Alina Jarmontowicz, Róża
Krzywobłocka-Laurów
Skład zapraw w murach obronnych
Starego Miasta w Warszawie
Ochrona Zabytków 49/4 (195), 359-364
1996
Alina Jarmontowicz
Róża Krzywobłocka-Laurów
SKŁAD ZAPRAW W MURACH OBRONNYCH STAREGO MIASTA
W WARSZAWIE
W arszawa już od średniow iecza posiadała m ury o b ro n n e, k tó re otaczały ją pojedynczym pierścieniem od strony skarpy wiślanej i podw ójnym od stron ró w n in nych (il. 1). Po najeździe szwedzkim m ury utraciły swoje znaczenie obronne. N ie zostało ono już nigdy przyw rócone późniejszymi napraw am i i uzupełnienia mi. D o końca XVIII w. istniały jeszcze wszystkie bram y w jazdow e i większość ciągu samych murów, lecz na początku X IX w. bram y zostały rozebrane, a duże fragm enty m u ró w zniknęły w otaczającej zabudow ie. W 1936 r. Z arząd M iejski podjął inicjatywę o dsłonię cia i u trw alenia m urów o b ro n n y ch 1.
Po w ojnie kilkakrotnie podejm ow ano prace rem o n tow e m urów. D o odpow iedniej ich konserwacji k o nieczne było przeprow adzenie szczegółowych badań. Pierwsze badania podjęte były przez Z akład A rchitek tury Polskiej Politechniki Warszawskiej i obejm ow ały inw entaryzację m urów, typow anie miejsc badań arche ologicznych oraz wierceń. W ich trakcie w ykonyw ano szczegółowy opis pow ierzchni murów. Sporządzono przy tym ujednolicony form ularz, który zawierał szkic elewacji m uru, wym iary cegieł, uwagi dotyczące p ro p onow anych prac rekonstrukcyjnych i k o n serw ato r skich. O pis ten nie uw zględniał jednak danych na tem at składu zapraw zastosow anych do spoinow ania m u ró w 2.
W kolejnych pracach renow acyjnych rów nież nie p ro w ad zo n o rejestracji danych o składzie zapraw. D o piero w 1993 r. przeprow adzono badania, których
ce-1. M u r z e w n ę tr z n y (n isk i z p ó lb a s z tą ) i m u r w e w n ę tr z n y (w y so k i), w id o k o d s tr o n y p o łu d n io w e j. F o t. A g n ie szk a J a r m o n to w ic z
1. O u te r w a ll (lo w , w ith th e first b a stio n ) a n d in n er w a ll (high). V ie w f r o m th e s o u th . P h o to : A g n ieszk a J a r m o n to w ic z
1. T . P r z y p k o w sk i, J. Z a ch w a to w ic z, M u ry o b ro n n e W a rs za w y , W a rsza w a 1 9 3 8 .
Skład zapraw w obronnych murach staromiejskich określony na p od staw ie badań laboratoryjnych
W badaniach składu zapraw istotne jest rozróżnie nie składu pierw otnego zapraw y i składu stw ardniałej zaprawy. W składzie pierw otnym zapraw y znajduje się spoiw o, w oda zarobow a i w ypełniacz. Spoiwo bud o w lane jest to sproszkow any m ateriał, który po zmiesza niu z w odą lub innym roztw orem , w skutek reakcji chem icznych wiąże i tw ardnieje, uzyskując cechy ciała
2 . Z . T o m a sze w sk i, I n w e n ta ry z a c ja m u r ó w o b ro n n y c h S ta rej W ar s z a w y (w :) S ta re M ia sto w W a rsza w ie , o d b u d o w a , „T ek a K o n serw a to rsk a ”, z. 4 , W arszaw a 1 9 5 6 .
lem było od tw o rzen ie p ierw otnego składu zapraw w spoinach w ybranych fragm entów m urów o b ro n nych Starego M iasta.
N ajstarsze fragm enty obronnych m urów ceglanych były spoinow ane zapraw ą w apienną. Brak jest jednak danych na tem at składu tych zapraw. Przy kolejnych rem ontach m urów do spoinow ania stosow ane były zapraw y o składach zróżnicow anych. Profesor Jan Z a chw atow icz podczas renow acji m urów w 1937 r. sto sował specjalną, czarną zapraw ę do w ykonania spoiny, w yraźnie oddzielającej najstarszą część m uru od rek o n struow anej (ił. 2). W dostępnym piśm iennictw ie nie natrafiano na receptury tych zapraw.
2. M u r w e w n ę tr z n y n a p r ze c iw k o ul. P o d w a le 1 5 — p r z y k ła d z a s to so w a n ia „ c z a r n e j” s p o in y d o z a zn a c z e n ia sta ry c h fr a g m e n tó w m u ró w . F o t. A g n ieszk a J a r m o n to w ic z 2 . O u te r w a lls o p p o s ite 1 5 P o d w a le St. E x a m p le o f th e use o f „ b la c k ” b in d in g fo r m a rk in g o ld fra g m e n ts o f w a lls. P h o to : A g n ie szk a Jar- m o n o w ic z
stałego. W ypełniaczem przew ażnie jest piasek kw arco wy lub mączki m ineralne o odpow iednim uziarnieniu. Po stw ardnieniu w zapraw ie występuje stw ardniały za czyn i wypełniacz. Zaczyn stanow ią pro d u k ty reakcji spoiw a z w odą i dw utlenkiem węgla z pow ietrza.
O dtw orzenie pierw otnego lub wyjściowego składu zapraw y wym aga oznaczenia rodzaju i ilości spoiw a i w ypełniacza użytego do w ykonania świeżej zaprawy. W zależności od rodzaju zastosow anego spoiw a i w y pełniacza dobiera się odpow iedni tok postępow ania przy badaniu zaprawy.
O dtw orzenie pierw otnej zaw artości spoiw a w za praw ach możliwe jest jedynie przy zastosow aniu k om pleksow ych badań analitycznych, pozwalających na identyfikację składników zaczynu i oznaczenie w za
jemnej proporcji badanych składników . Najczęściej stosow anym i do tego celu m etodam i są: analiza rent- genograficzna, analiza term iczna, obserwacje w m ik roskopach optycznych i elektronow ych, a często także analiza spektrofotom etryczna w podczerw ieni.
O prócz oględzin m akroskopow ych w ykonano oznaczenia części nierozpuszczalnych w kwasie sol nym, analizę rentgenograficzną i term iczną badanych próbek. W ybrane próbki zapraw pod d an o rów nież obserw acjom w skaningow ym m ikroskopie elek tro n o wym (w skrócie SEM) i badaniom w sp ektrofotom e trze na podczerw ień.
Próbki do badań p o b ran o z czternastu w ytypow a nych kom isyjnie miejsc m uru. W tablicy 1 podano wykaz miejsc pobrania próbek. Z uwagi na pobieranie
Tablica 1. M iejsce pobrania próbek zapraw do badań
O znaczenie
próbki M iejsce pobrania zapraw y 1
Spoina w ew nętrzna w m urze Baszty naprzeciw ko ul. Podwale 21, w ysokość od poziom u terenu około 40 cm, najpraw dopodobniej jest to fragm ent m uru z renow acji prow adzonych w 1938 r. przez zespół prof. J. Z achw atow icza
2 Spoina w ew nętrzna m uru Baszty Prochowej naprzeciw ko ul. Podwale 21, w ysokość od poziom u terenu 150 cm, powyżej fugi odcinającej stary m ur
3 Spoina zew nętrzna, miejsce p obrania tak jak próbki nr 2
4 Spoina w ewnętrzna, po prawej stronie pom nika M ałego Powstańca naprzeciwko ul. Podwale 23, wysokość od poziom u teren u 130 cm, fragm ent z napraw w 1991 r.
5 Spoina zew nętrzna, miejsce p obrania tak jak próbki n r 4
6 Spoina w ew nętrzna, Barbakan stro n a płn., wysokość od poziom u teren u 130 cm, fragm ent z napraw w 1991 r.
7 Spoina w ew nętrzna, Barbakan za pierw szą przyporą, fragm ent z napraw w 1991 r. 8 Z apraw a, przym urek przy wejściu na ul. Szeroki Dunaj, fragm ent m uru z reperacji
w ykonyw anych w 1970 r.
9 Z apraw a w ew nętrzna, naprzeciw ko ul. Podwale 23, stary m ur, wiek zapraw y nieznany 10
Spoina w ew nętrzna z fragm entu m uru z nowej cegły naprzeciw ko ul. Podwale 27, wysokość od poziom u teren u 160 cm, praw d o p o d o b n ie zapraw a ta pochodzi z ro b ó t w ykonyw anych w czerwcu 1993 r.
11 Spoina zewnętrzna z fragmentu m uru z połączeń nowej cegły ze starą naprzeciwko ul. Podwale 27, w ysokość od poziom u teren u 7 0 -8 0 cm
12 Spoina w ewnętrzna, m ur przy szóstym okienku po praw ej stronie M ałego Pow stańca w kierunku Barbakanu, praw do p o d o b n ie spoina ta pochodzi z 1993 r.
13 Spoina zew nętrzna, miejsce pob ran ia tak jak próbki nr 12
14
Spoina w ew nętrzna z m uru zew nętrznegopo lewej stronie bram y przy kładce naprzeciw ko ul. Podwale 27, w ysokość od poziom u kładki 160 cm, p raw d o p o d o b n ie jest to zapraw a z najstarszej części m uru, specjalnie oddzielonego ciemną zaprawą przez prof. J. Zachwatowicza w czasie renow acji m urów w 1937 r.
p róbek ze stosunkow o cienkich spoin m uru i zabytko wy charakter obiektu, masa próbek była ograniczona i zawierała się w granicach dla większości próbek od 30 do 100 gramów.
Pobrane próbki zapraw podd an o oględzinom m ak roskopow ym . O kreślono zabarw ienie świeżego prze łam u zapraw i rodzaj znajdującego się w nich w ypeł niacza. W yniki obserwacji m akroskopow ych próbek zam ieszczono w tablicy 2. We wszystkich zapraw ach w ypełniaczem jest piasek kwarcowy. Z abarw ienie za praw określano na świeżym przełam ie, a nie na p o w ierzchni, gdyż pow ierzchnie spoin są najczęściej p o kryte zanieczyszczeniami. Przy odtw arzaniu składu za p raw istotne jest określenie rzeczywistego zabarw ienia zaprawy. Badane zapraw y charakteryzow ały się zróż nicow anym zabarw ieniem . M ożna w nich było w yróż nić zapraw y o zabarw ieniu beżowym , krem ow o-beżo- w ym oraz szarym w różnych odcieniach. W niek tó rych próbkach w idoczne były białe w trącenia. Z łożone są one głów nie z kalcytu, który utw orzył się z wyjścio w ych, grubych ziarn w apna. Skład ich został stw ier dzony na podstaw ie w yników analizy spektrofotom e- trycznej w podczerw ieni. Zabarw ienie świeżego prze łam u zapraw y często m oże sugerow ać rodzaj spoiw a w zapraw ie. Przeważnie zapraw y w apienne mają za barw ienie k rem ow o-beżow e lub beżowe, a cem ento- w o -w a p ien n e są szare.
Tablica 2. Zabarwienie i rodzaj wypełniacza w zaprawach
Oznaczenie próbki
Z abarw ienie świeżego przełam u zapraw y
Rodzaj wypełniacza 2 jasnoszare, białe, ciem noszare
3 szare 4 niebiesko-szare 5 beżowe
6 jasnoszare we 7 ciem noszare wszystkich
próbkach w ypełnia 8 beżow o-szare
10 jasnoszare czem jest piasek kw arcow y 11 jasnoszare
12 ciem noszare, miejscami białe w trącenia 13 ciem noszare 14 krem ow o-beżow e,
miejscami białe w trącenia
O cena m akroskopow a zabarw ienia zapraw y jest jednak niew ystarczająca do jednoznacznego określenia rodzaju spoiw a w zapraw ie. Z apraw y o podobnym za barw ieniu m ogą być w ykonane z różnych spoiw. Z te go w zględu konieczna jest identyfikacja składników zapraw y m etodam i obiektyw nym i, jakim i są badania instrum entalne.
Jednoznacznie określa się skład m ineralny próbki zapraw y na podstaw ie analizy rentgenograficznej. W badanych zapraw ach m etodą tą stw ierdzono w ystę pow anie m inerałów charakterystycznych dla zaprawy w apiennej i cem entow o-w apiennej.
M inerały charakterystyczne dla zapraw y w apiennej w ystępują w spoinie z najstarszego fragm entu m uru (próbka nr 14). Stw ierdzono w niej węglan w apnia w postaci kalcytu i kw arc. D yfraktogram tej próbki zam ieszczono na ił. 3.
3 . F ra g m e n t d y fr a k to g r a m ó w z a c z y n u w y s e p a ro w a n e g o z z a p ra w : 1 — w a p ie n n e j (p ró b k a n r 1 4 ), 2 — c e m e n to w o - w a p ie n n e j (p ró b k a n r 1 1 ); К — lin ie k a lc y tu , Q — lin ie k w a rc u , R — lin ie r e lik tó w k lin k ieru c e m e n tu p o rtla n d z k ie g o , H — lin ie p r o d u k tó w h y d ra ta cji c e m e n tu
3 . F ra g m e n t o f th e d iffra c tio n p a tte r n s o f th e g r o u t se p a r a te d fro m th e m o r ta r: 1 — lim e (sa m p le n o . 1 4 ); 2 — c e m e n t- lim e (sa m p le n o . 1 1 ); К — lin es o f c a lc ite , Q — lin es o f q u a rtz, R — lin es o f relics o f P o r tla n d c e m e n t clin k er, H — lin es o f c e m e n t h y d r a tio n p ro d u c ts
M inerały charakterystyczne dla zapraw y cem ento w o -w ap ien n ej w ystępują we wszystkich pozostałych próbkach. Stw ierdzono w nich obecność reliktów klin kieru cem entow ego oraz p ro d u k tó w jego hydratacji i karbonatyzacji. Relikty klinkieru występują w postaci alitu i belitu, a w niektórych próbkach także faz gli- nianow ych. Krystaliczne pro d u k ty hydratacji to
głów-4. Z a p r a w a c e m e n to w o - w a p ie n n a , p ró b k a n r 10, SEM , p o w . 4 0 0 0 x : 1 — u w o d n io n e k r ze m ia n y w a p n ia , 2 — w o d o r o tle n e k w a p n ia , 3 — re lik ty klin k ieru . F ot. a u to r k i
4. C e m e n t- lim e b in d in g , s a m p le no. 10, SEM , e n la rg em en t 4 0 0 0 x : 1 — h y d r a te d ca lc iu m s ilic a te s , 2 — ca lc iu m h y d ro x id e, 3 — relics o f clinker. P h o to : A u th o rs
W odróżnieniu od zapraw y w apiennej, zaczyny w pozostałych badanych próbkach zapraw ch arak tery zowały się budow ą typow ą dla zaczynów cem ento- w o-w apiennych. W ystępow ały w nich relikty nieu- w odnionego klinkieru cem entow ego (ił. 4) oraz u tw o ry będące produktam i hydratacji cem entu p o rtla n dzkiego w postaci uw odnionych krzem ianów w apnia, w o dorotlenku w apnia (il. 5) i ettringitu. W ystępow ały także produkty karbonatyzacji zaró w n o p ro d u k tó w hydratacji cem entu, jak i w apna.
Z aw artość stw ardniałych zaczynów w apiennych i cem en to w o -w ap ien n y ch oraz zaw artość piasku w badanych zapraw ach oznaczono na podstaw ie w y ników badań części nierozpuszczalnych w kwasie sol nym. D ane te zestaw iono w tablicy 3.
Tablica 3. Zawartość piasku i zaczynu w zaprawach
nie w o d o ro tlen ek w apnia i ettringit. Sporadycznie stw ierdzono obecność uw odnionych faz glinianow ych. P rodukty karbonatyzacji w ykryto w postaci węglanu w apnia, często w trzech odm ianach polim orficznych: kalcytu, aragonitu i vaterytu. N a dyfraktogram ach ba danych próbek w ystępuje także kw arc pochodzący z kruszyw a (il. 3).
Wyniki powyższe zostały potw ierdzone danym i uzy skanym i z obserwacji m ikroskopow ych. Również w tych badaniach zapraw a nr 14 pobrana ze spoiny z najstarszego fragm entu m uru wykazuje cechy cha rakterystyczne dla zapraw y w apiennej, której spoiw o przereagow ało w w ęglan w apnia w postaci kalcytu.
O znaczenie próbki
Zaw artość piasku % masy Z aw artość zaczynu % masy 2 52,1 47,9 3 51,3 4 8 ,7 4 79,2 20,8 5 77,8 2 2,2 6 70,0 3 0,0 7 56,0 44 ,0 8 76,0 24 ,0 10 73,7 26,3 11 70,7 29,3 12 67,2 32,8 13 58,5 41,5 14 72,5 27,5
Z aw artość w ypełniacza i zaczynu w badanych próbkach jest bardzo zróżnicow ana. Piasek stanow i od 51,3 do 79,2% masy próbki. Zaczyn w ystępuje w nich w ilości od 20,8 do 4 8 ,7 % masy.
O znaczone zaw artości zaczynu (tablica 3) posłużyły do ustalenia pierw otnej zaw artości spoiw a w zap ra wach. N iezbędne było przy tym uw zględnienie skład ników przyłączonych do spoiw a p ierw o tn eg o w tra k cie hydratacji i karbonatyzacji zapraw. Z aw artość tych składników w zaczynie została ustalona na podstaw ie w yników analizy term icznej (tablica 4). O d tw o rzo n ą pierw otną zaw artość spoiw a w próbkach oraz w zajem ne proporcje składników w składzie w ejściow ym za praw zestaw iono w tablicy 5.
Z badań pierw otnej ilości spoiw a w zapraw ach w y nika, że jedne z nich zawierają spoiw a powyżej 30% m asow ych, a w innych spoiw o w ystępuje w ilości p o nad dwa i pół razy mniejszej. W yraźnie większą zaw ar tość spoiw a stw ierdzono w próbkach nr: 2, 3, 7 i 13. Taka ilość spoiw a znajduje odbicie w stru k tu rze tych próbek. W idoczne jest przede w szystkim szczelniejsze
5. Z a p r a w a c e m e n to w o - w a p ie n n a , p ró b k a nr 4 , SEM , p o w . 6 0 0 0 x: 1 — u w o d n io n e k r ze m ia n y w a p n ia , 2 — w o d o r o tle n e k w a p n ia . F o t. a u to r k i
5. C e m e n t-lim e m o rta r, s a m p le no. 4, SEM , en la rg em en t бОООх: 1 — h y d r a te d c a lc iu m silica tes, 2 — ca lc iu m h y d ro x id e. P h o to : A u th o rs
ш ш .
7. Z a p r a w a c e m e n to w o - w a p ie n n a o s to su n k u s p o iw a d o p ia sk u ja k 1 :6 ,2 , p r ó b k a n r 4, SEM , p o w . 4 x . F ot. a u to r k i
7. C e m e n t-lim e m o r ta r w ith th e rela tio n b e tw e e n b in d in g a n d sa n d a t 1 :6 ,2 , s a m p le no. 4 , SE M , e n la rg em en t 4 0 x . P h o to : A u th o rs 6. Z a p r a w a c e m e n to w o - w a p ie n n a o s to su n k u sp o iw a d o p ia sk u ja k
1 : 1 ,8 , p r ó b k a n r 7, SEM , p o w . 4 0 x . F ot. a u to r k i
6. C e m e n t-lim e m o r ta r w ith th e rela tio n b e tw e e n th e b in d in g a n d s a n d a t 1 :1 ,8 , s a m p le no. 7, SEM , en la rg em en t 4 0 x . P h o to : A u th o rs
w ypełnienie zaczynem przestrzeni między ziarnam i kw arcu. Przykładem może służyć zapraw a nr 7 (ił. 6). W zapraw ach o mniejszej zaw artości spoiw a zaczyn nie w ypełnia tak szczelnie przestrzeni między ziarnam i piasku. W zaczynie takim w ystępują duże pory p o w ietrzne, często przylegające do ziarn piasku (ił. 7).
O m ó w ie n ie składu badanych zapraw
Pod w zględem pierw otnego składu badane zaprawy m ożna podzielić na dwie podstaw ow e grupy — jedną
Tablica 4. Straty masy próbek zapraw określone na podstaw ie analizy termicznej
O zn acze nie próbki
Strata masy próbki, %, odpow iadająca dehydratacji składników uw odnionych dekarbo-natyzacji węglanu w apnia całkow ita w tem p. do 1000°C bez C a(O H )2 z C a(O H )2 2 6,7 0,0 8,0 16,8 3 7,1 0,0 7,0 14,5 4 2,5 0,1 5,4 8,0 5 2,6 0,0 5,5 8,7 6 5,0 0,9 3,2 9,1 7 7,7 0,3 5,6 13,6 8 4,2 0,4 3,0 7,6 10 3,8 0,8 3,0 7,6 11 2,7 0,1 2,6 5,4 12 4,1 0,1 5,8 10,0 13 3,6 0,0 5,6 9,5 14 2,9 0,0 9,9 14,9
z nich stanow ią zapraw y o spoiwie w apiennym , w drugiej znajdują się zapraw y o spoiwie cem ento- w o -w apiennym .
Z apraw ę w apienną stw ierdzono w próbce pobranej ze spoiny najstarszego fragm entu m uru, zaznaczonego specjalną, czarną spoiną przez J. Zachw atow icza. Z a praw a w apienna składała się ze spoiw a w apiennego i w ypełniacza w postaci piasku. W ypełniacz w tej naj starszej zapraw ie w apiennej składa się głów nie z pia sku kw arcow go. W jakościow ym składzie tej zaprawy stw ierdzono w ystępow anie węglanu w apnia w postaci kalcytu, który pow stał w trakcie reakcji pierw otnego
Tablica 5. Pierwotna zawartość spoiwa i wzajem ne proporcje składników w zaprawach
O znacze nie próbki P ierw otna zaw artość spoiw a w zapraw ie, % m asow e Stosunek masowy cem entu do w apna w zapraw ie Stosunek masowy spoiw a do piasku w zaprawie 2 31,1 3,0 1 1 : 1,8 3 34,2 3,8 1 1 : 1,5 4 12,8 1,5 1 1 : 6,2 5 13,5 1,7 1 1 : 5,8 6 20,9 5,7 1 1 : 3,3 7 30,4 5,1 1 1 : 1,8 8 16,4 5,2 1 1 : 4,6 10 18,7 4,3 1 1 : 3,9 11 23,7 4,1 1 1 : 3,0 12 22,8 2,6 1 1 : 2,9 13 32,0 2,3 1 1 : 1,8 14 12,6 tylko spoiw o 1 : 5,8 w apienne
spoiw a w apiennego z dw utlenkiem węgla i w odą. Z a w artość kalcytu w badanej zapraw ie w ynosi 22 ,5 % jej masy. Ilość ta odpow iada pierw otnej zaw artości suche go spoiw a w apiennego w stosunku do w ypełniacza jak 1:5,8. Według literatury w zabytkowych zaprawach w a piennych stosow anych w p o łu d n io w o -zach o d n ich re jonach Niemiec stosunek masy spoiwa do kruszywa wy nosił około 1:2,5. Zastosowanie tak dużej ilości spoiwa w zapraw ach było możliwe tylko dzięki użyciu o d p o wiedniej jakości wapna. Zapraw a taka mim o użycia dużej ilości w apna nie wykazywała spękań skurczow ych3.
Z apraw y drugiej grupy pochodzą z okresu później szych napraw. W składzie wyjściowym zaw ierały one spoiw o mieszane cem en to w o -w ap ien n e oraz w ypeł niacz w postaci piasku kw arcow ego. Zależnie od miej sca pobrania próbki zaw artość tego spoiw a jest zróż nicow ana w badanych zapraw ach. Stosunek masy spo iwa do piasku w składzie wyjściowym tych zapraw zawierał się w granicach od 1:1,8 do 1:6,2. N atom iast w samym spoiwie stosunek cem entu do w apna wynosił od 1,5:1 do 5,7:1.
S truktura badanych zapraw wskazuje na stosunko w o mały stopień w ypłukania w nich spoiw a. Z tego względu m ożna przyjąć, że ustalony na podstaw ie ba dań stosunek spoiw a do wypełniacza dokładnie o d p o w iada pierw otnem u.
Z w raca uwagę duże zróżnicow anie stosunku spoiwa do wypełniacza w badanych zapraw ach. W śród bada nych 12 próbek zapraw c em en to w o -w ap ien n y ch , w trzech stosunek masy spoiw o: piasek jest zbliżony do takiego stosunku, jaki był w najstarszej zaprawie w apiennej, to znaczy 1:5,8. W pozostałych zapraw ach natom iast jest znacznie więcej spoiw a niż w zapraw ie
3 . D . K n ö fel, O l d a n d N e w M o rta rs. M a te r ia l a n a ly s e s a n d r e c o m m e n d a tio n s co n cern in g h isto ric a l m a so n ry. P ro ceed in g s o f th e 3 r d E x p ert M ee tin g N A T O -C C M S P ilo t S tu d y „ C o n s e r v a tio n o f H isto ric
najstarszej, np. w próbkach nr 2, 3, 7 i 13 w artość tego stosunku wynosi około 1:1,8.
N ależy podkreślić, że dotychczas nie ma obow iązu jących przepisów ujm ujących zalecane receptury i spo soby w ykonania zapraw przeznaczonych do prac re nowacyjnych zabytkow ych m urów ceglanych. U m oż liwia to dużą dow olność w doborze składu zapraw do spoinow ania, co potw ierdzają uzyskane wyniki badań składu zapraw stosow anych przy poprzednich ren o wacjach.
Tylko g ru n to w n a znajom ość technologii zapraw um ożliw ia zaprojektow anie właściwej zaprawy, o d p o wiedniej do potrzeb. W praktyce często zastosow anie niewłaściwej zapraw y prow adzi do nieodw racalnego zniszczenia zabytkow ego m uru. Projektow anie i w y konyw anie zapraw dla konserw acji m urów zabytko wych jest zagadnieniem w ażnym ze względu na trw a łość tych murów. W świecie pośw ięca się tem u zagad nieniu dużo uwagi, czego w yrazem są liczne badania. Ujmuje się w nich kom pleksow o problem y budow y m urów ceglanych, poczynając od w arunków g ru n to wych, spraw m ateriałowych, konstrukcyjnych oraz w pły wu środow iska na trw ałość m uru. Szczególnie istotne jest dobranie odpow iednich rozw iązań m ateriałow ych, w tym rów nież zapraw, dostosow anych do stanu k o n serw ow anego obiektu. Bardzo w ażne jest d o k u m en to w anie receptur zapraw stosow anych w pracach k o n serw atorskich.
Wyniki badań składu zapraw m ogą służyć zarów no praktyce konserw atorskiej, jak i celom n a u k o w o -b a dawczym , a także ułatw ić w ym ianę inform acji i d o świadczeń między specjalistycznymi ośrodkam i k o n serw atorskim i.
B rick S tru c tu re s”, H a m b u rg , 2 - 4 N o v e m b e r 1 9 8 9 , U m w e ltb u n d e sam t, B erlin 1 9 9 0 .
Mortar C om position in the D efensive Walls of the Old Town in Warsaw
T h e auth ors ex a m in ed the co m p o sitio n o f tw elv e sam ples o f m ortar from the d efen sive b in ding o f brick w alls in the O ld T ow n in Warsaw. T h e researchers ap p lied the X-ray m eth o d , therm al analysis and observations w ith an optical and scann in g m icroscope. T h e c o m p o sitio n o f the hardened m ortar m ade it p ossible to determ in e the original c o m p o
sition .T w o groups: lim e and cem en t-lim e w ere distin guished from the p o in t o f v iew o f th e co m p o sitio n o f the m ortar in q u estion . A characteristic feature o f the cem en t-lim e m ortar w as the d ifferen tiated c o n te n ts o f th e binder. T he relation b etw een the bin ding and sand in this case oscillated from 1 :1 ,8 to 1 :6 ,2 .
