Konserwacja obrazu z przedstawieniem "Matki Boskiej z Dzieciątkiem" typu "piekarskiego" z Pustelnika

Małgorzata Schuster-Gawłowska

Konserwacja obrazu z

przedstawieniem "Matki Boskiej z

Dzieciątkiem" typu "piekarskiego" z

Pustelnika

Ochrona Zabytków 39/3 (154), 178-195

1986

nym m iejscu (Kraików, Zam ość), n a d a ją c im sporne zn a­ czenie w skali o g ó ln o p a ń s tw o w e j. T rzeb a1 je d n a k d o ­ d ać, że ja k się w yd o je ch o dziło tu przede wszystkim o asp ekt finansow y. Nasze w ielkie przedsięw zięcia re­ w alo ryza cyjn e borykają się bowiem z bardzo liczny­ mi i różnorodnym i problem am i, w ie le jest przypadko­ wości, a p rzeb ieg ich budzi stałe zostrzeżenlia z a r ó w ­ no w sferze p la n o w a n ia , jaik i realizacji. E lem ent u działu społeczeństw a, co jest za s ta n a w ia ją c e przy p a ­ nujących zasad ach politycznych, został w praktyce zu­ p ełn ie pom inięty, używ ając języka rew aloryzacji —

„w ysiedlony” . Szeroko zak ro jo n e prace prow adzi się bez w iększego zap lec za m a te ria ło w e g o i jas n e g o o r a z je d n o lite g o o p a rc ia p raw n eg o. M o żn a je w ięc chyba uznać za c ią g le jeszcze pionierskie i ja k o ta k ie sta­ nowić m ogą dobry m a teria ł d la a n a liz przy tw orzeniu now ej, kom pleksow ej podstawy p raw n ej przedsięw zięć rewaloryzacyjnych następnej g e n e ra c ji.

dr W o j c i e c h Kowa lski K a t e d r a P ra w a M i ę d z y n a r o d o w e g o i Stosunków M ię d z y n a r o d o w y c h Uniw ersy tet Śląski

IN THE LEGAL SYSTEM THE PLACE OF THE PROTECTION OF CULTURAL PROPERTY

The a rtic le d e a ls w ith a co ntroversial prob lem of p lacin g re g u la tio n s on th e protection of cu ltu ra l prop erty in the g e ­ n e ra l le g a l system. A fte r presenting m a jo r e n d a n g e rin g s f a ­ ced by a rc h ite c tu ra l h e rita g e in P o la n d an d present p ro ­ te ctiv e re g u la tio n s , the a u th o r discusses a p p ro p ria te r e ­ c o m m e n d a tio n s of in te rn a tio n a l o rg a n iza tio n s such as U N E S C O a n d th e E urop ean C o u n cil as w ell as the g u id e ­ -lin e s of systems of th e p rotection of c u ltu ra l prop erty in som e co un tries. L a te r in th e text th e a u th o r ponders on v a ria n ts of possible le g is la tiv e solutions in the Polish law . The most im p o rta n t le g a l in strum ent should still be th e la w on th e p ro tectio n of c u ltu ral prop erty, a lth o u g h m o d i­ fie d w h en c o m p a re d to its present form . It should set out fu n d a m e n ta l aim s o f the pro tectio n , basic defin itio n s, m ain c o m p e te n t bo d ie s a n d th e ir tasks, p a rtic ip a tio n of th e so­ ciety in m o n u m e n ts’ p rotection . It should also specify rights a n d resp o n s ib ilities of disposers an d owners. A m ore d e t a i­ led re g u la tio n of th e protection of in d iv id u a l m onum ents of sim ila r n a tu re m ay fin d its refle ctio n in s e p a ra te laws ( a r ­

chives, lib ra rie s, m useum s). The p ro tectio n of a rc h ite c tu ra l h e rita g e m ay be solved in d iffe re n t ways. The concepts to le a v e th ese p rob lem s w ith in a g e n e ra l la w system, to se ttle them e ith e r w ith in th e law on la n d d e v e lo p m e n t or w ithin co nstru ctio n a l la w or to in clu d e into reg u latio n s on b ro a d ly co nceived e n viro n m en t p rotection a re re g a rd e d by the a u th o r as less b e n e fic ia l. It has been a c c e p te d th a t th e most p ro p er solution is to d ra w a new le g a l in strum ent which w o u ld in c lu d e a uniform re g u la tio n of protection , p re ­ servation, re h a b ilita tio n an d use of co m p lexe s of historic structures. Such a d o c u m e n t w o uld s e ttle dow n a ll basic problem s a n d w ould e x p a n d an d c o m p le m e n t the la w on la n d d e v e lo p m e n t an d b u ild in g . It should also touch upon fin a n c ia l m atters a n d the p a rtic ip a tio n of a so cial fa c to r in th e process of re h a b ilita tio n . A n o th e r v a ria n t of this co n c e p t is to re g u la te - on ą b ro a d basis - th e re n e w a l an d d e v e lo p m e n t of towns. Such a la w w o u ld a llo w fo r a b e tte r c o o rd in a tio n o f protective ac tivities a n d e x p an sio n .

M A Ł G O R Z A T A S C H U S T E R -G A W Ł O W S K A

KONSERWACJA OBRAZU Z PRZEDSTAWIENIEM „MATKI BOSKIEJ Z DZIECIĄTKIEM"

TYPU „PIEKARSKIEGO” Z PUSTELNIKA

W I altach 1983—1985 przeprow adzi łam kon serw ację o brazu na d rew n ie , p rzed sta w ia ją ce g o M a tk ę Boską z D ziec iątkiem w typie H o d e g e trii, zwanym na naszym te re n ie „P iekarskim ” . O b ra z pochodzi z kościoła p a ­ ra fia ln e g o Św.Św. Katarzyny i S tan isław a w Pustelniku w w o jew ó d ztw ie siedleckim 1.

A u to r obrazu n ie jest znamy, n a to m ia s t p ew n e daine stylistyczne i tec h n o lo g ic zn e w skazu ją na pow stanie d z ie ło w w arsztacie małopolskim w X V lub XVI w. P o d o b razie skład a się z trzech desek lipowych o wy- m ałrach 104,3 X 71,2 cm. Technika m a lo w an ia te m p e ­ ro w a; całość została kilkakro tn ie p rzem alo w ana o le jn o .

wi, w lew ej trzym a1E w a n g e l i ę w z ie lo n e j opraw ie. O r ­ n am e n t przy wycięciu ma szyję złotobrązow y. M airia u b ran o w suknię oiaminoczerwomą z drobnym wzoirkiem przy wycięciu. Jej g ło w ę i ram ion a okrywa' cie m n o g ra­ natow y płaszcz. Brzeg m afariu m i płaszozai zdobi forą- zowozłoty o rn am e n t. Spod matom urn, z lew ej stromy, w i­ d ać b rzeg b ia łe j koronki, z p raw ej strony twairzy paismo brązowych włosów. Płaszcz spięty na piersi broszą złożoną z dwóch kolistych elem entów . K a rn a c jo M a tk i Boskiej ugrowoiróżowa, oczy ciem n ob rązow e, usta m a­ łe, silnie czerw one. K a rn ac ja D ziec iątka i ręce M a d o n ­ ny ciemnougrow o-szaire. W łosy D z ie c ią tk a kędzierzaw e,

S tan o brazu przed ko n serw acją (il. 1)

O p i s i n w e n t a r y z a c y j n y i k o l o r y s t y c z - n y. O b ra z zakom po n ow an y na płaszczyźnie stojącego p ro stokąta p rzedstaw ia M a tk ę Boską z D zieciątkiem typu H odegetriii. M a tk a Boska ujęta do bioder, p ra ­ w ie fro n tal nie, na lew ej ręce trzyma D zieciątko , n a które w skazu je p raw ą d ło n ią. Twairz lekko zwrócona w stronę d ziecka1, w zrok skierowany na w idza. D z ie ­ ciątko w szairoliliowej sukience, p raw ą ręką b ło g o s ła­

1 A rtyku ł niniejszy je s t częścią pracy k w a lifik a c y jn e j na s ta ­ nowisko d o c e n ta w K a te d rze K on serw acji M a lo w id e ł S z ta lu ­ gowych i R zeźby D re w n ia n e j P o lic h ro m o w a n e j W y d z ia łu K on­ se rw a cji D z ie ł Sztuki A k a d e m ii Sztuk Pięknych w K rakow ie, p ro w a d zo n e j pod o p ie k ą prof. Zofii M e d w e c k ie j.

Za pom oc u d z ie lo n ą w tra k c ie z b ie ra n ia m a te ria łó w i p is a ­ nia pracy p ra g n ę g o rą c o p o d z ię k o w a ć : prof. Z. M e d w e c k ie j, prof. dr L. K alin ow skiem u, doc. d r ha b . J. G ad o m skiem u , doc. M . N ie d z ie ls k ie j, doc. J. N yklow i, d r M . P iw ockiej, ad iu n kto w i M . P acio rkow i, st. wykł. J. G aw ło w sk iem u .

brązow e. Tło g ra w e ro w an e ze styl izowa nym отпоил e n­ tern roślinnym, srebrzone. N im b y n a d g łow am i g ra w e ­ row ane, złocone, pokryte dod atkow o laserunkiem żół- topomairańczowym. N a obw odzie nim bu M a tk i Boskiej w id n ie je tekst pisany n ie w p ra w n ą aintykwą: „R E G IN A CO ELI LAETARE ALLA Q U IA Q U E M M ERU ISTI P O R - TARE” .

B u d o w a t e c h n o l o g i c z n ai. W c e Iu odczyta­ nia stratygrafii obrazu ii» określenia techniki ii te c h n o ­ logii w yko n an ia poszczególnych w arstw poczynione zo- staiły n astę p u jąc e b a d a n ia ii d o k u m e n ta c ja 2:

1. F oto grafie cz a rn o -b ia łe przed konserw acją (całość, odw rocie, fragm enty).

2. F oto grafie kolorow e p rzed (konserwacją (przezrocza). 3. F oto grafie w św ietle analitycznym IR, UV, X (ii. 1 В ii C).

4. Wykoiniaimie przekrojów bocznych z wairstw m a la r­ skich i zapraw .

5. W ykonalnie b ad ań fizykochemicznych przekrojów (na m ik roainal i zatorze I aseroiwy m ).

6. W yko n an ie b ad ań chem icznych barw n ików 'i spoiw z warstw y p ierw otnej i p rzem alow ań.

7. W y ko n an ie b ad ań d endrologicznych d rew n a. 8. F oto grafie cz a rn o -b ia łe li ko lo ro w e w czasie S po konserw acji.

9. D o k u m e n ta c ja rysunkowa (kalki w skali 1 : 1 ) . 10. Z e b ra n ie m ateriału do a n alizy porów naw czej — sty­ listycznej ii e w e n tu a ln e d a to w a n ie odkrytego obrazu.

S t r a it y g r a f i a (il. 2 A). O b ra z skład ał się z 27 w arstw technologicznych i 5 warstw chronologicznych. (Szczegółow o om aw iam w yłącznie m alo w id ło p ie rw o t­ ne, tzn. o ryg inał z XV w.).

I wairstwa ch ronolog iezma :

- laseru n ek olejny (?) ii o rn am e n t nai brzegach szat, - o rn a m e n t złoty nai sukience D ziec iątka ,

- m alo w id ło pierw otn e tem pero w e (p ig m enty: azuryt, azuryt + czerń + czerw o n a o rg an iczna + p ig m e n t ż e la ­ zowy żółty + biel ołowiowa', biel ołow iow a + umbrai + + cynober, żółta cynow o-ołow iow a n a srebrze, spoiwo tem pero w e),

- follia srebrna na brzegach szat (i p ierw otn ie w tle), - lesz (?) — przeklejenlie pod srebro,

- rysunek cze rn ią, w ykonany pędzlem ,

- z ap ra w a b ia ła k red o w o -klejo w a (pod srebrem e w e n ­ tu a ln ie g raw eru nek? ),

- paski p łó tn a na łączen iu desek,

- p o d o b razie d re w n ia n e z 3 desek lipowych klejonych w u kład zie pionowym , grubość ok. 1,5 cm.

T e c h n i k a m a l o w a n i a . O b ra z został n a m a lo ­ w an y a a p od o braziu z trzech desek lipowych klejonych na; styk, w zm acnianych d w iem a s pong aim i. U kład sło­ jó w pionowy. O d w ro c ie o b ro b io n e dłutem , od strony lic a1 deski zostały w yg ład zo n e 1 w miejscach łączeń w zm o cn io n e paskam i n akle jo n e g o płótna. Deski po­ kryte z a p ra w ą kred o w o -klejo w ą , kilkuw arstw ow ą, szli­ fo w a n ą . N a s tę p n ie n an ie sio n o ogólny irysunek (być m oże z szablonu (?) 1 przygotow ano z a p ra w ę pod srebrzenie. Tło m o g ło być grawerowam î lub punco- wame (?), świadczy o tym brosza sp in a ją c a płaszcz — o rn am entem kłutym i punoowainym w zap ra w ie . N apis o becny (późny, może X V II w ) d ookoła nlimbu M atk i Boskiej został być może powtórzony z pierw otnego, zniszczonego 1 zakrytego n o w ą z ap ra w ą (?). Kolejno

mlejsoai pod sreb rzenia pokryto leszem (k le je m ) 1 sre­ brzono fo lią srebrną.

N a s tę p n ie w ykon an o p o p ra w n y rysunek p ędzlem , czer­ nią, z widocznym szrafow anlem w ciemiiach na srebrze (lam ów ki w z a ła m a n ia c h ). Kolejnym etap em prac było m ailowanie właści we. N a mailowano szaity M a tk i Boskiej 1 Dzieciątkai tec h n iką tem p e ro w ą . Podłożono k a rn a c je ciemnym różem, a potem w ykań czan o laseru n ko w e b ie ­ lą z cynobrem . N a m a lo w a n o ja s n e fa łd y no; cie m n ej tu n ice D ziec iątka , błyski na w łosach, g d z ie n ie g d z ie podkreślono irysunek. N a s tę p n ie w ykon an o laseru n ek o lejn y (?) g old łakiem na srebrnych laimówkach o tar czających szaty o ra z n an ie sio n o o rn a m e n t fa r b ą ja - snożółtą 1 p om arańczo w ą. N a tu n ic e D z ie c ią tk a w y­ konano o rn a m e n t patronow y złotem , n a jp ra w d o p o d o b ­ niej w proszku, na spoiw ie olejnym . C ało ść p ra w d o p o ­ d o b n ie zawerniiksowano (?).

S ta u n z a c h o w a n i a . O b ra z z n a jd o w a ł się w złym stanie. Deski p od o brazia były ro z k le jo n e i p o p ę k a n e w zdłuż słoi — tw orząc zn aczn e rozstępy. D rew no było z a a ta k o w a n e przez o w ady (b rak czynnych żerow isk). Spongi w tórne n ie spełniały swojej fu nkcji, p o w o d u ją c dailsze zniszczenie. Trzykrotne p rze m a lo w a n ie c a łe g o obrazu zm ieniło zu p e łn ie je g o zam ierzony w yraz a rty ­ styczny. Tło p raw d o p o d b n ie rów nież niie było p ie rw o t­ ne. P rzem alo w an ie dw udziestow ieczne nie p rzed sta­ w ia ło żad n ej wairtości historycznej a mi airtystycznej, w ykonano je bardzo prym itywnie i n iefacho w o . Z a p ra ­ w a, m iejscam i odspojoniai, m iała liczne w ykruszenia, p ęch erze i ubytki.

Konserw acja o brazu (il. 3 i 4)

Zai cel konserw acji przyjęło odsło n ięcie spod wtórnych naw arstw ień p ierw otnego m a lo w id ła, je g o konserw ację tec h n iczn ą o ra z propozycje rozw iązania' estetycznego, w zależności od stano o dkrytego m a lo w id ła. O s o b n e z a g a d n ie n ie stanow iła spraw a g ra w e ro w a n e g o tłai, które w ym ag ało odrębnych b a d a ń i decyzji.

I e t a p p r a c : 1. W yjęto obraz z ram.

2. Z ab ezp ieczo no łuszcącą się p artię m alow idła' z z a ­ praw ą za pom ocą coletty i bibułki jap o ń sk ie j.

3. W yko n an o próby nai usuw anie kolejnych w arstw p rzem alo w ań i złoceń (lu b srebrzeń).

4. W yko n an o odkrywki pasow e w w ielu punktach o b ra ­ zu, tak by odsłonić ko lejne warstwy i oiryginał, ai rów­ nocześnie w ypróbow ać środki chem iczne o d p o w ie d n ie d la każdej warstwy.

5. U suw ano k o le jn e p rzem alo w a n ia i warstwy póź­ niejsze.

P iąta w arstw a ch ro n olo giczn a:

— retusz o lejn y — m ieszanką m etan olu z te rp e n ty n ą

1

:

2

,

2 D o k u m e n ta c ję fo to g ra ficzn a, c z a rn o -b ia ła i k o lo ro w ą w y­ k o n a ł Janusz G a w ło w s k i; fo to g ra fie w św ietle a n a lity c zn y m IR, U V , X — Jan Rutkowski; b a d a n ia fizy ko c h em iczn e p rze ­ kro jó w w arstw — dr M a r ia L ig ę za ; b a d a n ia c h e m ic z n e b a rw ­ ników i spoiw — P a w e ł K araszkiew icz i M a r ia R og oż; b a d a ­ nia d e n d ro lo g ic z n e d re w n a — doc. M a r ia N ie d z ie ls k a ; d o ­ k u m e n ta c ję rysunkową — M a łg o rz a ta S c h u s te r-G a w ło w s k a .

A

1. ,, M a t k a Boska z D z ie c ią tk ie m " , Pustelnik (woj. si ed le cki e) , stan p r z e d k o n s e r w a c ją : A - w świetle bia łym, wi d oc zn e p r z e m a l o w a n i a na całości ob ra z u (fot. J. Gaw łow sk i, 1983 г.); В — lico o b r a z u w świetle IR, widoczny rysunek twarzy M a ­ do nn y (fot. J. Rutkowski, 1983 r.); С — lico o b ra z u w świetle U V , w i ­ do cz n e retusze i p r z e m a l o w a n i a n a całości p o z a t w a r z ą M a d o n n y (fot. J. Rutkowski, 1983 r.)

1. " O u r Lady a n d the C h il d " , P u­ stelnik (t he pro v in c e of Sie d lc e) , cond ition be fo r e co ns e rv a ti o n : A — in the wh ite light, visible r e p a i n ­ tings on the s u rface of th e p a i n ­ ti n g ; В — fa c e of the p a i n t i n g in IR light, visible d r a w i n g of M a ­ do nn a's f a c e ; С — fa c e of the p a in t in g in U V light, visible r e ­ to uch ing a n d r e p a in t i n g on the en tir e p ic tu re e x c e p t M a d o n n a ’s fa c e — laseru n ek — acetonem , — z ło c o n e n im b y (m e ta le m w p ło tk a c h ) — a c e to n + + c h lo ro fo rm (1 : 1), Czwainta' w a rs tw a c h r o n o lo g ic z n o : — s re b rz o n e t ło (a lu m in iu m ) — o k ła d y z a c e to n u i c h lo ­ ro fo rm u 1 : 1, — m iikstian — do czyszczan o c h lo ro fo rm e m ,

— prze m a ilo w a n ie o łe jn e — d w u m e ty lo fe rm a im id e m , — к-it b io ły , k re d o w y — na m o k ro i s uch o, skailpe le m , U w a g a — z d e c y d o w a n o z o s ta w ić p ó ź n ie js z e z ło c o n e tło z g ra w e ru n k ie m , gd yż z a c h o w a n e resztki s re b rn e g o , p ie rw o tn e g o b y ły z b yt m a łe , a b y w e d łu g n ic h re k o n ­ s tru o w a ć c a ło ś ć , a o d s ło n ię te tło b y ło d o ś ć d o b rz e z a c h o w a n e .

Trzecia w arstw a ch ro n olo giczn o :

— prze m a ła w a n ie o le jn e — dwu metyloferm am idem , — p o d k ła d o le jn y (u g ro w y na pła s z c z u M a tk i B o s k ie j) — dwu m etyloferm am idem,

D r u g o w a rs tw a c h r o n o lo g ic z n o :

— p rzem alo w a n ie tem p ero w e — rozm iękczano d w u m ety­ loformaimidem, doczyszczano m ech an iczn ie skalpelem , — kity b ia łe w zasad zie zostaw iano tam , g d zie były p raw idłow o w ykonane, czasem szlifow ano, usunięto tylko w ad liw e i kruszące się.

Podczas usuw ania warstw wtórnych p o d k le ja n o syste­ m atycznie łuszczące się m iejsca klejem rybim (k a ru ­ kiem ) oik. 5 % na ciepło.

II e t a p — konserw acja p od o brazia 3:

1. Rozm ontow anie podobrazia' (u su n ięc ie śrub i spong). 2. Im p re g n a c ja desek 1 5 % roztworem P aralo id u В 72 w ksylanie + a c e to n w stosunku 9 : 1 .

3. U su n ięcie forby b rązow ej z o dw rocia desek (o k ła ­ dy + m ech an iczn e doczyszczanie: ksylen + m etanol + woda; w stosunku 3 : 1 : 0,5.

4. S kle je n ie desek n o styk przy użyciu k le ju glutymo- w eg o (skórny) przy częściowym uzupełmienliu pewnych nierówności kitem drzewnym >na b azie (kleju glutyno- w eg o. Istn ie ją ce sp ac zen ia poszczególnych desek przy takim sklejeniu w ostatecznym efekcie d a ły ko lebkow a- tq p ow ierzchnię c a łej tablicy.

5. Z a m o n to w a n ie spong. Spang i w yk o n an o z d rew n a lip o w e g o o łukowym przebiegu w łó kien , d o k ła d n ie o p ra c o w a n o ich płaszczyzny da łu k o w eg o kształtu t a ­ blicy. O d w ro c ie spong p ierw otn ie sp ro w ad zan e do płaszczyzny, o zatem najgrub sze w środow ej częśai, po pewnym okresie ich fu n k cjo n o w a n ia ścien io n e z za- ahowamiem je d n a k o w e j grubości n a całym ich p rz e ­ biegu (ok. 0,8 cm).

6. W k le je n ie w zm ocnień w fo rm ie ,,jaskółczych o g o ­ n ó w ’* od odw rocia. W celu d o d a tk o w e g o w zm ocnienia konstrukcyjnego n a łąc zen ia ch d esek w p ro w ad zo n o po 4 ,,jaskółcze o gony” od odwrocia', w yk o n an e z d rew n a jesio no w eg o.

7. Zaikitow anie ubytków d'rewna. Ubytki d rew n a od strony lica u zu p ełn io n o kitam i trocinow ym i na b a z ie P aralo id u В 72 w a c e to n ie (ii. 4 B).

III e t a p — k o n se rw acja lio a o b ra z u :

1. Przyklejono wszystkie pęcherze i luźne fragm en ty klejem rybiim (ka ru kiem ) ok. 5 % ma ciepło.

2. Zakitowaino ubytki zapraw y w o b rę b ie m alo w id ła i złoconego tła kitem kred owo-(klej owym (ok. 1 5 % w o ­ da klejow a + k re d a + tym ol) (il. 3 D ). M iejsc a pod kity nasycono n a jp ie r w 5 % w o d ą k le jo w ą , potem za k ła ­ d a n o kit w ielow arstw ow o — pędzelkiem . Szlifow ano kity ima mokro korkiem i na sucho m o d elo w an a s k a l­

pelem . G ra w e ru n e k w tle w yprow adzono dłutkiem i skalpelem .

3. W m iejsca kitów założonych w tle złoconym p o ło ­ żono dw u krotn ie p u lm e n t czerwony, pod srebrzenia położono rów nież dw a irazy p u lm en t żółty.

4. W ykonalno złocen ie t ła złotem strąconym , spaleno- wamym na c a łe j pow ierzchni.

5. W yko n an o sreb rze n ie elem en tó w brakujących w o r­ n am entach srebrem strąconym po społerowanliu, z a ­ bezpieczonym lakierem nitrocelulozow ym (aaiponlak). U w a g a : p race w ym ienione w punktach 2, 3, 4, 5 — w ykonał a d iu n k t Mamiain Paciorek.

6. Kity kredow e w o b rę b ie m a ło w id ła zaim p re g n o w a­ no 5 % w o d ą klejo w ą (ił. 3 D ).

3 Tę część ko nserw acji w yk o n ał a d iu n k t M a ria n P aciorek, kiero w nik P racow ni K on serw acji Rzeźby D re w n ia n e j P olichro­ m o w an ej, W y d z ia łu K on serw acji D z ie ł Sztuki A SP w K ra k o ­ w ie.

o z n a c z e n i e g r a f i c z n e

4

jj ь

ł tOcone. n im b y i ornam enty /m ota/em na mikthó

S re b rz o n e . t ł o / a lu n n m iu m /

m i k s t i o n

p rze m alo w an ie. cało ścio w e , olejne.

k / t h re d o w o - klejow y

prz.em alcivoini'e całościow e , d t j« e ałbfo płatkow e n a n im b a ch i w II«

pLil*n«-nt c z e rw o n y p o d k ła d te m p e ro w y , u g ro w y p r z e m a lo w a n ie c a ło śc io w e ( temperowe- zioło w obrąb ie n im b d w pu|me.nt c z e rw o n y s a p r û w ü kred ow a , ^röw trvjw una kity

kredowe-!aberunetc olejny i o rn a m e n t n a b rze g a c h szot o r n a m e n t e to fy n a tu n ic e , p z -ie e itffk a

m a lo w id ło t u npern>ue.

fo lia srebrna n a bnse<jach -Szot i rv t/e

lesz /p rz c k le j’e n i« . J r y s u n e k cze rn icy z a p r a w a k re d o w o - k le jo w a paski p łd b ta n a t ty iz ftn ia o k d es e k 3 d e s k i l ip o w e s p o n g i d r e w n i a n e , s o s n o w e śruby m etalow e

■farba olejna ( b rw io w a и а odwroatu

ra m a d rew niana , n t e ib io n a , efeeona

A

2. „ M a t k a Boska z D z i e c ią t k ie m " z Pustelnika, st ra t y g r a f ia : A — p r z e d k o n s e r w a c ją ; В — po ko nse rw ac ji (rys. M . G a w ło w s k a ) 2. " O u r La dy a n d th e C h i l d " from Pustelnik. S tr a ti g ra p h y : A — be fo r e conservation, В — a f te r conservation

l a Ó W A C 2 E N I E C R A T IC Z M S

u

29

И

m

m

aa и

0

А Ч ч ^ Я J

>v:

-werru'ks cWnertPł^o - w^skawy »v ~ferp*>*iyme гвК/зг* olejno'i^wK -7nt j loserv/nkt

re tv jte it m p c r o w e .

ге"к>ле oma*^i«KxVwv f goldlöck «aponlack na nowych *г*ЬгьелГас1п

w e rm k t c(ar*iorowy w terpentynie,

$rebfŁ«nie srcbre** *к*$м>г*уг* i dot*»* wpronĄ pul w e n t id łt y « « e rw o n y

ki’ły kredowo - kl c/o**«

,sw iad e-k " s r « b r te n iq

[

" nuJtskór»

t. prtcm ofor/а и ia. о/е/ив9с

a p r e e w x fo w 'e m a ofe/nc^O

■fol/a «iofâ. w 't/e

p u lm e w t c z e rw o n y

a s wwi o d e k " p r 2ei**ał«WttniA, ic jn p « r(\ « e ^ o

«• pri.e*M o.lovi«i«iA " k m p r m w e g r

■folia jifdfq p u lm e n t cZ«r*vt>ny

K Jp ro w ci kredow o - kl«/owa. ( grtfMerbwonq

ki‘fy kredowe.

laserunek ole/ny i c r n a m e n f nu. br*eęocк t t t f f onncu*»enł »toty natkn ie« , tteieekjtkq

m a lo w id ło fm ipernw e, ■feltà s re b rn a n a be e e g a e b « a t • w ^ l u t /p u e -k ie /e m « ./ гу»ии«к « t m i ^ z a p ra w a , k r e d o w a ~ k le jo w a , p a sk t ptoK>a. n a a « k clet&k 7 d ę t k i lip o w t . k i t y "h r o a in o w o ** k l« / a w e t p o a q i « .d re w n a l i p o w e g o „jaskdffctC o g o n y * j ’miVmowC r a m a d n e W m an a В

7. C ałość m a lo w id ła z a w e m iksow ano w erniksem d a ­ m arowym w terpentynie.

8. Wykaniaino próby scalen ia kolorystycznego m etodq n aślad o w n iczą : a ) użyto do p od kład ó w p igm entów w proszku ze spoiwem tem perow ym (klej g I otyn owy) ;

b) użyto do p od kład u pig m entó w w proszku ze spoi­ wem tem perow ym jajo w ym ; c) wykończono m alow idło stosując laserunki o le jn e z w erniksem d a ima/rowym w terpentynie.

W yko n an o scalen ie kolorystyczne większych partii m

A

3. „ M a t k a Boska z D z i e c i ą t k i e m " w tr akc ie ko nse rw ac ji : A — lico w świetle bi ai ym podcz as us uw a ni a p r z e m a l o w a ń , w id o cz n e odkrywki p a s o w e ; В — po dc zas us uw an ia ko lejnych warstw p r z e m a lo w a ń , ry­ sunek b i a l q k r e d k ą (stopy D z i e c i ą ­ tk a ) n a n ie s io n o ze z d j ę c i a r e n t g e ­ n o w sk ie go ; С - f r a g m e n t w św ie ­ tle bi ał ym po dc za s u s u w a n ia p r z e ­ m a l o w a n i a ; D — lico w świetle bi ałym, z a k it o w a n e ubytki z a p r a w ą k le j o w o - k r e d o w ą (fot. i. Gawłow sk i, 1984 r.) 3. " O u r Lady a n d the C h il d " d u ­ ring co ns e rv at io n: A — fa c e in the wh ite lig ht duri ng the r e m o v a l of r ep ai nti ngs , visible b e lt un co ve ­ rings; В - d u ri ng the r e m o v a l of su bs e qu en t layers of r e p a in ti n g s ; d r a w i n g in w h it e c h a lk (t h e fee t

of the C h il d ) written in from X -r a y p h o t o g r a p h y ; С - d e t a i l in the wh ite lig ht du ri ng the r e m o v a l of re pa in ti ng s ; D - fa c e in the wh ite li g h t; missing parts m a d e up with g l u e a n d c h al k mor tar

lorskich m e to d ę opisamq wyżej, stosując retusz w ie lo ­ w arstwowy.

9. M a lo w id ło zawerm iksowano w erniksem matowym d a ­ ma rowo-woskowym ( 1 0 : 1 ) w terperutynie (id, 4 A). Z a g a d n ie n ia ekspozycji. O b ra z będzie ekspanowamy w nowym kościele p ara fia ln y m ; będziie zastęp ow ał głów ny ołtarz.

O b ra z po konserw acji (il. 4)

Po p rzep ro w ad zen iu praic konserw atorskich o b raz skła­ d a się z 4 wairstw chronologicznych (I, II, III i V I) przy p ozostaw ieniu św iadków warstwy III i IV o ra z z 30 wairsitw technologicznych (id. 2 B).

Po usunięciu wszystkich późniejszych n aw arstw ie ń (p o ­ za tłe m ) ii o dsło n ięciu mailowidła pierw otn eg o , uwi­

doczniły się n astę p u jęc e zmiainy w stosunku do stanu przed konserw ację.

Z m ian y fo rm a ln e : wyższe maiforiium Maitkii Boskiej, braik rq b ka z koronki — za to odsłoniły się włosy. Rysy tw a ­ rzy D ziecię tka zm ien ion e, p raw a stopka odw rócona stronę w ew n ę trzn ę. O d s ło n ię to o rn a m e n t na laimów- kach srebrnych i w ie lk ę broszę w fo rm ie czworoliśoia z w pisanym czw orobokiem s p io a ję c ę płaszcz M a tk i Bo­ skiej.

Z m ian y kolorystyczne: płaszcz M a tk i Boskiej ciem no- granOtowozi elany ze srebrnymi lam ów kam i, suknia cie m n o b łę kitn a,- czerw ona podszewka płaszcza. Tunika D ziec iętka cza rn o -zie lo n a , ze złotym patronowym wzor­ kiem w fo rm ie małych rom bów ч półksiężyców, lam ówki srebrne z orn am entem żółtym li pom arańczow ym . K ar­ n a c je M a tk i Boskiej i D ziec iętka c h ło d n e, różowe (ręce

В

O b ra z , n a m a lo w a n y w jednym z w ars ztató w kra k o w ­ skich około 1460 n , zoistał trzykrotnie g ru n to w n ie p rze­ m alow any. D w a pierwsze p rzem alo w a n i ai w ykonano w nieustalonym czasie, po każdorazowym zniszczeniu obrazu (z a a ta k o w a n ie przez ow ady). Pierwsze, p rze­ m a lo w a n ie tem p e ro w e , powtórzyło u k ła d kolorystyczny o ryginału. D ru g ie zm ien iło k o lo r płaszcza M a tk i Bo­ skiej (ja sn o n ieb ies ki) i je g o zasięg, tu n ik a D ziec iątka stała się lilio w a (p u rp u ro w a? ). W te d y być może d o ­ d an o n o w e tło g raw e ro w a n e , złocon e n a czerwonym p ulm encie. Trzeci raz p rzem alo w ano o b raz w XX w. W ted y też posreb rzo n o tło, wyzłocono mim by, osadzono spongi d re w n ia n e n a odw raciu n a śrubach i d o d an o now ą ram ę 10. Z m ien io n o kolorystykę obrazu (tu n ik a D ziec iątka b ia ła ), orn am enty (broszka M a tk i Boskiej z dwu ikolistyoh elem en tó w ), k a rn a c je (tw arz D z ie c ią t­ ka) i szczegóły ( b ia ła ko ro n ka d oo ko ła tw arzy M atk i Boskiej). O b r a z był przechow yw any w n ie najlepszych w aru n kach , o czym świadczy stan z a c h o w a n ia . O b e c ­ na konserw acja' (19 83—1985) u s u n ę ła późniejsze n a ­ w arstw ien ia (p oza tłe m ) i przywróciła m a lo w id łu jeg o

postać z X V w.

Próba an a liz y stylistycznej, a n a lo g ie

szaroróżow e). W łosy D ziec iątko c ie m n o -b la n d . Książ­ ka — o liw ko w o ziel an a . Tło g raw e ro w a n e , złocone, na czerwonym p ulm encie, rnie je s t pierw otne. Pozostaw io­ no je ze w zg lęd u n a 1 w artość historyczną i airtystyozną, a p rzed e wszystkim d la teg o , że pierw otn e tło srebrne poza małymi fra g m e n ta m i n ie zac h o w ało się.

H isto ria o biektu

Przekazów źródłowych o pochodzeniu obrazu brak. Pierw sza w iad o m o ść o miejscowości Pustelnik (a lia s C zarn aiw ala) pochodzi z 1465 r.4; o k a p licy wzmiaimka z 1477 r.5, a o ko ściele z 1482 <r.6 P arafia b yła erygo­ w a n a w 1540 Ir., przy jiui istniejącym kościele, przez J a k u b a Buczackiego, bisku pa płockiego, w raz z b u d o ­ w ą n o w eg o k a ś a io ła d rew n ia n e g o . O b e c n y kościół —

W wyniku p rzep ro w ad zo n ej konserw acji o dsło n ięto o b raz gotycki p rzed staw iający M a tk ę Boską z D z ie c ią t­

kiem w typie Hodegetriii, zw an ej P iek ars ką . Jest to jed n o z w ie lu przedstaw ień teg o typu ik o n o g raficzn e­ go, zachow anych nia te re n ie Polski.

K ilkad ziesiąt znanych egzem plarzy, skupionych przede wszystkim w o k ó ł ośrodków w M a ła p o ls c e i ma Śląsku, świadczy o o g ro m n e j popularności te m a tu 11. S p raw ą ikonografii i w ystęp ow an ia M a d o n n „P iekarskich ” z a j­ m ow ało się d o tą d Wielu badaczy — historyków sztuki 12. Z ostatnich o dkryć trz e b a w sp om nieć o b razy : M a tk a Boska z D zie c ią tk ie m z kościoła, Św. M arka ' w K rako­

4 Z m a te ria łó w ręko piśm ien nych zg ro m ad zo n ych w arch iw um S łow n ika H is to ry c z n o -G e o g ra fic z n e g o M a zo w s za (tzw. Teki

Prof. W o lf f a ) : K a r t o t e k a S H G M . Zakroczy msk ie (k si ęg i) r e l a ­

cyjne, k. 5. 443 v. (d a n e uzyskane d zięki up rze jm o ści dra

H . K o tars kieg o ).

5 Tam że, M e t r y k a K or on na , vol. 9, ,k. 88 v i 89 v.

6 T am że, M e t r y k a K o r o n n a , vol. 9, к. 153—154.

7 K a t a lo g Z a b y t k ó w Sztuki w Poisce, t. X , z. 8 (p o w . Mińsk

М а г ) , W a r s z a w a 1968, s. III, 25, il. 32.

8 N o t a t y ks. K n a p iń s k ie g o , A rchiw u m Konsystorza W a rs z a w ­

skiego, A K W . 1.39 f. 401 (d o n e uzyskane d zięki up rzejm o ści d r H . S yg ie ty ń s k ie j).

9 I. G a l i c k a , H. S y g i e t y ń s k a , , , H o d e g e t r i a ” z Błęd o-

wa , „B iu letyn H is to rii S ztuki” , nr 1, 1980, s. 35, przypis 5.

A utorki s u g e ro w a ły istn ie n ie starszego m a lo w id ła p o d p rze­ m a lo w a n ie m .

10 D a n e z o s ta tn ie g o okresu uzyskane od prob oszcza p a ra fii ks. W . G ó rn e g o , k tó ry z le c ił w y k o n a n ie ko n s e rw a c ji o b ra zu . 11 T. M r o c z ł c o , B. D ą b , Go tyc ki e H o d e g e t r i e polskie, (w :)

Ś re dn io wi ec z e. S t u d i a o kulturze, t. III, W ro c ła w —W a r s z a w a —

- K r a k ó w 1966, s. 18.

12 T. M r o c z k o , B. D ą b , op. cit. ; J. G a d o m s k i , G o ­

tyckie m a la r s tw o t a b l i c o w e M a ło p o ls k i 1 4 2 0 - 1 4 7 0 , W a rs z a w a

1981 (ta m ż e p e łn a b ib lio g r a fia ); J. G a d o m s k i , W s t ę p do

b a d a ń n a d m a ło p o ls k im m al a r s tw e m ta b li c o w y m X V wieku (1 4 2 0 —1470), „ F o lia H is to ria e A rtiu m ” , t. X I, 1975, s. 37; J. G a l i c k a , H. S y g i e t y ń s k a , op. cit.

D

w ie, datow ania ma około 1475 r. lub przed 1460 r .13; M a tk a Boska z D zieciątkiem z Błędowo, d a to w a n a 1 4 4 0 -6 0 14 ; M a tk a Boslka z D zieciątkiem z Pustelimiko w woj. siedleckim , b ęd ąc a tem atem ninfiejszego o p ra ­ co w an ia, i M atka; Boska z D zieciątkiem w W raaieryża w w oj. kieleckim 15. O b ra z z PusteImika' je s t obiektem zn ajdu jącym się naijdailej no północy Polski w stosun- ku do m apy sp orządzonej przez B. D ą b i T. M roczka 1<s. Dziełem teg o typu występującym n a jd a le j m wscho­ dzie jest M a tk a Boska z D zieciątkiem z M u zeu m w Ki­ jo w ie 17.

N ie mamy żadnych przekazów historycznych - kiedy i z czyjej inicjatyw y obraiz z Pustelnika znailazł się w kościele p ara fia ln y m Sw.Św. Katarzyny i S tan isław a w te jże miejscowości. Skąpe d a n e źró d ło w e p o d a ją rok 1540, jaiko d a tę eryg ow ania p ara fii w istniejącym

13 P ra ca d y p lo m o w a w y k o n a n a przez M . S okó ł-A u gustyń skg pod kieru nkiem prof. Zo fii M e d w e c k ie j na W y d z ia le K onser­ w a c ji D z ie ł Sztuki A S P iw K rakow ie w 1980 r., m aszynopis i d o k u m e n ta c ja w A rc h iw u m W y d z ia łu . P u b lik a c ję na te m a t o b ra zu p rzyg o to w u je doc. d r hab. B. M io d o ń s k a .

14 Por. przypis 9.

15 O b ra z je s t o b e c n ie po konserw acji p rze p ro w a d z o n e j przez a d i. M . P acio rk a z W y d z ia łu K on serw acji D z ie ł Sztuki A SP w K rakow ie.

16 Por. przypis 11.

17 Kijowskij G o s ud ar st w ie nn y j M u z i e j Z a p a d n o w o i W os to cz -

no wo Iskustwa. K a t a l o g z a p a d n o j żiwopisi i skulptury, M o ­

skwa 1961, s. 2 4 - 2 5 , fot. 2 5 ; M . F r i n t a, M e d i e v a l B oh e-

m i c a : A d d e n d a et S u b t r a h e n d a , „ A c ta H is to ria e A rtium A c a ­

d e m ic a l S c ie n ta ru m H u n g a r ic a e " , t. X X V U , z. 1—2, 1980, s. 19, fot. 15.

4. „ M a t k a Boska z D z ie c ią tk ie m " , stan p o ko nse rw ac ji : A — lico w św ie tle b i a ły m ; В — od wr oc ie , z a m o n t o w a n e n o w e sp on gi

i w z m o c n ie n ia w fo rm ie „ jaskółczych o g o n ó w " (fot. J. G a w ło w s k i, 1985 r.)

4. " O u r La dy a n d the C h il d " , co nd iti on a f t e r co ns e rv at io n: A - fa c e in the wh ite lig h t; В - the reverse, im p er fe ct ne w sponges a n d st ren gthenings in the form of " s p ar ro w -li k e tails"

ju ż kościele. Obraiz w żadnych d okum en tach a rc h iw a l­ nych nie jest w zm iankow any. Jedynie konserw acja dw udziestow ieczna, w ykon an a w okresie m iędzyw ojen­ nym, była n aj praw do p od otaniej re alizo w an a na m ie j­ scu. W o b e c braku danych historycznych, w ykonano pró bę identyfiikacjii o b razu na p od staw ie a n a liz y te c h ­ n olo giczn ej ii stylistycznej. O b ra z z Pustelnika można łączyć ze szkołą m ałopolską w okresie 1 4 4 0 -1 4 6 0 r., bliżej raku 1460. O b ra z pod w zględem tec h n o lo g ic z­ nym odipow iada dziełom w arsztatów m ałopolskich, ści­ ślej krakowskich z teg o w łaśn ie czaisu 18. Zgodność użycia poszczególnych m a te ria łó w ii sposobów ich sto­ sow ania potw ierdza tę hipotezę. W szęd zie w ystępują deski liipowe, k le jo n e na> styk, zap raw y k re d o w o -k le jo ­ w e, w ielo w arstw ow e, rysunek ryty i m alo w an y c ze rn ią, tła srebrzone la b złocone, czasem g raw e ro w a n e , pak­ iet a mailairska s k ła d a ją c a się z b arw n ik ó w : bieli o ło ­ w io w ej, czerni kostnej, azurytu, cynobru, krap lao ku , ugrów , czerw ien i i brązów ziem nych, żółcieni o ło w io - w o-cyn ow ej ; o rn am e n ty na szatach złocone, często p a - tronw o, złotem w proszku ii spoiwem o lejn ym , tec h n ika m a lo w a n ia o b razu — tem pero w a. Typ iko no g raficzn y je s t je d n ą z w ielu w ersji pow tarzanych w jednym z w arsztató w krakow skich. N ie były to w ie rn e kopie, lecz w izeru nki p ow stałe na k a n w ie te g o sam ego ry­

sunku, ze zm ian ą szczegółów, koloru lub ornam entyki. Zal eżało to od :

— czaisu, kiedy o braz był m alow any (wiemy, że n a j­ większe n a s ile n ie ,,p ro du kcji" m iało m iejsce około po­ łowy XV w ., lecz ko n tyn u a cja tem atu trw a ła jeszcze pon ad sto lat),

— od m a la rza , który go tworzył (różnice techniczne), — od w ym ogów z a m a w ia ją c e g o (form at, ram a1, przyszła lo k a liz a c ja ).

W ie le ze znanych, zinw entaryzow anych o b razó w z n a j­ d u je się jeszcze pod w arstw am i przemailowań. N a jc z ę ­ ściej lich kolorystyka, i fo rm a są taik zm ienione, iż tru d ­ no tutaij p rzep ro w ad zać a n a liz ę porów naw czą. D la te g o też o b ra z M atk i Boskiej z D zieciątkiem z Pustelnika p orów n uję jed yn ie z o b razam i po ko n serw acji, i to ta>- kirni, w w ypadku których m iałam d ostęp bezpośrednio do o ry g in a łó w i do d okum en tacji konserw atorskiej. Są

18 J. G a d o m s k i , G o ty c k i e 'm a l a r s t w o , op. cit.; J. N y k i e l ,

Te c h n o lo g ia m a la r s tw a t a b li c o w e g o M a ło p o ls k i w la t a c h 1480 — ok oł o 1510, m aszynopis, K raków 1976; t e n ż e , B u­ d o w a t e c h n o lo g ic z n a o b r a z ó w n a desce tzw. szkoły k r a k o w ­ skiej z la t 1420—1460 m a lo w a n y c h n a po d ło ż u dr ew ni an ym ,

5. „ M a t k a Boska z D z i e c i ą t k i e m 1' z Pus te ln ika : A — m a l o w i d ł o ;

włowska, lot. J. Gaw łow sk i, 1985 r.)

5. " O u r Lady a n d the C h il d ” from Pustelnik: A — p a i n t i n g ;

to o b ra z y : M a tk o В osiko z D z ie c ią tk ie m z k o ś c io ła Sw. M a rk a w K ra k o w ie 19 (il. 6 A ), M a tk a B oska z D z ie ­ c ią tk ie m z k o ś c io la i w B łę d o w ie k. W a r s z a w y 20 ( il. 9), o b e c n ie w k o ś c ie le O p a trz n o ś c i Bożej w W a rs z a w ie , M a tk a Basika z D z ie c ią tk ie m z k o ś c io ła Św.Św. M a łg o ­ rzaty ii K a ta rz y n y w K ę t a c h 21 (il. 10), M a t k a B o ska z D z ie c ią tk ie m z k o ś c io ła Św. M a rc in a z W ro c ie r y ż a 22 (ił. 7 A ), M a tk a B o s k a z D z ie c ią tk ie m z k a te d r y Sw. Krzyżai w O p o lu 23 ( i l . 8 A).

P o ró w n a n ie te c h n o lo g ii ii te c h n ik m a lo w a n ia ' w y m ie ­ n ia n y c h a b ra iz ó w p o z w a la i na u m ie s z c z e n ie ic h w je d ­ n e j s zko le czy w a rs z ta c ie . J e d y n ie M aitka Boslka z O p o ­ la różnii się miieco o d p o z o s ta ły c h , le cz ra c z e j p o d w z g lę d e m stylistycznym i c h ro n o lo g ic z n y m niż te c h n o ­ lo g ic z n y m . T e c h n o lo g ie te są z g o d n e z o p is a n y m i przez J. N y k la i J. G a d o m s k ie g o 24.

Pod w z g lę d e m fo rm a ln y m o b ra z z P u s te ln ik a w y d a je się n a jb liż s z y o b ra z o m : z W o jk o w ic K o ś c ie ln y c h 25 (il. 11), z K ę t26 ( il. 10) i z J a z o w s k a 27 ( ił. 12). K o lo r, kom p ozycjai i o rn a m e n ty k a są tu n a jb liż s z e . O b ra z m ożna u m ie ś c ić w g r u p ie p o ró w n yw a ln ych w y ż e j sześ­ c iu o b ra z ó w , d a tu ją c g o w s tę p n ie ima 1460 r. Tła w w ię k s z o ś c i o b ra z ó w s ą w tó rn e , ta k że miie m o g ą

być ainalizow aine.

N a p is w a u re o li M a tk i B o s k ie j z P u s te ln ik a ' (R E G IN A C O E LI LAETARE A L L A Q U IA Q U E M M E R U IS T I P O R - TARE), m im o ż e mie p ie rw o tn y , p o w ta rz a z a p e w n e В — a p h ot o of the co m p o s i ti o n a l d r a w i n g on foi l 19 Por. przypis 13. O b ra z o w y m ia ra c h 1 1 2 X 7 0 ,2 cm , d a to ­ w an y na 1475 r.

20 Por. przypis 9. K o n serw ac ję o b ra z u p rz e p ro w a d z iły w 1 9 8 0 r. m gr M . W o d z iń s k a , m gr À . R o m a n o w ic zo w a z P racow ni K onserw acji M a la rs tw a M u ze u m N a r o d o w e g o w W a rs z a w ie . O b ra z d a to w a n y na la ta 1440—1460.

21 K o n serw ac ję o b ra zu p rz e p ro w a d z iła w 1968 r. m gr Z o fia S ta w o w ia k . O b r a z o w y m ia ra c h 1 1 3 X ^ 8 cm (3 deski) d a to ­ w an y przez J. G a d o m s k i e g o n a ok. 1457 r. ( Go tyc ki e

m ala rs tw o, op. cit., s. 127).

22 Por. przypis 15. O b ra z o w y m ia ra c h 1 1 9 ,5 X 8 7 cm . 23 K o n serw ac ję o b ra zu p rz e p ro w a d z ił w 1983 r. a d iu n k t M . P acio re k z W y d z ia łu K on serw acji D z ie ł Sztuki A S P w K ra ­ kowie. O b ra z o w y m ia ra c h 1 2 9 X 9 2 c m , d a to w a n y przez ks. S. B ald y na 1480 r. ( M a t k a Boska O p o ls k a , O p o le 1984, s. 14) ; por. ta k ż e T. C h r z a n o w s k i , M. K o r n e c k i , Sztu­

ka Śl ąs k a O p o ls k ie g o , K ra kó w 1974, s. 122.

24 Por. przypis 18.

25 M a tk a Boska z D z ie c ią tk ie m , W o jk o w ic e K ościelne, d. pow. będziński, kościół Św. Sw. M a rc in a i D oroty, w ym iary 1 0 4 X 70 cm, k o n s e rw o w a n y w 1956 r. przez K a ro la B ąb ro w skie g o ; d a to w a n y : 1 ćw ierć X V w. ( K a t a l o g Z a b y t k ó w Sztuki w Pol­

sce) i ok. 1472 r. (J. G a d o m s k i , G o ty c k ie m ala rs tw o, op.

cit., s. 127). Zniszczony po dczas p o ż a r u w 1985 r. O b e c n ie ko n se rw o w an y przez a u to rk ę .

26 Por. przypis 21. . . . 27 M a tk a Boska z D z ie c ią tk ie m , Jazow sko, kościół p a r a fia l­ ny, d a to w a n y p rze z J. G a d o m s k i e g o n a ok. 1457 r.

( Go ty ck ie m ala rs tw o, op. c it., s. 127, fo t. 6 9 ).

a-6. ,,M a t k a Bosk a z D z i e c i ą t k i e m " z kościoła 3 w . M a r k a w K ra k o w ie : A — m a lo w id ło (fot. H . G u j d a , 1980 г.); В — f o to g r a fi a

rysunku ko m p o zy c yj n eg o n a folii (rys. M . Sokó ł-Au gus tyń ska , 1980 r., fot. J. G aw ło w s k i, 1985 r.)

6. " O u r Lady a n d th e C h il d " from St M a rk 's C hu rc h in C r a c o w : A — p a i n t i n g ; В — p h o t o of th e c o m p o s i ti o n a l d r a w i n g on foil

tekst i u kład lite r napisu zniszczonego-. Lqozy się on z nielicz-nq g ru p q o b razó w z zachowamy mi napisam i (o tym samym b rzm ien iu ). Sq to obrazy: z kościoła 3w . M a rk a w K ra k o w ie 28, z Kończyc M ałych (d. pow. cieszyń ski)29, z C zudoa (w oj. rzeszo w skie)30, z Byto­ m i a 31, z M u zeu m M a la rs tw a Z a c h o d n io e u ro p ejsk ieg o w Kijow ie 32.

C elow o n ie p o d e jm u ję tu w yczerpujących rozw ażań ikonograficznych i stylistycznych, dotyczqcych szczegó­ łów datu jących o b ra z (ja k ornam enty, brosza1, model-u- nek szat, m odel unek oczu, włosów, kolor itp .). W yw ody tak ie w o dn iesien iu do M a d o n n ,,Piekarskich” częścio­ w o przep ro w ad ził i ju ż autorzy cytowanych p ra c — B. D q b i T. M roczko o ra z J. G ad om ski. Synteza* p ro­ blem u, tj. spraw a genezy, rozprzestrzenienia*, uszere­ g o w a n ia w czasie zachow anych zabytków winna- sta­ now ić o d rę b n e o praco w an ie .

Wszyscy b a d a c z e d zieł sztuki w ie d z ą d osko nale, ja k niezwykle w a ż n e jes t p orów n yw an ie ze sobą a u te n ­ tycznych o b iek tó w zabytkowych. O b o ję tn e , czy b ę d z ie ­ my je nazyw ać o ry g in a ła m i, czy o b ie k ta m i autorskim i, au ten tykam i czy obiektam i pierwotnym i — p raw dq jest, iż w celu zidentyfikow ania- n ie z n a n e g o o biektu, należy go o dn ieść do a n a lo g ii d o k ła d n ie rozpoznanych, okreś­ lonych, spraw dzonych, usystem atyzowanych.

Id e n ty fik ac ja d zieł sztuki - tu taj mam na myśli tylko m alarstw o — n a tym w ła śn ie p o leg a. P orów nyw anie

je d n a k ze sobq obraizów w sposób bezpośredni, bliski, n apotyka n ajczę ście j olbrzym ie, tzw. o biektyw ne tru d ­ ności. Podstaw ow ą tru d no ścią jes t rozrzucenie dzieł sztuki z te g o sa m e g o czasu, ośrodka czy w arsztatu, a w reszcie te g o sam ego a u to ra — po całym świecie. N a jc zęś ciej też, porównywamii-e o b razó w w sposób bez­ pośredni, poza o kazjo n a ln y m i w ystaw am i autorskim i czy tem atycznym i, je s t -niemożliwe. Z konieczności z a ­ stęp u je się tę możliwość w ykonyw aniem ja k n a jw ie r­ niejszej -i n a jp e łn ie js z e j d o k u m en tac ji, która je d n a k zawsze jest w pewnym sensie n iedo skon ała, cząs-tko- w a, o b arczo n a mniejszym lub większym błędem . D o ­ sk on alenie m etod fotograficznych powiększeń m akro- i mikroskopowych zm ierza d o ja k n a jw ie rn ie js ze g o o d ­ d a n ia koloru, fak tu ry m aterii, szczegółów o brazu . N ic je d n a k n ie zas tq p i o ryg in a łu w je g o autentycznym w ym iarze i form ie.

28 Por. przypis 13.

29 M a tk a Boska z D z ie c ią tk ie m , K ończyce M a łe , kościół p a r a ­ fia ln y (T. D o b r o w o l s k i , S zt uk a w o je w ó d z t w a Śląskiego, K a to w ic e 1933, s. 58, il. 5 6 ).

30 M a tk a Boska z D z ie c ią tk ie m , C zud ec, kościół p a ra fia ln y ( K a t a l o g Z a b y t k ó w Sztuki w Polsce, woj. rzeszowskie, now a seria II. s. 1. s. 16. fig . 117).

31 T. M r o c z k o , B. D q b , op. c it., fo t. 15. 32 Por. przypis 17.

7. „ M a tk a Boska z D zieciątkiem " z W rocieryża: A — po usu­ nięciu przem alow ań (fot. M. Paciorek, 1985 г.); В — foto­ g ra fia rysunku kompozycyjnego na folii (rys. M . Paciorek,

1985 r., fot. J. Gawłowski, 1985 r.)

7. "O u r Lady a nd the Child" from W rocieryż: A — a fte r re­ moval of repaintings; В — a photo of the com positional drawing on foil

9. „ M a tk a Boska z D zieciątkiem " z Błędowa (fot. PIS, 1977 r.) 9. "O u r Lady and the C hild" from Błędów

8. „ M a t k a Boska z Dzieciątkiem" z O p o la : A — malowidło (fot. M . Paciorek, 1983 г.); В — fotografia rysunku kompozy­ cyjnego na folii (rys. M. Paciorek, 1983 r., fot. J. Gawłowski,

1985 r.)

8. "O u r Lady a nd the Child" from O p o l ei A — painting; В — a photo of the compositional drawing on foil

10. „ M a t k a Boska z Dzieciątkiem” z Kęt (fot. J. Gawłowski, 1984 r.)

10. " Our Lady a n d the Child” from Kęty

11. „ M a t k a Boska z D z i e c i ą t k i e m " z W o j k o w i c Kościelnych (fot. W . W o ln y , 1960 r.).

11. " O u r L a d y a n d th e C hi ld " from W o j k o w i c e Kościelne

ю и и щ в й Р « « « » m

12. „ M a t k a Boska z D z i e c i ą t k i e m" z Jazowska, w czasie ko ns e rw a cj i (fot. A. W aw r y n k ie w ic z , 1965 r.)

12. " O u r Lady a n d the C h il d ” from Jazowsko, d u ri ng c o n ­ servation

Jednq z m etod d o k u m en tac ji, służącej do w ie rn e g o u trw a le n ia p rzyn ajm niej je d n e g o elem en tu m a lo w id ła, ja k im jest rysunek kompozycyjny, pozostaje form a o d ­ w zo ro w an ia g o na kalce w sikali 1 : 1 . S kala — p o d ­ kreślam — m a tu zn aczen ie zasad n icze. Talki rysunek wykonywamy te ra z najczęściej ma folii poliestrow ej, n ieku rczliw ej i p o s ia d a ją c e j d o s k o n a łą przejrzystość, jes t b ard zo ważnym czynnikiem w m etodzie, którą m ożna n azw ać m e to d ą „bezpośrednich p o ró w n a ń ” . N ie je s t o n a nowo, lecz stosow ana od w ielu d z ie s ią t­ ków la t przez konserw atorów d z ie ł sztuki i d o k u m e n ­ talistów . P ra g n ę tu przypom nieć, że prof. J. E. D u tk ie ­ wicz zw ra c a ł w ie lk ą u w agę i w ytrw ale w p a ja ł swoim studentom konieczność wykonyw ani ai d o k u m en tac ji w skał i 1 : 1 . Ten wymóg utrzym ał się n a W yd zia le K onserw acji D zieł Sztuki w Krakow ie i n ie je d n o k ro t­ nie przyniósł dosko nałe efekty.

K o n serw ator w swej praktyce m a n ie p o w tarza ln ą m oż­ liwość kontaktu z dziełem sztuki od tzw. kuchni, czyli może zap o zn a ć się z te c h n o lo g ią i tec h n iką pow sta­ w a n ia o brazu , je g o historią, p rzeo b raże n ia m i, zniszcze­ niam i itp. W tym w ypadku rysunek w skali 1 : 1 wy­

konamy z m alo w id ła i n p. zdjęoia re n tg en o w s kieg o d a je nieoceniony m a te ria ł do dalszych studiów fo r­ malnych czy ikonograficznych.

W yżej o p isa n e prace konserw atorskie przy o b razie M a tk i Boskiej z Pustelnika stworzyły o k a z ję d la d oko ­ n a n ia porów nań rysunków w Skali 1 : 1 i w yc ią g n ięcia płynących stąd wstępnych wniosków . Liczba za c h o w a ­ nych przedstaw ień M a tk i Boskiej z D ziec iątkiem typu „P iekarskieg o " jest od d a w n a z a s ta n a w ia ją c a i p od ­ noszona przez w ielu badaczy. Z ag ęs zczen ie w ystępo­ w a n ia nasila się wokół ośrodków p o w staw ania tzn. Krakow a i Śląska. Jednak sporadyczne eg zem p la rze p o ja w ia ją się i w d alszej odległości. W samym K ra­ kow ie istnieje kilk a przykładów , a w n a jb liższe j o ko ­ licy — w iele. Zinw entaryzow anych zostało dotychczas kilka d zies ią t w izerunków tego typu, m niej lub bardziej widocznych spod przem ailowań lub plastycznych sukie­ nek. W czasie ko n serw acji obrazu z Pustelnika w yko­ n ałam rysunek w skali 1 : 1 z m a lo w id ła i je g o z d ję ­ cia rentgenow skiego. Rysunek te n p orów n ałam z rysun­ kiem (też w skali 1 : 1 ) w ykonanym z o b razu „ M a tk a Boska z D zie c ią tk ie m " z kościoła Św. M arka' w

13. Porównanie nałożonych na siebie rysunków z obrazów z Pustelnika i kościoła Św. M a r k a w Krakowie wykazuje ogól­

ną zgodność kompozycyjną przy zróżnicowaniu osi (fot. J. Gawłowski, 1985 r.)

13. A comparison of overlapping drawings from the pictu­ res from Pustelnik a n d from St Mark's Church in Cracow shows a gen eral compositional conformity with differences in the axis

14. Porównanie rysunków z obrazów z Pustelnika i Wr ocie- ryża wykazuje ogólną zgodność kompozycyjną przy zróżnico­ waniu osi i odległości pomiędzy elementami (fot. J. G a w ło ­ wski, 1985 r.)

14. A comparison of the drawings from the pictures from Pustelnik a n d Wrocieryż shows a general compositional con­ formity with differences in the axis and distances between elements

15. Porównanie rysunków z obrazów z Pustelnika i O po la wykazuje ogólną zgodność kompozycyjną przy zróżnicowaniu osi i odległości pomiędzy elementami (pionowe rozciągnięcie kompozycji z O p o l a ) (fot. J. Gawłowski, 1985 r.)

15. A comparison of drawings from the pictures from Pu­ stelnik and O p o le shows a gen eral compositional confor­ mity with differences in the axis a nd distances between elements (vertical stretching of the composition from O p o le )

16. P o r ó w n an ie rysunków z o b ra z ó w z W r o c ie r y ż a i kościoła

Św. M a r k a w K ra ko w ie w y k az uj e d u ż ą zgo dn oś ć k o m p o z y ­

cy jn ą przy ni ezn ac zny m zr óż ni co wa ni u osi (fot. J. Gaw łow sk i, 1985 r.)

16. A co m p ar is on of the dra wi ngs from the pictures from W ro ci er yz a n d St M a r k ’s C hu rc h in C r a c o w shows a high c o m p os it io n al co nformity with slight differe nc es in the axis

17. P o r ó w n a n ie rysunków z o b r a z ó w z W ro c ie r y ż a i O p o l a wy k az uj e o g ó l n ą zg od no ść osi ko mp oz yc ji przy zr óż ni co wa ni u ki er un kó w i od le g ło śc i m ię dz y e l e m e n t a m i (fot. J. G a w ł o w ­ ski, 1985 r.)

17. A co m p ar is o n of th e dr a w in g s from the pictures from W ro ci er yż a n d O p o l e shows a g e n e r a l co nform ity of the axis of th e com po si tio n with d if fer en ces in directions a n d distances b e t w e e n ele me nts

k o w ie 33. O k a z a ło się, że rysunek kompozycyjny jest niem al identyczny, jed yn ie oś 'kompozycji została p rz e ­ sil mięta o 4 ° w stosunku do a n a lo g ic zn e j osi o b razu z Pustelnika.

To za s ta n a w ia ją c e d ośw iad czen ie skłoniło m n ie do sprawdzem ia kilku jeszcze dostępnych o brazó w tego typu (wszystkich po konserw acji). Były to m a lo w id ła : M a tk a Boskai z D zieciątkiem z Błędow a, o b e c n ie w kościele O patrzności' Bożej w W a rs z a w ie 34 (ii. 9), M a tk a Boska z D zieciątkiem z kościoła^ Św.Św. K a ta ­ rzyny i M a łg o rz a ty w Kętach 35 (ił. 10), M atk ai Boska z Dzieciątkiem z kościoła' Św. Maircimai w e W rooiery- ż u 36 (il. 7 A), M atka' Boskai z D zieciątkiem z 'katedry Św. Krzyża w O p o lu 37 (isl. 8 A).

Z bralku d okum en tacji w sikali 1 : 1 w wypadiku o b r a ­ zów iz Błędiowa I' Kęt, p rzykładałam rysuinek nai kalce z obrazu z Pustelnika do o ryg inałó w . W efe k c ie okad­ zało się, że zasadniczy irysunek kompozycyjny wszystkich sześciu obrazów jest niem al 'identyczny, tylko w o b razie z O p o la kompozycja' została jakby ,,ro z c ią g n ię ta '’ w pionie, co w ynikało z dostosowania' do innego form atu pod o brazia.

W ystę p u jąc e różnice w kieru nkach (nip. iręki M atk i Boskiej) czy odległościach między elem en tam i (krótszy lub dłuższy tors D zieciątka lub M atk i Boskiej), ai talkże w nachyleniu osi c a łe j kompozycji (zm ian a k ą ta osi

mp. w o b razie z kośaiioła Św. M a r k a ) św iadczą o tym, że szablon czy 'patroin zb ud o w any był z ruchomych części, sk ład ających się z pewnych stałych elem en tó w , którymi antystai m ógł sw o bo d nie o p e ro w a ć zale żn ie od w ym iarów i p ro p o rc ji z a m a w ia n e g o o b razu . Do t a ­ kiego wniosku skłamiai a n a liz a przytoczonych m alo w i­ d eł. N ie m n ie j jedmaik je g o p o tw ierd zen ia trzeba' szu­ kać w p rze b a d a n iu m ożliw ie n ajw iększej liczby o b ie k ­ tów teg o typu.

W tej sytuacji chciałabym postaw ić ostrożną h ipotezę, iż większość tych o brazó w m a lo w a n a b y ła z je d n e g o szablonu u w z g lę d n ia ją c e g o „zasięg ko m pozycji” (syl­ w etkę obydwu postaci). N ajlepszym dow odem na to jest zró żn icow an ie „osi” obraizu ina przykład zie „ M a t ­ ki Boskiej z D zie c ią tk ie m " z ko ścioła Św. Mairkai, g d zie być może (przypadkow o lu b w sposób zam ierzony) krzywo przyłożono paitnon d o przygiatowaimego p o d ­ o b razia (ii. 13). M y lą c ą sp raw ą jes t fakt, że p o ­ w ierzch n ie m alarskie poszczególnych o brazó w różnią się dość z n a c zn ie : W id a ć inn y sposób kładzenia' fairby,

33 Por. przypis 13. 34 Por. przypis 20. 35 Por. przypis 21. 36 Por. przypisy 15 i 22. 37 Por. przypis 23.