za­

kładu ubezpieczeń zgodnie z art. 814 § 1 k.c. — jeżeli nie umówiono się inaczej (kwestię rozpoczęcia odpowiedzialności w sposób szczegółowy regulują ogólne wa­ runki ubezpieczenia) — rozpoczyna się od dnia następnego po zawarciu umowy, nie wcześniej jednak niż od dnia następnego po zapłaceniu składki.

Mogłoby się więc wydawać, że kwestia zawarcia umowy ubezpieczenia jest ure­ gulowana w sposób jednolity i nie nasuwa żadnych wątpliwości. Tak jednak nie jest. Otóż na przeszkodzie tej jednolitości stoją już postanowienia art. 807 § 1 k.c.,

na podstawie których ogólne warunki ubezpieczenia dotyczące umów zawieranych pomiędzy zakładem ubezpieczeń a jednostkami gospodarki uspołecznionej mogą od­ miennie unormować sposób zawierania umów ubezpieczenia, obliczania i pobierania składki, początek odpowiedzialności, zakres odpowiedzialności, ustanie odpowiedzial­ ności i inne szczegóły. W wyniku stworzenia takiej możliwości ogólne warunki do­

2« Zob. E . M o n t a l b e t t i (w :) K o d e k s c y w iln y — K o m en ta rz , W arszaw a 1972, s. 164Q, 27 Ib id em , s. 1641.

Powstanie stosunku ubezp. w ubezpieczeniach gospod. 43 N r 12 (312)

tyczące umów ubezpieczenia zawieranych przez jednostki gospodarki uspołecznionej ustalają np., że polisa, będąca potwierdzeniem zawarcia umowy, powinna być prze­ słana ubezpieczającemu najpóźniej w ciągu jednego miesiąca od daty otrzymania wniosku 28 lub w ciągu dwóch miesięcy od daty otrzymania wniosku29, albo w ogóle

nie ustalają terminu, w jakim zakład ubezpieczeń powinien potwierdzić zawarcie umowy polisą lub innym dokumentem.30 Natomiast odpowiedzialność zakładu ubez­

pieczeń rozpoczyna się od dnia następnego po złożeniu wniosku, chyba że we wnios­ ku oznaczono później termin odpowiedzialności (tak o.w.u. od kradzieży — zob. przypis 29).

Nie we wszystkich jednak ogólnych warunkach ubezpieczeń określono tak ściśle chwilę rozpoczęcia odpowiedzialności. W niektórych dodaje się bowiem jeszcze: „jeżeli nie umówiono się inaczej (o.w.u. OC — zob. przypis 30), lub „chyba że we wniosku oznaczono inny termin początku ubezpieczenia” (o.w.u., od uszkodzeń po­ jazdów — zob. przypis 30). Wynika stąd, że kwestia rozpoczęcia odpowiedzialności PZU za szkody, nie została we wszystkich ogólnych warunkach ubezpieczeń ustalona jednolicie ani też precyzyjnie, co stwarza pewne możliwości zawarcia umowy ubez­ pieczenia przez jednostkę gospodarki uspołecznionej już po powstaniu szkody. Przy­ kładem niechaj tu będzie umowne ubezpieczenie od uszkodzeń pojazdów mecha­ nicznych (auto-casco):

Dla oceny problematyki prawnej tej kwestii zasadnicze znaczenie ma treść art. 806 k.c. szczególnie zaś § 2 tegoż artykułu, w myśl którego: „objęcie ubezpieczeniem

okresu poprzedzającego zawarcie umowy jest bezskuteczne, jeżeli w chwili zawar­ cia umowy którakolwiek ze stron wiedziała lub przy zachowaniu należytej staran­ ności mogła się dowiedzieć, że wypadek zaszedł lub że odpadła możliwość jego zajścia w tym okresie. Przepisu tego nie stosuje się do ubezpieczeń zbiorowych, jeżeli umowa albo ogólne warunki ubezpieczenia przewidują odpowiedzialność za­ kładu ubezpieczeń za wypadki zaszłe przed zawarciem umowy”. Należy jednak w tym miejscu podkreślić, że aczkolwiek w myśl postanowień § 8 ust. 1 ogólnych

warunków ubezpieczenia pojazdów mechanicznych* jednostek gospodarki uspołecznio­ nej (z 1981 r.) odpowiedzialność PZU rozpoczyna się dnia następnego po zgłoszeniu PZU wniosku o ubezpieczenie, to jednak dopuszczalne jest oznaczenie innego ter­ minu początku ubezpieczenia, a tym samym i odpowiedzialności za szkody. Wyjątek ten nie wyłącza zatem objęcia ubezpieczeniem także okresu poprzedzającego za­ warcie umowy. Skoro więc ogólne warunki ubezpieczenia nie stoją temu na prze­ szkodzie, a postanowienia art. 806 § 2 k.c. dopuszczają możliwość objęcia ubezpie­

czeniem okresu poprzedzającego zawarcie umowy w razie ubezpieczenia zbioro­ wego — to, jak wykazuje praktyka, jednostki gospodarki uspołecznionej potrafią z takiej możliwości skorzystać.

Podnosząc tu tę, kwestię mam na uwadze ubezpieczenia zawierane przez jed­ nostki gospodarki uspołecznionej w zwykły sposób, a nie na podstawie porozumień zawieranych przez PZU np. z niektórymi resortami, gdyż w ubezpieczeniach zawie­ ranych na podstawie takich porozumień z reguły odpowiedzialność PZU obejmuje pewien okres wstecz, poprzedzający złożenie wniosku o zawarcie umowy. Objęcie ubezpieczeniem i odpowiedzialnością okresu poprzedzającego zawarcie umowy jest

28 Z ob. n p . § 33 u st. 1 o g ó ln y ch w aru n k ów u b e zp ieczen ia od og n ia i in n y c h zdarzeń lo so ­ w y ch m ie n ia je d n o s te k g o sp od ark i u sp o łe cz n io n ej z" 1980 r.

29 Z ob. np. § 21 u st. 1 o g ó ln y ch w aru n k ów u b e z p iecz en ia od k rad zieży z w łam an iem i r a ­ b u n k u m ie n ia je d n o stek ; g o sp od ark i u sp o łe cz n io n ej z 1977 r.

30 Z ob. § 5 ust. 5 o g ó ln y ch w a ru n k ó w u b ezp ieczen ia o d p ow ied zialn ości c y w iln e j je d n o s te k g o sp od ark i u sp o łe cz n io n e j z 1980 r„ a ta k ż e § 6 u st. 2 o g ó ln y ch w aru n k ó w u b e zp ieczen ia od u szk od zeń p o ja z d ó w m e c h a n ic z n y ch je d n o ste k g o sp od ark i u sp o łe cz n io n ej z 1981 r.

44 J e r z y G ę s i k o i o s k l N r 12 <312)

stosowane powszechnie w ubezpieczeniu następstw nieszczęśliwych wypadków mło­ dzieży szkolnej.31

Warto wreszcie dodać, że ogólne warunki ubezpieczeń ustalają, iż okres ubezpie­ czenia liczy się od rozpoczęcia odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń i trwa rok, chyba że umowę ubezpieczenia zawarto na okres krótszy.

W konkluzji powyższych rozważań nasuwają się pewne wątpliwości, a właściwie rodzi się następujące pytanie: czy w ubezpieczeniach zawieranych przez jednostki gospodarki uspołecznionej za chwilę zawarcia umowy ubezpieczenia należy uznać chwilę, w której nastąpiło wręczenie polisy lub innego dokumentu ubezpieczenia (art. 809 § 2 k.c.), a gdy polisa lub inny dokument ubezpieczenia nie zostanie do­ ręczony w ciągu czternastu dni od złożenia wniosku — piętnasty dzień od złożenia wniosku (art. 810 k.c.), czy też za chwilą tę uznać dzień rozpoczęcia odpowiedzial­ ności zakładu ubezpieczeń (zwykle będzie to następny dzień po złożeniu wniosku, jeżeli nie umówiono się inaczej)? Wątpliwości takie nie znajdują jednak'uzasad­ nienia ani w postanowieniach kodeksu cywilnego, ani w literaturze ubezpieczenio­ wej, w której dominuje pogląd, że chwila zawarcia umowy ubezpieczenia nie jest jednoznaczna z chwilą, od której rozpoczyna się odpowiedzialność zakładu ubez­ pieczeń, 32 oraz że umowę uważa się za zawartą z chwilą doręczenia przez zakład

ubezpieczeń ubezpieczającemu dokumentu ubezpieczenia.33 Uznając takie stanowisko

za słuszne, trzeba jednak dodać na podstawie obserwacji stosowanej praktyki, że tylko nieliczne są wypadki doręczenia polisy ubezpieczającemu przed upływem

czternastu dni od złożenia wniosku.

W związku z tym, wobec stosowania takiej praktyki, należy przyjąć, że umowę ubezpieczenia z jednostkami gospodarki uspołecznionej uważa się z reguły za za­ wartą na podstawie postanowienia kodeksu cywilnego (art. 810 k.c.) w piętnastym dniu od otrzymania wniosku. Ponadto warto również zwrócić uwagę, że w kon­ sekwencji stosowania takiej praktyki we wszystkich wypadkach — z wyjątkiem polis odręcznie wystawianych i wręczanych ubezpieczającemu — umowa ubezpie­

czenia obejmuje pewien okres wstecz. Jest to jednak zgodne z ogólnymi warunkami poszczególnych rodzajów ubezpieczeń jednostek gospodarki uspołecznionej, w myśl których okres ubezpieczenia liczy się od chwili rozpoczęcia odpowiedzialności za­ kładu ubezpieczeń, a odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń rozpoczyna się zwykle od następnego dnia po zgłoszeniu wniosku o zawarcie umowy ubezpieczenia, jeżeli nie umówiono się inaczej, tzn. jeżeli nie ustalono innego t.erminu rozpoczęcia odpo­ wiedzialności.

31 Zob. § 14 u st. 1 i 2 o g ó ln y ch w a ru n k ó w u b e z p iecz en ia w z a k r e sie n astęp stw n ie szczęśli­ w y ch w y p ad k ó w m łod zieży w sz k o ła c h i in n y c h z a k ła d a ch z 1982 r.

32 P o r . A . O h a n o w i c z , J . G ó r s k i : Z o b o w iązan ia, P ozn ań 1966, s. 304. 33 P o r. W . W a r k a ł ł o : U b ez p ie cz e n ia (...) jw ., s. 161.