Andrzej Kotecki
XII Konferencja Muzealnictwa
Morskiego i Rzecznego,
Gdańsk-Gdynia, 29-30 maja 2014
Niepodległość i Pamięć 21/3-4 (47-48), 321-326
NIEPODLEGŁOŚĆ I PAMIĘĆ 2014, nr 3–4 (47–48)
Andrzej Kotecki
Muzeum Niepodległości w Warszawie
XII Konferencja Muzealnictwa Morskiego i Rzecznego.
Gdańsk – Gdynia 29−30 maja 2014
Polskie muzealnictwo morskie stanowi jeden z ciekawszych elemen-tów w krajowej sieci muzealnej. Podstawowym wyróżnikiem, obok tema-tyki, jest również charakter posiadanych zbiorów. Wśród nich oczywiście wyróżniają się statki i okręty muzealne, na szczególną uwagę zasługują też eksponaty pochodzące z archeologicznych badań podwodnych. Naturalnym obszarem działalności muzealnictwa morskiego jest Wybrzeże z takimi ośrodkami, jak Trójmiasto, Szczecin i Świnoujście oraz Kołobrzeg. Niewąt-pliwie wiodącą placówką w tym zakresie jest Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku (do roku 2013 Centralne Muzeum Morskie). Jest to instytucja, która organizuje lub też inicjuje i patronuje kolejnym Konferencjom Muze-alnictwa Morskiego i Rzecznego. Każdorazowo odbywają się one w innym miejscu Polski (poprzednia, w 2012 r. w Bydgoszczy). Wśród partnerów or-ganizacyjnych tegorocznej XII Konferencji znalazło się również Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni oraz Towarzystwo Przyjaciół Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku. Patronatem honorowym objął Konferen-cję Bogdan Zdrojewski, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, który na dwudniowe obrady desygnował swojego przedstawiciela. Byli obecni również delegaci Narodowego Instytutu Muzealnictwa. Warto też podkre-ślić, że w dniach poprzedzających Konferencję, gdańskie Muzeum gościło uczestników inaugurującego spotkania przedstawicieli europejskich muze-ów rzek. Celem było zacieśnienie współpracy tych placmuze-ówek w zakresie prac badawczych, wystawienniczych czy oświatowych. Kilku uczestników tego gremium przedłużyło swój pobyt w Trójmieście, by przysłuchiwać się obra-dom gdańskiej Konferencji.
Andrzej Kotecki
Podział instytucjonalny uczestników XII Konferencji Muzealnictwa Morskiego i Rzecznego stanowił odzwierciedlenie prowadzonych działań muzealnych, oświatowych czy konserwatorskich w zakresie ochrony dzie-dzictwa narodowego. W dwudniowym programie zaprezentowało się 12 różnych placówek muzealnych z całej Polski. Zostały przygotowane i wy-głoszone 23 referaty w sześciu sesjach. Najwięcej wystąpień, i to z różnych dziedzin muzealnictwa, zaprezentowali pracownicy Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku. Posiadane doświadczenie w zakresie edukacji mor-skiej, oparte na współpracy z partnerami norweskimi i prowadzeniu badań podwodnych oraz specyfi ka placówki pod względem inwentaryzacji, dały asumpt do prezentacji właśnie tych zagadnień. Obok tej instytucji wymienić należy również Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Świnoujściu, Muzeum Morskie – Oddział Muzeum Narodowego w Szczecinie, Muzeum Oręża Pol-skiego w Kołobrzegu czy powstające Muzeum Emigracji w Gdyni.
Bardzo licznie była reprezentowana również grupa muzeów działają-cych na tzw. śródlądziu. W ich kręgu zainteresowań znalazły się zagadnie-nia związane z działalnością człowieka nad brzegami rzek i jezior. W tej grupie znalazły się Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze, Skansen Rzeki Pilicy w Tomaszowie Mazowieckim i Muzeum Regionalne w Iławie.
Warto też zwrócić uwagę na działalność oświatową popularyzującą wie-dzę nautologiczną w szkołach publicznych. W tej grupie zaprezentowały się trzy placówki, w tym jedna z południa Polski. Były to szkoła Podstawowa im. Karola Olgierda Borchardta w Gdyni, Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 40 w Gdyni oraz Gimnazjum Nr 1 z Jaworza koło Bielska-Białej.
Ostatnią grupę uczestników stanowili przedstawiciele różnych instytu-cji, którzy zaprezentowali tematy z zakresu dziedzictwa nautologicznego o mniej lub bardziej sformalizowanych formach działania. I tutaj należy wy-mienić Stowarzyszenie Loara – Wisła z Francji, Pływającą Stację Badawczą Katedry Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Szczecińskiego, Biuro Prasowe Pomorskiego Związku Żeglarskiego, Stowarzyszenie „Dzie-dzictwo Morza” oraz Zakład Archeologii Podwodnej Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
W statutowych zadaniach każdej placówki muzealnej znajdują się cztery podstawowe kierunki działalności: gromadzenie, opracowanie, eksponowa-nie i popularyzacja historii. Wszystkie one znalazły swoje odzwierciedleeksponowa-nie w przygotowanych referatach. Dodać należy jeszcze jeden kierunek działalno-ści statutowej – badania historyczne czy też, w odniesieniu do muzealnictwa
nautologicznego, badania z zakresu archeologii podwodnej. W wielu wystą-pieniach zagadnienia te przenikają się, dlatego też trudno dokonać jedno-znacznego podziału. Niemniej omówienie referatównależy rozpocząć od tej właśnie problematyki.
Przyjrzyjmy się zatem nieco dokładniej, od strony merytorycznej przy-najmniej tym zagadnieniom poruszanym na Konferencji. Jako pierwsze wyróżnić należy badania o charakterze historycznym i powiązane z nimi archeologiczne badania podwodne. Autorzy referatów skupili swoją uwagę głównie na kulturotwórczej funkcji wód (morza, rzek, jezior) w społeczeń-stwach żyjących w ich sąsiedztwie. Przeprowadzona analiza wykazała istot-ny wpływ tych działań na kształtowanie środowiska i na działanie człowieka w ciągu minionych stuleci. Konkluzja tych wystąpień była niestety bardzo pesymistyczna: w obecnych czasach mieszkańcy wielu skupisk ludzkich nie doceniają sąsiedztwa akwenów wodnych. Brak zainteresowania negatyw-nie rzutuje równegatyw-nież na ochronę obiektów historycznych, także ze strony służb konserwatorskich. Skutki tej destrukcji są widoczne również podczas prowadzonych wielokierunkowych, archeologicznych badań podwodnych. Pierwszy, może najbardziej spektakularny z uwagi na pozyskiwany mate-riał historyczny, to badania wraków zalegających polskie wody terytorialne. Na konferencji zostały zaprezentowane dwa stanowiska wrakowe. Pierw-sze z nich odnosi się do skupiska wraków na Martwej Wiśle w Gdańsku. W jednym miejscu, co zostało stwierdzone w trakcie badań szczegółowych, zalegało sześć wraków największych statków wiślanych epoki nowożytnej – bordyn. Jest to tym cenniejsze znalezisko, że do chwili obecnej, ten typ jednostki znany był jedynie z ikonografi i i literatury, brak było natomiast materialnych pozostałości tych jednostek, a w tym jednym miejscu natra-fi ono od razu na sześć wraków. Zatopienie bordyn z dużą dozą prawdopo-dobieństwa należy wiązać z oblężeniem Gdańska w 1734 roku i walkami w obronie króla Stanisława Leszczyńskiego. Należy tutaj podkreślić, że ich odnalezienie to przykład właściwej współpracy służb hydrotechnicznych, konserwatorskich i archeologicznych reprezentowanych przez Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku.
Drugi kierunek tych badań to penetracja pozostałości portu w Pucku, która obejmuje akwen o powierzchni 12 h. Docelowo port ma stanowić skansen archeologiczny. Jednak jego lokalizacja nastręcza sporych proble-mów konserwatorskich z uwagi na prowadzenie bieżącej działalności gospo-darczej w samym mieście i bezpośrednim jego sąsiedztwie.
Andrzej Kotecki
Kolejnym kierunkiem badań podwodnych są prowadzone penetracje na wodach śródlądowych, głównie jezior. Przykładem może tu być Pojezie-rze Iławskie i działalność badawcza archeologów podwodnych z Uniwersy-tetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Z zagadnieniami tymi koresponduje również działalność Stowarzysze-nia Dziedzictwo Morza ze Szczecina. Skupieni w nim nurkowie, w poro-zumieniu z instytucjami powołanymi do ochrony dziedzictwa kulturowe-go (w tym również muzeami), prowadzą penetrację zarówno potencjalnych podwodnych stanowisk archeologicznych, jak też stanowisk tego typu już zweryfi kowanych pozytywnie.
Kulturowe środowisko wodne to nie tylko historia i archeologia. Kate-dra Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Szczecińskiego za-proponowała program interdyscyplinarnych badań naukowych w oparciu o Pływającą Stację Badawczą. Na jej potrzeby Zakład dysponuje dwoma jednostkami pływającymi, w tym jedną skonstruowaną przez samych stu-dentów – uczestników programu badawczego. Dzięki nim, realizatorzy tego przedsięwzięcia mają możliwość obserwacji dokonań człowieka na pograni-czu wody i lądu, niejednokrotnie w miejscach, do których dotarcie od strony lądu jest znacznie utrudnione.
Specyfi ką muzealnictwa morskiego jest posiadania w swoich kolekcjach nietypowych eksponatów, jakimi są niewątpliwie statki i okręty. Ogromnym problemem jest stworzenie właściwej dla nich opisowej dokumentacji mu-zealnej i konserwatorskiej. Współczesna technika fotografi czna w oparciu o technologię zapisu cyfrowego umożliwia wykonanie nawet bardzo precy-zyjnych pomiarów i stanu zachowania obiektów. Niemniej jednak są to nadal technologie niezwykle kosztowne i na tego typu działania mogą pozwolić sobie naprawdę tylko nieliczne instytucje. Przykład takich działań został przedstawiony na bazie doświadczeń norweskich ośrodków konserwacji za-bytków szkutniczych.
Inną trudnością w muzealnictwie morskim jest inwentaryzacja po-siadanych eksponatów tak nietypowych, jak np. fregata „Dar Pomorza”. Na potrzeby tej jednostki został wypracowany system tworzenia dokumen-tacji inwentaryzacyjnej.
Omawiając wystąpienia związane sensu stricto z muzealnictwem, warto też zwrócić uwagę na nową inicjatywę wystawienniczą Muzeum Morskie-go w Szczecinie. Jeszcze w tym roku zostanie tam udostępniona wystawa na temat nawigacji, która będzie miała dwojaki charakter. Obok tradycyjnej
ekspozycji historycznego sprzętu nawigacyjnego zwiedzający będą mogli, przy użyciu technik interaktywnych, odbyć rejs po wyznaczonym przez sie-bie kursie.
Niezwykle trudnym zagadnieniem dla wszystkich muzeów, szczególnie w ostatnim czasie, jest pozyskiwanie środków na zakup eksponatów. Swój sposób na rozwiązanie tego problemu przedstawiło Narodowe Muzeum Mor-skie w Gdańsku. Do Działu Sztuki Marynistycznej wybrało prace grafi czne i malarskie, uzupełniające posiadane kolekcje. Ich zakup został sfi nansowany przez Towarzystwo Przyjaciół Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku, po czym Towarzystwo przekazało je w formie darowizny do Narodowego Muzeum Morskiego.
Ostatnią grupę tematyczną stanowią zagadnienia związane z działalno-ścią oświatową w zakresie szeroko rozumianej edukacji morskiej. Nadrzęd-ną metodą w tych działaniach jest popularyzacja wiedzy w sposób czynny, poprzez żywy, namacalny kontakt z obiektem muzealnym lub jego substy-tutem. Doskonałym tego przykładem są działania podejmowane w ramach np. warsztatów szkutniczych i powroźniczych w Ośrodku Kultury Morskiej w Gdańsku. Zostały one przygotowane i zorganizowane w oparciu o pro-gramy muzealników norweskich, które mają na celu zachowanie rzadkich i ginących zawodów.
Odmienny charakter ma stworzenie wirtualnego Muzeum Żeglarstwa na bazie archiwum Pomorskiego Związku Żeglarskiego. Podstawowym ce-lem tego działania jest udostępnienie i zachowanie dokumentacji działalno-ści żeglarskiej na różnych poziomach tej dziedziny sportu i rekreacji.
Należy wspomnieć też o proponowanych programach oświatowych dla najmłodszych. Jedną z jego form jest zdobywanie wiedzy na temat patro-na szkoły. Takie właśnie działania prowadzone są przez Szkołę Podstawową nr 40 im. kpt. ż. w. Karola Olgierda Borchardta w Gdyni. Do realizacji tego programu, wykraczającego również poza szkolne mury, służy stworzona w szkole Sala Tradycji Patrona. Organizowane są m. in. rajdy gdyńskimi śladami kpt. Borchardta, w których mogą brać udział uczniowie z wszyst-kich trzech poziomów nauczania – szkół podstawowych, gimnazjum i po-nadgimnazjalnych. Na potrzeby tego przedsięwzięcia szkoła podpisała poro-zumienie z Narodowym Muzeum Morskim w Gdańsku w zakresie pomocy merytorycznej i współpracy organizacyjnej.
Niezwykle ciekawą historią jest powstanie Muzeum Flory i Fauny Mor-skiej i Śródlądowej w Jaworzu (koło Bielska-Białej). Do Gimnazjum Nr 1
Andrzej Kotecki
trafi ły zbiory bosmana Polskiej Marynarki Handlowej – Erwina Pastewnego, który pochodził z tej miejscowości. Przekazane zbiory stanowią własność szkoły i są w niej eksponowane. Doceniając walory poznawcze i historyczne zgromadzonych okazów, władze lokalne podjęły decyzję o przyznaniu szko-le środków na rozbudowę, dzięki temu powstał przyszkolny pawilon muze-alny o powierzchni 140 m2. Mieści on salę ekspozycyjną wraz z akwariami
oraz salę dydaktyczną. Otwarcie tego obiektu nastąpiło 5 września br. Nie bez znaczenia dla tej placówki było nawiązanie współpracy z Wydziałem Biologii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, dzięki czemu muzeum zyskało należyty nadzór merytoryczny nad swoimi zbiorami i działalnością. Bogaty program dwudniowej Konferencji przyniósł bardzo ciekawe materiały z zakresu zagadnień współczesnego muzealnictwa, metod ba-dawczych, metodologii pracy muzealnej oraz oświatowej. Do tradycji tych spotkań należy publikacja ogłoszonych wystąpień. Z reguły ukazuje się ona na kolejnej konferencji. Należy więc mieć nadzieję, że za dwa lata będzie można sięgnąć do publikacji zawierającej wystąpienia uczestników XII Kon-ferencji Muzealnictwa Morskiego i Rzecznego.
