Radzieckie prawo spadkowe

Stanisław Białostocki, Eustachy

Wierzbowski

Radzieckie prawo spadkowe

Palestra 3/10(22), 66-82

1959

STAN ISŁAW B IA ŁO STO C K I E U S T A C H Y W IER ZB O W S K I

R adzieckie p raw o sp adkow e

Wejście w życie umowy między Polską a ZSRR o pomocy praw nej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisanej w Warszawie w dniu 28 grudnia 1957 r.1, pociągnęło za sobą bardzo znaczne ożywienie obrotu prawnego m iędzy obydwoma krajam i, w tym — między innym i — również w dziedzinie spraw spadkowych. Przy załatw ianiu poszczególnych spraw spadkowych niezbędne jest — oprócz znajomości postanowień umowy regulujących zagadnienia kolizyj­ ne 2 — posiadanie przez praw nika-praktyka podstawowych wiadomości o zasadach radzieckiego praw a spadkowego oraz postępowania w spra­ wach spadkowych.

I. Ź r ó d ł a . Podstawą radzieckiego praw a spadkowego je st art. 10 K onstytucji ZSRR, zaliczający prawo dziedziczenia własności osobistej do praw konstytucyjnych obywatela. Dalszym zasadniczym aktem usta­ wodawczym jest dek ret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z dnia 14 marca 1945 r. o spadkobiercach ustawowych i testam ento w y ch 3, którego zasady weszły w skład kodeksów cywilnych poszczególnych republik związkowych.

Szczegółowe norm y radzieckiego praw a spadkowego mieszczą się w kodeksach cywilnych republik związkowych, jak np. arty k u ły 416— 436 kod. cyw. R S F R R 4 i odpowiadające im artykuły kodeksów cyw il­ nych innych republik. Wobec tego, że poszczególne rozbieżności przepi­ sów kodeksów cywilnych republik związkowych nie mają znaczenia za­

1 D zien n ik U sta w z 1958 r. N r 32, poz. 147. 2 A r ty k u ły 42—50

2 W ied om osti W ierchow n ogo S o w ie ta ZSRR z dnia 25 m arca 1945 r. n r 15. 4 K od ek s c y w iln y R SFR R ob o w ią zu je p rzejścio w o ró w n ież na o b sza rze n a s t ę ­ p u jących rep u b lik zw ią zk o w y ch : K azach sk iej, Ł o te w sk ie j, L ite w sk ie j, E sto ń sk iej oraz na ob szarze okręgu K alin in grad zk iego.

N r 10 R A D Z IE C K IE P R A W O S P A D K O W E 67

sadniczego, ograniczyliśmy się do zreferowania zasad praw a spadkowego według kod. cyw. RSFRR.

II. P r z e d m i o t d z i e d z i c z e n i a (spadek). Dziedziczenie w ed­ ług praw a radzieckiego dotyczy w zasadzie dziedziczenia własności oso­ bistej obywateli, obejm ującej ich dochody z pracy i oszczędności, dom mieszkalny, jego urządzenie oraz pomocnicze gospodarstwo domowe, przedm ioty osobistego użytku i osobistej wygody. W rzadkich stosunkowo wypadkach może chodzić o dziedziczenie drobnego pryw atnego gospo­ darstw a rzem ieślnika-chałupnika lub chłopa, będącego posiadaczem gos­ podarstw a indywidualnego. Spadek (m ajątek spadkowy, masa spadkowa) jest to ogół m ajątkow ych praw i obowiązków należących do spadkodawcy za jego życia, które po jego śmierci przechodzą bezpośrednio na spadko­ bierców zmarłego. Praw a te (prawo własności, roszczenie pieniężne itp.) są aktyw am i spadku.

N iektóre jednak praw a m ajątkow e należące do spadkodawcy za jego życia nie wchodzą w skład m ajątku spadkowego. Nie wejdą więc w skład m ajątku spadkowego np. w kłady oszczędnościowe, jeżeli właściciel ich wskazał insty tu cji oszczędnościowej lub kredytow ej osobę, której w kłady m ają być w ydane na wypadek jego śmierci. Jeżeli osoba wskazana n a ­ leży do kręgu spadkobierców, to wkłady nie są wliczane przy ustalaniu części spadkowych należnych spadkobiercom. P rzyjm uje się bowiem, że w danym w ypadku istnieje umowa między wkładcą a instytucją oszczęd­ nościową na korzyść osoby trzeciej. Na podstawie tej umowy osoba trzecia nabywa samodzielne roszczenie do dłużnika, tj. do instytucji oszczęd­ nościowej, i dlatego roszczenie to nie wchodzi do masy spadkowej. Nie stosuje się w tym w ypadku również term inu przewidzianego do przyjęcia spidku. Jeżeli wkładca nie wskazał osoby, w kłady jego wchodzą w skład m ajątku spadkowego. To samo dotyczy obligacji pożyczek państwowych.

Na podstaw ie przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia mienia osoby będącej członkiem zagrody kołchozowej 5 prawo do części tego zmarłego członka zagrody we wspólnym m ajątku zagrody nie przechodzi na spadkobierców. Podm iotem bowiem praw a własności osobistej zagrody kołchozowej nie jest każdy członek zagrody oddzielnie, lecz zagroda jako całość. Po śm ierci więc członka zagrody kołchozowej jego spadkobiercy

5 Z g o d n ie ze s ta tu te m a r te lu roln ego op artego n a art. 7 K o n sty tu c ji ZSR R m a ­ ją te k z a g ro d y k o łch o zo w ej sk ła d a się z n ie w ie lk ie j d z ia łk i ziem i p rzy za g ro d o w ej b ęd ą cej w o s o b is ty m u ż y tk o w a n iu oraz sta n o w ią cej w ła sn o ść o so b istą zagrod y g o sp o d a r stw a p o m o cn iczeg o n a d ziałce p rzyzagrod ow ej (dom m ieszk a ln y , in w e n ­ ta rz ż y w y , drób oraz in w e n ta r z m artw y). C ały ten m a ją te k je s t w ła sn o śc ią zagrod y k o łch o zo w ej.

6 8 S T . B IA Ł O S T O C K I I E . W IE R Z B O W S K I N r 10

dziedziczą tylko jego m ajątek osobisty, natom iast co się tyczy części tego członka we wspólnym m ajątku zagrody, to spadek co do niej nie otwiera się i pozostaje ona nadal w ogólnym użytkowaniu pozostałych członków zagrody. Przepisy kodeksu cywilnego o dziedziczeniu m ają zastosowanie tylko w razie śmierci jedynego i ostatniego przedstawiciela zagrody koł­ chozowej.

W skład masy spadkowej nie wchodzą również sumy ubezpieczeniowe w ypłacane przez instytucję ubezpieczeniową — po śmierci ubezpieczo­ nego — osobie wskazanej w polisie, albowiem' prawo do otrzym ania tych sum jest praw em osobistym osoby wskazanej przez ubezpieczonego w umowie.

Nie mogą przechodzić w drodze dziedziczenia praw a i obowiązki zle­ ceniodawcy i pełnomocnika z umowy zlecenia, która gaśnie wskutek śmierci, tak że zleceniodawca nie może domagać się od spadkobierców pełnomocnika kontynuow ania czynności wykonywanych przez pełnomoc­ nika na podstawie umowy.

Nie wchodzą w skład m ajątku przechodzącego na spadkobierców i gas­ ną w skutek śmierci pracownika praw a i obowiązki wynikające z umowy o pracę.

Nie przechodzą w drodze dziedziczenia praw a zmarłego członka orga­ nizacji spółdzielczych. Dotyczy to członkostwa w spółdzielniach rzem ieśl­ niczych i inwalidzkich. Spadkobiercy m ają tylko prawo do otrzym ania wynagrodzenia za okres przepracowany przez spadkodawcę oraz do zw rotu jego w kładu członkowskiego.

Spośród innych praw, które nie przechodzą w drodze dziedziczenia, należy ponadto wymienić prawo członkostwa w spółdzielni budowlano- -mieszkaniowej, praw o najemcy z umowy o najem mieszkania, prawo do em erytury i zapomogi otrzym yw anej przez zmarłego od organu ubez­ pieczeń społecznych, prawo spadkodawcy do odszkodowania za u tratę zd~ nvia.

Z reguły nie wchodzą w skład m ajątku spadkowego osobiste praw a niem ajątkow e. Do w yjątków należą praw a autorskie i niektóre praw a do wynalazku (p ate n tu )6.

Jeśli chodzi o obowiązki spadkodawcy, to podkreślić trzeba, że nie wchodzi w skład spadku i gaśnie ze śmiercią spadkodawcy zobowiązanie autora do napisania literackiego, scenicznego, naukowego lub każdego ipnegc utworu, wynikające z umowy zaw artej z wydawnictwem, przed­ siębiorstwem widowiskowym lub instytucją naukową.

• Por. B.S. A n t i m o n o w i K .A . G r a w e : S o w ie ts k o je n a sle d stw ie n n o je p ra w o , „G o sju rizd a t”, M osk w a 1955, s. 71—73.

Mi 10 R A D Z IE C K IE P R A W O S P A D K O W E 69

Zobowiązanie alim entacyjne z reguły też nie przechodzi na spadkobier­ ców osoby zobowiązanej do świadczeń alim entacyjnych. Praw o do ali­ mentów nigdy nie przechodzi na spadkobierców osób upraw nionych do otrzym ywania alimentów. Jest to wyrazem ściśle osobistego ch arakteru zobowiązania alimentacyjnego.

Szczególnym wypadkiem jest dziedziczenie obowiązku alim entacyjnego przewidzianego w art. 422 Kodeksu praw o małżeństwie, rodzinie i opiece RSFRR jeżeli obowiązek zmarłego, który był zobowiązany do świadczeń alimentacyjnych na rzecz dzieci, przechodzi na spadkobierców. Spadko­ biercy obowiązani są dostarczać środków utrzym ania dzieciom tylko wówczas, gdy ich rodzice nie żyją lub gdy rodzice nie mają dostatecznych ku temu środków. Nie chodzi przy tym wyłącznie o dzieci samego tylko spadkodawcy, lecz w ogóle o wszelkie dzieci, do których utrzym yw ania był zobowiązany spadkodawca.

Zasadniczą grupą obowiązków przechodzących na spadkobierców, którzy przyjęli spadek, są obowiązki zapłaty długów obciążających spa­ dek (pasywa spadku).

Spadkobierca po przyjęciu spadku odpowiada za długi spadkodawcy tylko w granicach rzeczywistej wartości m ajątku spadkowego.

III. S p a d k o d a w c a . Ponieważ ustawodawstwo radzieckie nie poz­ bawia zdolności praw nej żadnego obywatela, przeto spadkodawcą może być każda osoba fizyczna, która zmarła lub została uznana za zm arłą w trybie ustanowionym przez prawo. Osoby praw ne nie mogą pozostawić spadku. Zdolność do czynności praw nych („diejesposobnost’ ”) nie jest konieczną cechą spadkodawcy; spadkodawcą może być także osoba m a­ łoletnia i ubezwłasnowolniona. Spadkobranie jest bowiem przejściem ogółu praw i obowiązków, które posiadał zmarły. Posiadanie zaś praw i obowiązków jest przejawem zdolności praw nej, a nie zdolności do dzia­ łań prawnych.

Prawo radzieckie nie zna odrębnej zdolności do sporządzenia testa­ m entu. Ten, kto ma ogólną cywilną zdolność do czynności praw nych, ma również prawo sporządzić testam ent.

Praw o radzieckie nie zawiera specjalnych przepisów o spadkobraniu po obywatelu obcego państwa, nie zna również ograniczeń w spadkobra­ niu po nich. D oktryna stoi na stanowisku, że do dziedziczenia po cudzo­ ziemcach zamieszkujących ZSRR stosuje się ogólne zasady radzieckiego prawa spadkowego, jeżeli umowa międzynarodowa nie stanow i inaczej.7

7 Por. L. Ł u n c : „M ieżdunarodnoje c za stn o je p raw o, uczeb n ik dla ju r łd ic z e s- kich w u zo w , M osk w a 1949, s. 321.

S T . B IA Ł O S T O C K I I E . W IE R Z B O W S K I N r 10

Dziedziczenie po obywatelach polskich zamieszkałych w ZSRR zostało uregulow ane w art. 42 umowy polsko-radzieckiej z dnia 28 grudnia 1957 r w ten sposób, że gdy przedm iotem spadku jest mienie ruchome, organy radzieckie będą stosowały przepisy polskiego m aterialnego praw a spad­ kowego, jeżeli zaś przedm iotem spadku je st nieruchomość (dom miesz­ kalny lub budynki gospodarcze stanowiące własność osobistą spadkodaw­ cy), będzie stosowane radzieckie m aterialne prawo spadkowe. Zaznaczyć należy, że cyt. umowa polsko-radziecka nie zawiera przepisu w ym aga­ jącego posiadania przez spadkobiercę zdolności do nabycia spadku w ed­ ług ustaw odaw stw obu um aw iających się Stron, tj. zarówno w edług p ra­ wa właściwego dla miejsca otw arcia spadku, jak i według praw a ojczys­ tego spadkobiercy.8 W skutek tego uważać należy, że do dziedziczenia ruchomości pozostałych po obyw atelu polskim w ZSRR będzie upraw ­ niony szerszy krąg spadkobierców, jaki jest przewidziany przez prawo polskie, do dziedziczenia zaś nieruchomości położonych na obszarze ZSRR — węższy krąg upraw nionych spadkobierców w myśl praw a ra ­ dzieckiego, niż to przew iduje prawo polskie.

IV. S p a d k o b i e r c a . Każdy podmiot praw a cywilnego mo­ że być spadkobiercą, a więc osoba fizyczna, osoba praw na lub państwo. Osoby fizyczne i państwo mogą być spadkobiercami zarówno z ustawy, jak i z mocy testam entu, osoby praw ne zaś — tylko z mocy testam entu.

Osoba fizyczna może być spadkobiercą tylko wtedy, gdy pozostaje przy życiu w chwili otwarcia spadku. Nasbiturus może być również spadko­ biercą (uwaga do art. 418 kod. cyw.), przy czym o wydanie przypadającej mu części spadku przedstawiciel ustawowy może wystąpić w ciągu trzech miesięcy od chwili jego urodzenia (uwaga do art. 430 kod. cyw.).

P raw o radzieckie nie zna żadnych ograniczeń uzależniających prawo dziedziczenia od wieku, płci, stanu zdrowia fizycznego lub psychicznego, rasy lub narodowości. Od spadkobiercy nie jest także w ym agane posia­ danie zdolności do czynności prawnych.

Nie są znane radzieckiem u praw u spadkowemu ustawowe wypadki tzw. „niegodności spadkobiercy”. Art. 422 kod. cyw. daje samem u spad­ kodawcy możność usunięcia któregokolwiek ze swoich spadkobierców od dziedziczenia bądź to przez pozbawienie go spadku, bądź też przez po­ minięcie go w testamencie, w którym rozporządził swoim m ajątkiem pomiędzy innych spadkobierców. Uchwała Plenum Sądu Najwyższego ZSRR z 1926 r. przew iduje jednak, że spadkobierca, który dopuścił się

* P or. p r z e p is art. 28 u st. 2 p o ls k ie j u sta w y z dnia 2 sierp n ia 1926 r. o m ię d z y ­ n a ro d o w y m p r a w ie p ry w a tn y m .

N r 10 R A D Z IE C K IE P R A W O S P A D K O W E 71

umyślnego zabójstwa spadkodawcy, pozbawiony je st praw a dziedziczenia m ajątku zabitego (m ateriały pozatekstowe do kod. cyw. — uwaga do art. 418).

V. O t w a r c i e s p a d k u . Otwarcie spadku następuje z chwilą śmierci spadkodawcy lub uznania go za zmarłego. Czas otw arcia spadku decyduje o ustaleniu kręgu spadkobierców i o zaliczeniu ich do kategorii spadkobierców obecnych lub nieobecnych, o rozmiarach i składzie m a­ jątku spadkowego, o ważności testam entu, jeśli spadkobierca um rze przed spadkodawcą. Ponadto czas otw arcia spadku jest decydującym czynnikiem dla rozstrzygnięcia zagadnienia dotyczącego dziedziczenia praw a przyjęcia spadku („nasledstw iennaja transm issija”). Chodzi tu o wypadek, gdy spadkobierca zmarł po otw arciu spadku i nie zdążył ani przyjąć spadku, ani go odrzucić; wówczas spadkobierca takiego spadkobiercy może urze­ czywistnić upraw nienia spadkobiercy, który nie zdążył ich zrealizować. W w ypadku takim przechodzi więc w drodze dziedziczenia samo prawo podmiotowe do przyjęcia lub odrzucenia spadku.

Wspomnianego zagadnienia nie należy mylić z kwestią dziedziczenia wnuków i praw nuków na zasadzie praw a zastępstwa; spadkobiercy tacy dziedziczą tylko z ustawy, gdy ich rodzice zm arli przed otwarciem spadku.

Dziedziczenie w drodze „transm isji” możliwe jest zarówno z ustawy, jak i z mocy testanlentu. Skorzystać z prawa przyjęcia spadku nie przy­ jętego przez spadkobiercę może każdy spadkobierca ustawowy (dziecko, małżonek, osoba niezdolna do pracy utrzym yw ana przez spadkodawcę co najm niej przez rok, rodzice i rodzeństwo spadkodawcy) oraz każdy spadkobierca testam entow y.

M i e j s c e m otw arcia spadku jest miejsce ostatniego stałego za­ mieszkania spadkodawcy, czyli takie miejsce, w którym spadkodawca w skutek swojej pracy, stałego zajęcia lub znajdowania się jego m ajątku był stale lub w przeważającej mierze osiadły.

Ustawa wiąże z faktem znajdowania się spadkobiercy w m iejscu o t­ warcia spadku w chwili jego otwarcia doniosłe skutki, ustanaw iające różne term iny do przyjęcia spadku przez spadkobierców obecnych i nie­ obecnych w tym miejscu.

Z a b e z p i e c z e n i e s p a d k u . Środki zm ierzające do ochrony i zabezpieczenia spadku podejm uje organ notariatu niezwłocznie po otrzy­ m aniu wiadomości o śmierci spadkodawcy, lecz tylko wtedy, gdy organ ten uzna to za celowe w interesie państwa lub spadkobierców. Ochrona spadku trw a do chwili zgłoszenia się spadkobierców, nie dłużej jednak niż sześć miesięcy. Zabezpieczenie spadku jest oczywiście zbędne, jeżeli

72 S T . B IA Ł O S T O C K I I E. W IE R Z B O W S K I _{N r 10}

spadkobiercy zamieszkiwali razem ze spadkodawcą lub są obecni i żaden z nich nie złożył wniosku o dokonanie tej czynności. Jednakże w w ypad­ ku, gdy którykolwiek ze spadkobierców złoży wniosek o dokonanie za­ bezpieczenia, organ notariatu nie ma praw a załatwić wniosku odmownie. Zabezpieczenie spadku polega na sporządzeniu spisu i oszacowaniu m ajątku spadkowego i na opieczętowaniu dokumentów lub przedm io­ tów, w których znajdują się dokumenty czy też rzeczy wartościowe, oraz na oddaniu m ajątku na przechowanie odpowiedzialnej osobie. Wyz­ nacza ją notariusz spośród spadkobierców obecnych, a w ich braku — kogokolwiek spośród innych osób.

Jakkolw iek przepisy kodeksu cywilnego nie przew idują obowiązku za­ w iadam iania spadkobierców o fakcie otwarcia spadku ani o powołaniu pewnej osoby do spadkobrania, a art. 431 naw et wprost postanawia, że nie należy dokonywać wzywania spadkobierców w drodze ogłoszeń lub w inny sposób, to jednak wobec krótkiego term inu do przyjęcia spadku otrzym anie zawiadomienia było szczególnie ważne dla spadkobierców nieobecnych w miejscu otwarcia spadku. Do zaradzenia tem u wydano w 1948 r. instrukcję M inisterstwa Sprawiedliwości RSFRR, dotyczącą stosowania praw a o notariacie państwowym z dnia 31 grudnia 1947 r. Przepis § 103 wymienionej instrukcji nałożył na notariusza obowiązek zawiadamiania nieobecnych spadkobierców o otwarciu spadku w miarę posiadania ich adresów, wskazywanych zazwyczaj przy sposobności uw ierzytelniania testam entów. Notariusz ponosi odpowiedzialność m a­ terialną za niedokonanie omawianego zawiadomienia, jeżeli zostanie ustalona — w trybie postępowania karnego lub dyscyplinarnego — jego wina um yślna lub niedbalstwo.

Zagadnienie zawiadamiania polskich spadkobierców o otw arciu się spadku po obywatelu polskim zostało uregulowane w art. 46 ust. 2 umowy polsko-radzieckiej z dnia 28 grudriia 1957 r., przy czym ust. 3 tegoż postanowienia przewiduje, że term in do przyjęcia spadku zaczyna biec od chwili zawiadomienia konsula o śmierci spadkodawcy.

VI. D z i e d z i c z e n i e u s t a w o w e . Zgodnie z art. 419 kod. cyw. dziedziczenie z mocy ustaw y ma miejsce wtedy, gdy nie zostało ono zmienione przez spadkodawcę wskutek sporządzenia przezeń testam entu. W szczególności dziedziczenie ustawowe zachodzi:

a) gdy spadkodawca w ogóle nie zostawił testam entu albo gdy testa­ m ent został uznany za nieważny,

b) gdy testam ent obejmuje, nie cały m ajątek spadkowy, lecz tylko jego część, w skutek czego w stosunku do pozostałej części nastę­ puje dziedziczenie ustawowe,

N r 10 R A D Z IE C K IE P R A W O S P A D K O W E 73

c) gdy spadkobierca testam entow y zmarł przed testatorem albo odrzu­ cił spadek i wobec tego część, jaka by m u przypadła, przechodzi na innych spadkobierców ustawowych.

1. Krąg spadkobierców i ich kategorie. Spadkobiercami ustawowymi według radzieckiego praw a spadkowego są dzieci (w tym również przy­ sposobione), małżonek, rodzice spadkodawcy, jego bracia i siostry, jak również osoby niezdolne do pracy, które pozostawały co najm niej przez jeden rok na utrzym aniu spadkodawcy przed jego śmiercią. Wymienieni wyżej spadkobiercy dziedziczą jednak nie jednocześnie, lecz w określonej kolejności.

Ponadto do spadkobierców ustawowych należą również w nuki i praw ­ nuki spadkodawcy, którzy jednak dziedziczą nie w tej kolejności, jaka

jest przewidziana w ustawie, lecz na zasadzie praw a reprezentacji. a) Jeśli chodzi o dziedziczenie dzieci, to prawo przewiduje, że dzieci pochodzące z małżeństwa zarejestrowanego dziedziczą po każdym ze swoich rodziców, natom iast dzieci pochodzące od m atki nie pozostającej w zarejestrow anym m ałżeństw ie z ojcem tych dzieci — dziedziczą tylko po matce.

Dzieci pozamałżeńskie uznane przez ojca dziedziczą na równi z jego dziećmi z małżeństwa.

Dzieci przysposobione, tracąc wszelkie praw a w stosunku do swych rodziców rodzonych i do wszystkich swych krewnych, dziedziczą tylko po przysposabiających. W razie rozwiązania przysposobienia odnawiają się wszelkie więzy przysposobionego z jego rodzicami rodzonymi, w tym również w dziedzinie praw a dziedziczenia. Potomstwo przysposobionego zrównane jest z w nukam i przysposabiającego.

b) Pozostały przy życiu małżonek jest spadkobiercą ustawowym tylko wtedy, gdy pozostawał w zarejestrow anym związku małżeńskim ze spad­ kodawcą. Na mocy bowiem art. 19 dekretu Prezydium Rady. Najwyższej ZSRR z dnia 8 lipca 1944 r. tylko małżeństwo zarejestrow ane stanowi podstawę praw i obowiązków małżonków.

c) Jeśli chodzi o rodziców jako spadkobierców z ustawy, to trzeba podkreślić, że ojcem jest tylko ta osoba, która w chwili urodzenia się spadkodawcy pozostawała w zarejestrow anym m ałżeństwie z jego matką albo później zawarła z nią związek małżeński i uznała dziecko, bądź też osoba, która przed w ydaniem wspomnianego dekretu z dnia 8 lipca 1944 r. była wpisana w akcie urodzenia dziecka jako jego ojciec, mimo że nie pozostawała ona z m atką dziecka w zarejestrow anym związku małżeńskim.

74 S T . B IA Ł O S T O C K I I E. W IE R Z B O W S K I N r 10

M atka je st spadkobiercą z ustawy zawsze, a więc bez względu na to, czy pozostawała z ojcem spadkodawcy w związku zarejestrow anym , czy też nie.

Rodzice, którzy przysposobili dziecko, są jego spadkobiercami ustawo­ wymi, rodzice zaś rodzeni dziecka są wyłączeni od spadkobrania po ich dziecku przysposobionym przez osobę trzecią.

d) Bracia i siostry są spadkobiercami ustawowymi bez względu na to, czy są rodzeństw em rodzonym czy przyrodnim zmarłego spadkodawcy. Dziedziczą oni w rów nym stopniu.

e) O drębną kategorię spadkobierców stanowią niezdolne do pracy osoby, k tó re pozostawały na utrzym aniu spadkodawcy co najmniej jeden rok przed jego śmiercią („iżdiwieńcy”). Osoby te nie muszą być krew ­ nymi spadkodawcy; nie wymaga się również, by z nim wspólnie zamiesz­ kiwali.

Niezdolność do pracy może wynikać z powodu wieku lub stanu zdro-^ wia. Ze względu na wiek niezdolnymi do pracy są osoby, które nie ukoń­ czyły jeszcze 16 lat życia, albo też osoby, które osiągnęły już wiek upraw niający je — według przepisów prawa pracy 9 — do otrzym ywania renty starczej (tj. mężczyźni — 60 lat, kobiety — 55 lat).

Z powodu stanu zdrowia nie zdolnymi do pracy są inwalidzi I i II grupy. Inwalidzi III grupy nie są zaliczani do kategorii osób niezdolnych dó pracy w sensie praw a spadkowego.

W arto dodać, że doktryna radziecka kw estionuje dopuszczalność usta­ lenia stan u zdrowia spadkobiercy w konkretnym w ypadku na podstawie zaświadczenia lekarskiego.10

2. Kolejność powoływania spadkobierców ustawowych. Wymienieni wyżej spadkobiercy ustawowi nie dziedziczą jednocześnie. Praw o w pro­ wadza zasadę kolejności powołania spadkobierców do spadku. Zgodnie z tą zasadą istnieją trzy grupy spadkobierców. W pierwszej kolejności dziedziczą dzieci (w tym również przysposobione), małżonek i niezdolni do pracy rodzice spadkodawcy oraz inne niezdolne do pracy osoby z ka­ tegorii „iżdiwieńców”; w drugiej kolejności dziedziczą zdolni do pracy rodzice spadkodawcy, w trzeciej wreszcie kolejności przychodzą do spadku bracia i siostry spadkodawcy.

Spadkobierców należących do drugiej kolejności powołuje się do dzie­ dziczenia tylko w razie braku spadkobierców pierwszej grupy lub nie- przyjęcia przez nich spadku, spadkobiercy zaś trzeciej kolejności

powo-* A rt. 31 k o d ek su p ra w o pracy.

10 Por. B .S . A n t i m o n o w i K.A. G r a w e * S o w ie tsk o je n a sled stw ien - noje p raw o, M osk w a 1955, s. 129.

N r 10 R A D Z IE C K IE P R A W O S P A D K O W E 75

ływani są do spadku w razie braku spadkobierców pierwszej i drugiej kolejności (art. 418 kod. cyw.) lub (jak przyjęto w orzecznictwie) w razie nieprzyjęcia spadku przez spadkobierców drugiej kolejności.

3. Udział poszczególnych spadkobierców w m ajątku spadkowym. Przy dziedziczeniu ustawowym m ajątek spadkowy dzieli się w myśl art. 420 kod. cyw. na rów ne części między osobami, które przyjęły spadek i na­ leżą do jednej i tej samej grupy według kolejności ustalonej w ustawie. W razie odmowy przyjęcia przez któregokolwiek ze spadkobierców jego części spadku — albo w razie niezgloszenia się w term inie ustalonym przez prawo część spadku takiego spadkobiercy — przechodzi na wszy­ stkich pozostałych spadkobierców powołanych do dziedziczenia z ustaw y w dalszej kolejnej grupie i zostaje podzielona pomiędzy nimi w równych częściach (art. 433 kod. cyw.). W tych wypadkach następuje przyrost części nie przyjętej do części pozostałych spadkobierców (priraszczenije)

Od zasady równości części spadkowych istnieje w yjątek (art. 421 kod cyw.) polegający na tym , że spośród powołanych do spadku spadkobier­ ców ustawowych ci, którzy zamieszkiwali wspólnie ze spadkodawcą, otrzym ują oprócz części m ajątku spadkowego przypadającą im w myśl art. 420 kod. także przedm ioty należące do urządzenia domowego (z w y­ jątkiem przedmiotów zbytku). Do przedmiotów zwykłego urządzenia do­ mowego nie mogą być zaliczone przedm ioty związane z w ykonywaniem zawodu przez spadkodawcę, jak np. m aszyna do pisania, narzędzia le­ karskie, skrzypce należące do muzyka itp. Jeśli jednak nikt ze spadko­ bierców nie zamieszkiwał ze spadkodawcą, to wówczas urządzenie d o ­ mowe wchodzi w skład ogólnej masy spadkowej.

VII. D z i e d z i c z e n i e n a p o d s t a w i e t e s t a m e n t u T estam ent jako swobodne i ściśle osobiste rozporządzenie obyw atela jego m ajątkiem na wypadek śmierci może sporządzić osoba mająca zdolność do czynności praw nych. Osoby zatem niepełnoletnie i ubezwłasnowol­ nione testam entu sporządzić nie mogą. Do udziału w sporządzeniu te sta ­ m entu przez głuchego, niemego lub głuchoniemego a przy tym niepiś­ miennego należy przywołać świadka umiejącego pisać i mogącego poro­ zumieć się z testatorem , który swoim podpisem na testam encie stwierdzi, że treść jego zgodna jest z wolą takiej upośledzonej osoby. Niewidomemu testam ent jego odczytuje się na głos, po czym podpisuje on go w łasno­ ręcznie, a jeśli nie umie pisać, powinien to na jego prośbę uczynić św ia­ dek w obecności notariusza.

Ważnego testam entu nie może sporządzić osoba znajdująca się przejś­ ciowo w stanie, w którym nie może ona rozumieć znaczenia swoich

czyn-7« S T . B IA Ł O S T O C K I I E. W IE R Z B O W S K I f j - 1")

naści (art. 31 kod. cyw.); dotyczy to również testam entu sporządzonego pod wpływem błędu mającego istotne znaczenie, oszustwa, przymusu psychicznego lub fizycznego. Z mocy prawa testam enty takie są nie­ ważne.

Należy zaznaczyć, że nieważność testam entu na skutek braku zdolności do czynności praw nych u testatora dotyczy zawsze testam entu w ca­ łości. To samo zachodzi w razie nieważności testam entu z powodu nie­ zachowania form y ustanowionej przez prawo. Natomiast nieważność tes­ tam entu w związku z jego treścią nie zawsze dotyczy testam entu w ca­ łości. Nieważność ta może dotyczyć tylko części rozporządzeń testatora. w skutek czego inne rozporządzenia pozostają ważne.

W m yśl art. 422 kod. cyw. do kręgu możliwych spadkobierców te sta­ mentowych mogą należeć:

1) osoby, które są jednocześnie spadkobiercami ustawowymi na pod­ stawie art. 418 kod. cyw., przy czym testator nie jest związany wskazaną w tym przepisie kolejnością powołania tych osób do dziedziczenia. Tes­ tator m ający m ałoletnie dzieci (dziedziczące w pierwszej kolejności) może np. ustanowić spadkobiercą swego brata (który dziedziczy w trz e ­ ciej kolejności);

2) organy państw ow e i organizacje społeczne, i to nawet w razie istnie­ nia spadkobierców ustawowych łl;

3) w nuki i' praw nuki, choćby w razie dziedziczenia ustawowego nie były one powołane do dziedziczenia w konkretnym wypadku;

4) w braku spadkobierców ustawowych wymienionych w art. 418 kod cyw. spadkodawca ma praw o zapisać swój m ajątek każdemu.

T estator może w swoim rozporządzeniu na wypadek śmierci pozbawić spadku któregokolwiek ze swych spadkobierców, albo pozbawić spadku wszystkich swoich spadkobierców. Jednakże w tym ostatnim w ypadku nie może on zapisać swego m ajątku osobie trzeciej, spadek zaś jako bez- dziedziczny przypada państwu.

Testator ma praw o rozdzielić w testam encie swoje mienie pomiędzy ustanowionych przez niego spadkobierców w dowolnych częściach, może też wymienić konkretne przedmioty, które będą przypadać tem u lub innem u spadkobiercy.

G ranice jednak swobody testowania zakreśla prawo przez ustalenie spadkobierców koniecznych, którzy powinni otrzymać w każdym w y­

11 D o o rg a n iza cji sp o łeczn y ch nie zalicza się k o ścio ła (O rzeczenie S ądu N a jw y ż ­ szego ZSRR z dnia 23 p aźd ziern ik a 1947 r. w sp r a w ie nr 1068, c y to w a n e p rzez B.S. A n tim o n o w a i K .A . G ra w e — op. cit., s. 155).

U Jr 10 R A D Z IE C K IE P R A W O S P A D K O W E 77

padku tzw. część obowiązkową z m ajątku spadkowego (art. 422 cz. 2 kod cyw.). T estator nie może spadkobierców koniecznych, tj. swoich niepeł­ noletnich dzieci i innych niezdolnych do pracy spadkobierców, pozbawić części spadku, jaka by im przypadała w razie dziedziczenia z mocy ustawy. Osoby te nie mogą na podstawie testam entu otrzym ać mniej, niż otrzym ałyby w w ypadku dziedziczenia ustawowego; nie mogą też być pominięte milczeniem w testamencie.

Testam ent sporządzony z obejściem lub naruszeniem przepisu art. 422 kod. cyw. nie w ywiera w chwili otw arcia spadku skutków prawnych względem spadkobierców koniecznych, będących m ałoletnim i lub nie­ zdolnymi do pracy. M ają oni prawo domagać się swojej części przez zredukowanie części, jaka m iałaby przypaść spadkobiercy testam ento­ wemu. W niektórych wypadkach może to pociągnąć za sobą uznanie tes­ tam entu za nieważny w całości.

Jest to więc w zasadzie system tzw. rezerwy, przy czym rezerw a wy­ nosi cały udział spadkowy, jaki by spadkobiercy koniecznem u — mało­ letniem u lub niezdolnemu do pracy — przypadał przy dziedziczeniu ustawowym w braku testam entu. System ten różni się od przyjętego, m. i. w polskim praw ie spadkowym, zachowku tym , że według prawa radzieckiego spadkobierca, którem u przysługuje rezerw a z mocy art 422 kod. cyw. (tj. z mocy prawa), ma prawo do konkretnych przedm io­ tów spadku, a nie jak w prawie polskim roszczenie o charakterze obli­ gacyjnym do spadkobiercy testamentowego o w ypłatę pewnej kwoty z ty tu łu zachowku, rów nającej się połowie wartości tego, co spadkobierca konieczny mógłby otrzymać przy dziedziczeniu ? ustaw y. '

Testator, poza wyżej wspomnianym ograniczeniem swobody testow a­ nia, ma praw o włączyć do testam entu szereg szczególnych rozporządzeń dotyczących zarówno porządku powołania swoich spadkobierców do spadku, jak i celu lub try b u korzystania z m ajątku spadkowego. Te szczególne rozporządzenia w yrażają się w tzw. podstawieniu spadkobier­ cy („podnaznaczenije naslednika”), ustanow ieniu zapisu (,,otkaz”), pole­ cenia („wozłożenije”) oraz wyznaczeniu wykonawcy testam entu.

Jeśli chodzi o form ę testam entu, wymagania praw a radzieckiego są dość rygorystyczne. Testam ent powinien być sporządzony w formie pisemnej i uw ierzytelniony przez n o tariu sza12 (art. 425 kod. cyw.). Te dwa w ym agania są koniecznymi w arunkam i ważności testam entu. W za­

12 W R ep u b lice U k ra iń sk iej i B ia ło r u sk ie j p ra w o n o ta r ia ln e g o u w ie r z y te ln ia n ia te sta m e n tó w m a ją rów n ież rady w ie js k ie (sie lsk ije so w ie ty ), a w G ru ziń sk iej R e­ p u b lic e w m ie jsc o w o śc ia c h , w k tó ry ch nie m a n o ta riu szy , te s ta m e n ty m o g ą u w ie ­ r z y te ln ia ć s ę d z io w ie lu d o w i lu b rad y w ie js k ie .

78 S T . B IA Ł O S T O C K I I E. W IE R Z B O W S K I _{Nr 10}

sadzie testam ent powinien być podpisany własnoręcznie przez testatora, a jeśli nie może on osobiście tego uczynić, jako niepiśmienny lub chory, dopuszczalne jest podpisanie na jego polecenie przez inną osobę w obec­ ności notariusza.

W wypadkach, gdy z tych czy innych ważnych powodów testam ent nie może być uw ierzytelniony przez notariusza, prawo przewiduje szczególny tryb uw ierzytelnienia: dla testam entów sporządzonych na statkach morskich lub rzecznych — przez kapitanów, dla testamentów sporządzonych przez wojskowych — przez dowódcę jednostki lub naczel­ nika szpitala, w którym wojskowy przebywa na leczeniu, ą dla testa­ mentów sporządzonych przez obywateli radzieckich przebywających za granicą — przed konsulami ZSRR.

Testam ent może być przez testatora zmieniony, uzupełniony lub od­ wołany. Odwołanie może nastąpić przez sporządzenie nowego testam entu oraz przez nowe uregulowanie w nim wszystkich rozporządzeń zawartych w poprzednim albo przez złożenie do biura notarialnego specjalnego po­ dania o odwołaniu testam entu bez sporządzania nowego. Podpis na po­ daniu musi być uw ierzytelniony notarialnie. W razie odwołania testa­ mentu, po śmierci tej osoby otw iera się dziedziczenie z ustawy.

W ykonanie testam entu reguluje przepis art. 427 kod. cyw., nakładając je na ustanowionych w nim spadkobierców, chyba że testator polecił wy­ konanie swej woli specjalnej osobie — wykonawcy testam entu, a osoba ta wyraziła na to zgodę w samym testam encie lub w odrębnym piśmie do niego dołączonym.

Pojęcie wykonania testam entu obejm uje cały szereg czynności m ają­ cych na celu zrealizowanie rozpwrządzeń zawartych w testamencie, a mianowicie: podział mienia spadkowego między wskazanych spadko­ bierców, zawiadomienie spadkobierców nieobecnych o otw arciu spadku, wypełnienie zapisu i zaspokojenie roszczeń wierzycieli zgłoszonych w przewidzianym term inie.

W razie powstania sporów na tle wykonania testam entu, spory te roz­ strzygane są w trybie postępowania sądowego, tak jak każdy spór cy­ wilny.

Do obowiązków wykonawcy testam entu należy zawiadomienie spadko­ bierców testam entow ych o otw arciu spadku, ujawnienie m ajątku spadko­ wego, zabezpieczenie spadku i zarządzanie nim do chwili przyjęcia go przez spadkobierców.

Spadkobiercy mogą zaskarżać czynności wykonawcy testam entu przed sądem lub domagać się usunięcia tego wykonawcy.

N r 10 R A D Z IE C K IE P R A W O S P A D K O W E 79

nie uważa go za przedstawiciela ani testatora, ani spadkobierców, ani też masy spadkowej, gdyż ta ostatnia nie jest podmiotem prawa.

VIII. S y s t e m i t r y b n a b y c i a s p a d k u . Według radziec­ kiego praw a spadkowego o tw arty spadek nie wchodzi autom atycznie w skład m ajątku spadkobiercy, który nie odrzucił spadku. P rzyjęty w tym prawie system wymaga dokonania określonego aktu przez osobę powołaną do dziedziczenia, na podstawie którego to aktu nabyw a się do­ piero spadek. Jest to system tzw. „przyjęcia spadku”, w razie niew yra- żenia przez spadkobiercę woli, nie nabywa on spadku, tak że m ajątek spadkowy nie może przyrosnąć do m ajątku spadkobiercy autom atycznie bez jego w yraźnej woli. System ten został wprowadzony we wszystkich kodeksach cywilnych republik związkowych.

Jeśli chodzi o try b nabycia spadku, to w poszczególnych kodeksach republikańskich istnieją różnice polegające na tym , że kodeks cywilny RSFRR i większość kodeksów cywilnych innych republik (Ukraińska SRR, Uzbecka SRR, Tadżycka SRR, Turkm eńska SRR i inne) rozróżniają spadkobierców obecnych w miejscu otwarcia spadku i nieobecnych w tym miejscu. Przepis art. 429 kodeksu cywilnego RSFRR uznaje, że spadko­ bierca obecny przyjął spadek, „jeżeli w ciągu trzech miesięcy od dnia otwarcia spadku nie zgłosił właściwemu organowi notarialnem u odrzuce­ nia spadku” (otkaz od nasledstw a)13. Przeciwnie, art. 430 tegoż kodeksu daje prawo spadkobiercom nieobecnym przyjęcia m ajątku spadkowego osobiście lub przez pełnomocnika w ciągu sześciu miesięcy od dnia ot­ warcia spadku 14.

W Białoruskiej SRR try b przyjęcia spadku jest jednakowy dla wszy­ stkich spadkobierców. Przepis art. 477 kod. cyw. BSRR głosi: „Każdy spadkobierca ma prawo, nie czekając na zgłoszenie się innych spadko­ bierców, przyjąć pod swój zarząd całe mienie spadkowe. Inni spadkobier­ cy m ają prawo dochodzić swoich części w ciągu sześciu miesięcy od chwili śmierci spadkodawcy lub od chwili uznania go za zmarłego.

13 P rzep is art. 429 n a su w a ł w ą tp liw o ś c i, gdyż jeg o sfo rm u ło w a n ie m ogłoby w sk a z y w a ć , że p raw o ra d ziec k ie w sto su n k u do sp a d k o b iercó w ob ecn ych p rzy jm u je sy s te m „odrzucenia sp a d k u ” w z e sta w ie n iu z b rzm ien iem p rzep isu art. 430 kod. c y w . Jed n ak że w o sta tn ic h la ta c ii tak d ok tryn a, ja k i o rzeczn ictw o są d ó w za jm u je sta n o w isk o , że p resu m p cja z art. 429 o p rzy jęciu sp ad k u w n iczy m n ie sp rzeciw ia s ię zasad zie „ p rzyjęcia sp a d k u ”, w y ra żo n ej w art. 430, i że w obu ty c h p rzep isach c h o d zi o s y s te m „ p rzy jęcia ” a n ie o sy s te m „ o d rzu cen ia” sp ad k u . P or. B.S. A n t i m o n o w i K.A. G r a w e : S o w ie tsk o je n a sle d stw ie n n o je p ra w o , s. 197.

14 K od ek s C y w iln y U k ra iń sk iej SRR p rzew id u je, że 6 -m ie się c z n y term in do p r zy jęcia sp ad k u przez sp a d k o b iercó w n ieob ecn ych zaczyn a b iec od dnia zab ez­ p iecze n ia spadku.

80 S T . B IA Ł O S T O C K I I E . W IE R Z B O W S K I _{N r 10}

Term in przewidziany w art. 430 kod. cyw. RSFRR i innych kodeksach uważany jest za term in przedawnienia (dawnostnyj srok), a nie za te r­ min prekluzyjny, co oznacza, że w razie istnienia określonych warunków istnieje możliwość zawieszenia jego biegu lub przywrócenia go (art. 48 i 49 kod. cyw.). Na przykład brak przedstawiciela ustawowego osoby małoletniej w chwili otw arcia spadku jest okolicznością uzasadniającą zawieszenie term inu przewidzianego w art. 430 do przyjęcia spadku (Orzeczenie Cywilnego Kasacyjnego Kolegium Sądu Najwyższego ZSRR z dnia 25 lutego 1942 r . ) 15.

Dopuszcza się również przedłużenie nie zachowanego term inu 6-mie- sięcznego do przyjęcia spadku w razie istnienia ważnych przyczyn (m a­ teriały pozatekstowe do kod. cyw. — art. 430). Do ważnych przyczyn zalicza się przebywanie spadkobiercy w dłuższej delegacji, dłuższa cho­ roba itp.

IX. S t w i e r d z e n i e p r a w d o s p a d k u . Praw o daje spadko­ biercom ustawowym lub testam entow ym praw o złożenia wniosku do biura notarialnego, właściwego dla miejsca otw arcia spadku, o wydanie tzw. „świadectwa o stw ierdzeniu praw do spadku” (art. 435 kod. cyw. RSFRR). Uzyskanie takiego świadectwa nie jest z reguły obowiązkowe, lecz w niektórych wypadkach posiadanie jego jest wymagane w celu zrealizowania praw spadkowych (np. dla otrzym ania z kasy oszczędnoś­ ciowej lub banku oszczędności spadkodawcy przewyższającej kwotę 300 rub., jeżeli spadkodawca nie wskazał przed śmiercią, komu oszczędności jego mają być wydane; przy przejściu w drodze dziedziczenia praw a własności budynków).

Świadectwo zawiera dane co do m ajątku spadkowego, jego miejsca położenia i wartości, wskazuje spadkobierców i przypadające im części. Notariusz wydaje świadectwo o stw ierdzeniu praw spadkowych w wy­ padku dziedziczenia ustawowego w zasadzie po upływie 6-miesięcznego term inu od dnia otw arcia spadku, ale może to uczynić również wcześ­ niej, jeżeli ma on dowody na to, że wszyscy spadkobiercy zostali ustaleni.

W celu otrzym ania świadectwa o stw ierdzeniu praw do spadku spad­ kobiercy powinni złożyć organowi notarialnem u następujące dokum enty: 1) odpis aktu zgonu spadkodawcy, 2) zaświadczenie adm inistracji domu dotyczące ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego, 3) dowody pokre­ wieństwa spadkobierców ze spadkodawcą (odpisy z ksiąg stanu cyw il­ nego, odpisy prawomocnych orzeczeń sądowych o ustaleniu stosunków

N r 10 R A D Z IE C K IE P R A W O S P A D K O W E 81

pokrew ieństw a, odpisy adnotacji w dowodach osobistych itp.), 4) infor­ m acje o składzie m ajątku spadkowego. Przy dziedziczeniu testam ento­ w ym należy ponadto złożyć oryginał lub duplikat uwierzytelnionego notarialnie testam entu. Niezdolna do pracy osoba („iżdiwieniec”) powin­ na udowodnić za pomocą zaświadczeń adm inistracji domu lub rady w iejs­ kiej fak t pozostawania na utrzym aniu spadkodawcy przez ostatni rok przed jego śmiercią. W razie odmowy przez organ notarialny uznania danej osoby za tzw. „iżdiwieńca” albo w razie sprzeciwu ze strony in­ nych spadkobierców, może ona domagać się ustalenia swoich praw do spadku przez sąd.

W ydanie świadectwa o stwierdzeniu praw do spadku przez organ no­ ta ria tu następuje w tych wypadkach, gdy prawo spadkobiercy jest bezsporne (art. 435 kod. cyw.). Jeżeli jednak praw o do spadku danej osoby jest kwestionowane, to powinna ona zwrócić się do sądu w celu stw ierdzenia jej praw do spadku. (Orzeczenie Kolegium dla Spraw Cy­ wilnych Sądu Najwyższego ZSRR z dnia 21 m aja 1947 r. w spraw ie nr 384).

Podatku spadkowego prawo w ZSRR nie zna. Został on zniesiony dek­ rete m Rady Najwyższej ZSRR z dnia 9 stycznia 1943 r. Za wydanie św iadectw a o stw ierdzeniu praw do spadku organy notariatu pobierają opłatę skarbową, której wysokość określa się w zależności od sumy spadku.

B IB L IO G R A FIA :

1. B.S. A n t i m o n o w i K.A. G r a w e : S o w ie ts k o je n a sled stw ien n o je praw o, „G o sju rizd a t”, M osk w a 1955.

2. T e n ż e : „ N a sle d stw ie n n y je d ieła (w k siążce pt. „N aucznyj K om m ien tarij su d ieb n oj p ra k tik i za 1955 god”, M osk w a 1957, str. 74— 88).

o. P. B a r d i n : W ażnoje ru k o w o a ia szczeje ra zja sn ien ije P len u m a W ierchow n ogo Suda SSSR , „ B iu lletień W ierchow n ogo Suda S S S R ”, 1957 nr 2 (R azjasn ien ije „O su d ieb n oj p ra k tik ie p o d ielam o n a sle d o w a n ii” p rin ia to je 10.IV.1957). 4. R.O. C h a ł f i n a : P ra w o n a sled o w a n ija w SSSR , „Gos. Izd. Jur. L it.”,

M csk w a 1951 (w tłu m a czen iu na ję z y k p o ls k i Z. K rau zego pt. P ra w o d zied zi­ czen ia w ZSRR, „W yd aw n ictw o P r a w n ic z e ”, W arszaw a 1952).

5. W.K. D r o n i k o w : N a sled o w a n ije po za w ieszcza n iju w so w ietsk o m p raw ie, K ijó w 1957.

6. K .A . G r a w e: W op rosy n a sled stw ien n o g o p ra w a w p ra k tik ie W ierchow n ogo S uda SSSR , M osk w a 1949.

82 S T . B IA Ł O S T O C K I I E . W IE R Z B O W S K I _{N r 10}

7. L. Ł u n c : M ieżdunarodnoje czastnoję praw o, U czebnik d la ju rid iczesk ich w u zo w , M osk w a 1949.

8. L. Ł u n c : O sn o w n y je k o llizio n n y je w oprosy so w ietsk o g o siem iejn o g o i n a ­ sle d stw ie n n o g o p raw a, „U czon yje zap isk i W .I.J.N .”, M oskw a 1941, w y d . II. 9. P.E. O r ł o w s k i j : P r a k tik a W ierchow nogo Suda SSSR p o grażd an sk im

n a sle d stw ie n n y m d iełam , M oskw a 1947.

10. Z.I. M o z ż u c h i n a : N asled ow an ije po za w ieszcza n iju w SSSR , „Ju rizd at”, M o sk w a 1955.

11. W.I. S i e r i e b r o w s k i j : Oczerki so w ietsk o g o n a sled stw ien n o g o praw a. Izd. A k a d e m ii N au k S SSR , 1953.

12. T e n ż e : N a sle d stw ie n n o je praw o, M oskw a 1948.

13. T e n ż e : O sn o w n y je p o n ia tija sow ietsk ogo n a sled stw ien n o g o praw a, „ S o w ie ts- k oje G o su d a rstw o i P r a w o ”, 1946 nr 7.

14. T e n ż e : P r in ia tije n a sle d stw a , „S ow ietsk oje G osu d arstw o i P r a w o ”, 1950 nr 6. 15. N.M. W a s i l c z e n k o : N otarialn aja p raktika p o d ielam o n a sled o w a n ii i w y m o r o c z n y m im u sz c z e stw ie , „U czonyje z a p isk i” (C harkow skij J u rid iczesk ij In stitu t), w y d . 8, C h ark ów 1957, str. 75—88.

16. P raca zb iorow a pod red ak cją prof. S.N. B ratu sia: S o w ietsk o je grażd an sk oje praw o, T om II, „Gos. Izd. Jur. L it.”, M oskw a 1951 str. 433—484.