Środki i metody konserwacji zabytkowego drewna budowlanego

Michał Czajnik

Środki i metody konserwacji

zabytkowego drewna budowlanego

MICHAŁ CZAJNIK

ŚRODKI I METODY KONSERWACJI ZABYTKOWEGO DREWNA

BUDOWLANEGO

W zab y tk ach drew no o dgryw a zasadniczą rolę — w y stę p u je w b udow nictw ie jako jed y n y ele­ m e n t składow y lub w pow iązaniu z innym i m a ­ teriałam i, w y stęp u je też w sprzętach dom o­ w ych oraz narzędziach — przede w szystkim rolniczych, a nadto w rzeźbie jako tw orzyw o i w m alarstw ie jako podobrazie.

D rew no, oprócz szeregu zalet, k tó re um ożli­ w ia ją jego bardzo szerokie zastosow anie, m a dw ie zasadnicze w ady: ulega rozkładow i na sk u te k d ziałania szkodników biologicznych (tj. grzybów i owadów) lub technicznych oraz je st m ateriałem łatw opalnym .

O dporność d rew n a na d ziałanie grzybów i ow a­ dów je st różna i zależy od jego g a tu n k u i ro ­ dzaju, od w arunków , w jak ic h drew no pozo­ s ta je i od w ielu in n ych czynników . Z n ane są bardzo odporne g a tu n k i drew n a, np. m odrzew , dąb, akacja, jak i nieodporne, np. olcha, osika. Do średnio odpornych zaliczyć n ależy drew no drzew iglastych, a więc sosny, św ierka, jodły. Różnice w odporności d rew n a w y stę p u ją na sk u tek odkładania przez rośliny w kom órkach różnych su b stan cji o d ziałan iu toksycznym , np. żywic, garbn ik ów i innych. Na trw ałość d rew ­ na w p ły w a ją także w a ru n k i zew nętrzne, w k tórych drew no się zn ajd u je.

W zależności od szkodliw ości działan ia oraz od c h a ra k te ru w yw oływ anego rozkładem drew na, grzyby dom owe m ożna podzielić na 3 grupy: g r u p a I — g rzyby n a jb ard ziej szkodliwe, po­ w odujące silny i szybki rozkład d rew n a n a d u ­ żych pow ierzchniach; do g ru p y tej należą: grzyb dom ow y w łaściw y — M erulius lacry - m ans (il. 1),

grzyb piw niczny — Coniophora cereb ella (il. 2), grzyb dom owy biały — P o ria v ap o raria (il. 3), grzyb k opalniany — P a x illu s acheru ntiu s; g r u p a II — g rzy by m niej szkodliw e, c h a ra k ­ tery zujące się gniazdow ym w ystępow aniem , po­ w odujące silny rozkład drew na:

w roślak rzędow y — T ram etes serialis, grzyb słupow y — L enzites sep iaria (il. 4), grzyb podkładow y — L en tin u s lepideus;

g r u p a III — g rzyby m ało szkodliw e, pow o­ du jące słaby, pow ierzchniow y rozkład drew na: grzyb składow y — P en io p hora gigantea, pow łocznik gładki — C orticium leave.

N a podstaw ie przeprow adzonych b a d a ń i ze­ b ran y ch m ateriałó w m ożna stw ierdzić, że n a j­ częściej w obiektach zabytkow ych sp o ty k a się n astę p u jąc e g a tu n k i grzybów : grzyb dom ow y w łaściw y, grzyb piw niczny, porzycę in sp ek to ­ wą, grzyb słupow y, w roślak rzędow y oraz grzy b y w yw ołujące rozkład pleśniow y. W za­ leżności od w ystępow ania poszczególnych ga­ tunków grzybów c h a ra k te r rozkładu d rew n a

1. Owocnik grzyba domowego właściwego — Merulius lacrymans (fot. J. Ważny)

1. Carpophore du champignon domestique — M erulius lacrymans

2. Grzybnia grzyba piwnicznego — Coniophora cere­ bella (fot. J. W ażny)

2. Fongosité du champignon des caves — Coniophora cerebella

je st nieco odm ienny. P rz y działan iu grzybów dom ow ych rozkład d rew n a rozpoczyna się od pow ierzchniow ych w arstw , a w m iarę upływ u czasu obejm u je głębsze p a rtie drew na. N ato­ m iast p rz y po rażeniu p rzez grzyb słupow y i w ro ślak rzędow y rozkład d rew n a najczęściej rozpoczyna się w w e w n ętrzn y c h p artiach , a n a p ow ierzchni w y tw a rz a ją się jed y n ie owoc- niki. C h a ra k te r rozkładu d rew n a pow odow any przez poszczególne g ru p y grzybów stanow i różne niebezpieczeństw o dla d rew n a zabytko­ wego.

G rzyby dom ow e jako organizm y żyw e m ogą rozw ijać się jed y n ie w odpow iednim środow i­ sku i k o rzystny ch dla siebie w aru n k ach , jak: obecność pożyw ienia, zw iększona w ilgotność, odpow iednia tem p e ra tu ra , dostęp św iatła i po­ w ietrza, odpow iedni odczyn środow iska. W y­ m ienione w a ru n k i należy ro zp atry w ać nie od­ dzielnie, lecz łącznie, poniew aż w szystkie r a ­ zem w zięte dopiero tw orzą środow isko stano­ w iące o rozw oju grzyba.

Oprócz w yw oływ anego przez g rzyby rozkładu na drodze chem icznej, drew no u leg a zniszcze­ n iu na sk u tek żeru ow adów — technicznych szkodników drew na. O w ady pow odują znisz­ czenie w w y n ik u d rążen ia w e w n ątrz d rew n a chodników larw aln y ch oraz na pow ierzch ni — otw orów w ylotow ych. Do n a jb a rd zie j szkodli­ w ych dla d rew n a zabytkow ego g atu n k ó w ow a­ dów należą: spuszczel (il. 5), trzp ien n ik , k o ła­ te k (il. 6), ty k o tek (il. 7). Tak sam o jak i grzyby, ow ady p o trz e b u ją do swojego rozw oju odpo­ w iednich w aru n k ó w — różnych w poszczegól­ nych jego stadiach.

N ajistotniejszy m w aru n k iem do z ap ro jek to w a­ nia w łaściw ych m etod zw alczania grzybów 1 ow adów w d rew n ie zabytkow ym i należytego jego zabezpieczenia przed ponow ną in fek cją je s t u stalen ie jak ie g atu n k i tych szkodników zaatakow ały drew no i ja k ie są przyczy ny po­ w staw an ia infekcji.

P rzyczyn y zagrzybienia i porażenia przez ow a­ dy obiektów zabytkow ych m ożna podzielić na 2 podstaw ow e grupy: techniczne i biologiczne. Do przyczyn technicznych zaliczam y w szystkie czynniki sp rzy jające p o w stan iu odpow iednich w a ru n k ó w dla rozw oju grzybów i owadów , przede w szystkim zaś — źródła zaw ilgocenia. W obiektach zabytkow ych zaw ilgocenie w y stę ­ p u je najczęściej n a skutek: b ra k u izolacji p rz e ­ ciw wilgociowej poziom ej m u ró w fu n d am e n to ­ w ych lu b ścian; uszkodzenia p o k ry cia dacho­ wego, ry n ie n lu b r u r spustow ych; b ra k u w ła ­ ściwego odprow adzenia wód opadow ych; b ra k u w łaściw ego rozw iązania w e n ty la c ji p rzestrzen i podpodłogowej i pom ieszczeń; b ra k u bieżącej ko nserw acji obiektu.

Przyczy ny biologiczne są zw iązane z drogam i, k tó ry m i zarodniki lub fra g m en ty grzy ba do­ s ta ją się do obiektu. D rogi dostępu zarodników grzyba do obiektu są w p ro st nieograniczone ze w zględu n a m ikroskopijne ich w y m iary oraz m ożliwość przeniesienia ich przez w ia tr, ludzi, gryzonie. N ajczęściej jed n ak że g rzyb przedo­ sta je się do obiek tu na sk u te k w prow ad zenia zagrzybionego d rew n a opałow ego, użycia za­ grzybionego drew n a p rzy rem oncie bez w y ko­ n an ia zabiegów odgrzybieniow ych, w pro w ad ze­ nia zagrzybionej cegły n a podsypkę lub jako m a te ria łu budow lanego. N adm ienić tu ta j n a ­ leży, że cegła jako m a te ria ł n ieorganiczny nie

3. Grzybnia grzyba do­ m owego białego — Po­ rta vaporaria — w a k ­ ty w n e j form ie rozwojo­ w e j (fot. Z. Gajdzik) 3. Fongosité du cham pi­ gnon domestique blanc

— Poria vaporaria — en

état de développem ent actif

4. Owocniki grzyba słu­ powego — Lenzites se- piaria (fot. J. W ażny) 4. Carpophore du cham ­ pignon Lenzites sapiaria

stanow i pożyw ienia d la grzybów dom owych, je s t je d n a k czynnikiem infekcji.

P orażen ie obiek tu przez ow ady m oże n astąp ić n a sk utek : w pro w ad zen ia d re w n a porażonego przez ow ady n a składow isk u lu b d rew n a z roz­ biórki; w p row adzenia m eb li lu b sprzętó w p o ra ­ żonych przez ow ady; b ra k u odpow iedniej kon­ serw acji obiektu.

ŚRODKI CHEMICZNE DO ZWALCZANIA SZKOD­ NIKÓW BIOLOGICZNYCH ORAZ ZABEZPIECZE­ NIE DREWNA PRZED PONOWNĄ INFEKCJĄ

D rew no zabytkow e pow inno być nie tylko za­ bezpieczone przed dalszą ag re sją biologiczną. D okonanie w szelkich zabiegów k o n se rw ato r­

skich i dobór środków chem icznych w ym aga także szczególnej troski, aby obiekt nie stracił sw ojej pierw otn ej w artości.

P re p a ra ty chem iczne do kon serw acji d rew n a zabytkow ego pow in ny odpow iadać n a s tę p u ją ­ cym w arun ko m : w ykazyw ać dostatecznie w yso­ kie w łasności toksyczne, dużą trw ałość pod w zględem toksyczności w okresie użytk o w an ia k o n stru k c ji drew n ian y ch , dobrą p e n e trac ję drew na; nie m ogą niszczyć s tru k tu ry drew na, barw ić drew n a, tw orzyć nalotów i w y kw itów na d rew n ie i w reszcie w yw ierać szkodliwego w pływ u n a ludzi i in w e n ta rz żywy.

Środki chem iczne do zw alczania szkodników biologicznych oraz do zabezpieczania obiektów p rzed ponow ną in fek cją należy podzielić n a

5. Drewno porażone przez owady spuszczela — H y-

lotrupes bajulus. Widoczne owalne otwory w ylo to ­ we (fot. S. K in elski)

5. Le bois attaqué par les insectes ravageurs — Hylo- trupes bajulus. Les orifices ovales de sortie visibles à l’oeil

p re p a ra ty stosow ane do zew nętrzn ych p a rtii d rew n a znajd ującego się na o tw artej p rz e strz e ­ ni, stale narażonego na zm ienne w a ru n k i atm o ­ sferyczne, oraz p re p a ra ty stosow ane do e le ­ m entów i d e ta li w ew n ątrz obiektu.

Z ponad 30 p rep a ra tó w im p reg n acy jn y ch i grzybobójczych dopuszczonych do o brotu przez K om isję N aukow o-T echniczną do S praw K on­ serw acji D rew n a i szeroko stosow anych w b u ­ dow nictw ie m ieszkaniow ym i przem ysłow ym — tylko nieliczne m ogą być użyte p rzy k o n se r­ w acji obiektów zabytkow ych. W ym ienić tu ta j należy: X y la m it S u p er i X y lam it Ż eglarski. P re p a ra ty te o p arte są na bazie toksycznej chlorow anych polifenoli i naftalenów . Są to p re p a ra ty oleiste, o p rzem ijający m , n ie trw a ły m zapachu, b a rw y jasn o b ru n a tn e j, niew y m y w al­ ne, nie k o ro du jące m etali. X y lam it Ż eglarski nie b a rw i drew na. X y lam it S u p er b a rw i n a k o ­ lo r ja sn o b ru n a tn y . P re p a ra ty te p rz e b ija ją przez pobiałę i nie należy ich używ ać do ty ch elem entów , gdzie drew no będzie k ry te pobiałą. P re p a ra ty te są przeznaczone do d rew n a z n a j­ dującego się na otw artej p rzestrzeni.

24

Z p rep a ra tó w solow ych m ogących m ieć zasto­ sow anie w k o nserw acji d rew n a zabytkow ego w ym ienić należy: Soltox, Soltox 5F, Fungol i F ungom ur. Bazą toksyczną dla S oltoxu i Sol- to x u 5F są flu orek sodu, ortofen ylofen olan so­ du i pięciochlorofenolan sodu, n ato m iast dla F u n g o m u ru i F ungolu — fluo ro krzem ian cyn­ ku. Cecham i w ym ienionych p re p a ra tó w są: dobra rozpuszczalność w wodzie, niekorodow a- nie m etali, niepodnoszenie palności d rew n a oraz dobre w n ik anie w głąb d rew n a o zw ięk­ szonej w ilgotności.

Do zabezpieczenia dolnych p a rtii elem entów obiektu oraz do dodatkow ego zabezpieczenia d rew n a zastosow anie m ogą znaleźć: m aść g rzy ­ bobójcza i p asta B. Bazą toksyczną dla p ast są chlorow ane polifenole (maść grzybobójcza) i flu o rek sodu (pasta B).

Na podstaw ie fachow ych p u b lik acji oraz p rze ­ prow adzonych b adań lab o ra to ry jn y c h i te re n o ­ w ych Zespół Chem ii B udow lanej ZZG „IN C O ” w yprod uk ow ał p re p a ra t specjalnie przeznaczo­ n y do konserw acji drew na zabytkow ego, o p ar­ ty na bazie toksycznej pięciochlorofenolu o n a ­ zw ie handlow ej A ntox. P re p e ra t był w y p ro d u ­ kow any w m ałych szarżach i w różnych ro z­ puszczalnikach, w zależności od m ożliwości su ­ row cow ych i potrzeb konserw atorskich. W yda­ je się, że w sw ojej ostatniej edycji, p re p a ra t te n w pełni odpow iada potrzebom ko n serw a­ torskim .

Spośród znanych lotn ych środków dezy nfeku­ jący ch najw iększe znaczenie m a tlen ek ety len u , k tó ry uży w an y je st do dezynfekcji i dezynsek­ cji zbiorów m u zealnych oraz stery lizacji m a ­ teriałó w w rażliw ych n a tem p eratu rę.

N iezależnie od stosow ania środków służących do zw alczania szkodników biologicznych w y stę ­ p u jący ch w d rew n ie zabytkow ym oraz do za­ bezpieczania d rew n a p rzed ponow ną infekcją, bardzo często istn ieje konieczność w zm acnia­ nia s tru k tu ry d rew n a bądź też lokalnego u z u ­ p ełn ian ia u b ytk ów w drew nie. W ty m celu stosuje się szereg m ateriałów , m iędzy inn y m i żyw ice n a tu ra ln e i syntetyczne. Żyw ice te po ­ w inny: m ieć niew ysoki ciężar cząsteczkow y; być b ezbarw ne lub tylko lekko zabarw ione, od­ p o rn e na działanie czynników atm osferycznych (wody, zm ian te m p e ra tu ry i św iatła); nie u le ­ gać sta rz en iu się; być odporne na działanie m i­ kroorganizm ów i owadów , chem icznie obojętne oraz w ykazyw ać odpow iednią w ytrzym ałość m echaniczną.

Z żywic n a tu ra ln y c h najczęściej stosow ana je s t kalafonia. Jako żyw ica m ałocząsteczkow a, k a ­ lafonia tw orzy ro ztw o ry o m ałej lepkości i do­ brej przenikliw ości. W adam i kalafon ii są duża kruchość, w ysoka kwasowość, m ała odporność na działanie czynników atm osferycznych oraz sta rz en ie się. Z biegiem czasu, szczególnie w

6. Drewno porażone przez owada kołatka upartego — Anobium pertinax (fot. Z. Sro­ czyński)

6. Le bois attaqué par l’insecte — Anobium pertinax

7. Drewno porażone przez owada tyko tka pstrego — Xestobium rufovillosum (fot. Z. Sroczyński)

7. Le bois attaqué par l’insecte — X estobium rufovillosum

środow isku o zw iększonej w ilgotności, k alafo­ nia tra c i n a sk u te k k ry stalizacji sw oje w łasnoś­ ci wiążące. Z inn y ch żyw ic n a tu ra ln y c h na uw agę zasług u je d am ara, je st jed n a k rzadko stosow ana z uw agi n a w ysoką cenę.

W pracach k o n serw ato rsk ich coraz większego znaczenia n a b ie ra ją żyw ice sy ntetyczne. Ż yw i­ ce term o plastyczne m ają w iele zalet, jak : od­ porność n a działanie zm iennych w a ru n k ó w a t­ m osferycznych, m ikroorganizm ów i owadów, bezbarw ność i w ysoką w ytrzym ało ść m echa­ niczną. W adą w iększości ty ch żywic je s t tw o­

rzenie roztw orów o dużej lepkości, co w ynika z wysokiego stopnia ich polim eryzacji.

Do żywic o m ałym ciężarze cząsteczkow ym n a ­ leży policykloheksanon. J e s t to żyw ica o dużej trw ałości, odporności na d ziałanie św iatła i czynników atm osferycznych, o zab arw ien iu jasnożółtym , topiąca się w te m p e ra tu rz e 110— 115°C. Żyw ice policykloheksanonow e m ają w łasności podobne do żywic n a tu ra ln y c h , p rze­ w yższają je jed n a k odpornością na działanie św iatła i wilgoci. Na ry n k u eu ropejsk im zn a j­ d u ją się tak ie żyw ice pro d u k cji NRF.

Z d o s t ę p n y c h w k r a j u ż y w i c w y ­ m i e n i ć n a l e ż y : P o lim e ta k ry la n y m ety lu i b u ty lu — rozpuszczalność ty ch żywic jest uzależniona od sto p n ia ich polim eryzacji. P o li­ m e ta k ry la n m ety lu o n isk im ciężarze cząstecz­ kow ym odpow iada pod w ielom a w zględam i po­ trzebo m konserw ato rskim . Tw orzy roztw o ry o stosunkow o niew ysokiej lepkości, je s t b ezb arw ­ ny i przezroczysty, odporny n a działanie św ia­ tła, czynników atm osferycznych i chem icznych oraz w y k a z u je dużą w ytrzym ałość m echanicz­ ną. P o lim e ta k ry la n m ety lu rozpuszcza się do­ b rze w ch lorow anych w ęglow odorach alifatycz­ nych, arom atyczn y ch oraz estrach i ketonach. P o lim e ta k ry la n b u ty lu je s t b ezbarw ny, ela­ styczn y w te m p e ra tu rz e pokojow ej, rozpusz­ czalny w w ęglow odorach, arom atyczny. O dzna­ cza się podobnym i zaletam i ja k p o lim etak ry lan m ety lu .

P olio ctan w in y lu je s t to żyw ica bezbarw na, przezroczysta, odporna na działanie św iatła, n ieo d p o rna na działanie kw asów i alkaliów oraz śred nio odporna na działanie wody. W łas­ ności tej żyw icy są zm ienne, w zależności od jej ciężaru cząsteczkowego. Żyw ica o niew iel­ kich m akrocząsteczkach je s t kleista, łatw o p ły n n a n a w e t w tem p e ra tu rz e pokojow ej, o grzana to pi się, a w niskich te m p e ra tu ra c h s ta je się k ru ch a. Tw orzy ro ztw o ry o m ałej lep ­ kości. P o lim e ry o znacznym ciężarze cząstecz­ kow ym ogrzew ane nie topią się, lecz sta ją się gum ow ate, a w niskiej te m p e ra tu rz e zachow ują p ew n ą tw ard o ść i spoistość. Rozpuszczają się źle, tw o rząc n a w e t przy m ałych stężeniach roz­ tw o ry o dużej lepkości. P olioctan w in y lu jest rozpuszczalny w w ęglow odorach arom atycz­ nych, ketonach, e strach i alkoholach.

K opolim er ch lo rk u w in y lu i e te ru izobutylow i- nylow ego. Ta żyw ica zn a jd u je się w h an d lu pod n azw ą V inoflex M P 40. J e s t ona łatw o rozpuszczalna w w ęglow odorach arom aty cz­ nych, w y k a z u je dużą w ytrzym ałość m echanicz­ ną i je s t o d p o rn a na działanie czynników atm o­ sferyczny ch, chem icznych i św iatła. R oztw ory jej o stę ż e n iu w granicach 20— 30% odznacza­ ją się m ałą lepkością i dobrze w n ik a ją w d re ­ wno.

C hloro w an y polichlorek w in y lu (superchlorek), rozpuszczalny w chlorobenzenie lub dw uchloro- e ta n ie jak o 15— 30% roztw ór, m a w łasności po­ dobne do V inoflexu. W adą tej żyw icy je st m a­ ła odporność n a działanie św iatła, pod którego w p ływ em żółknie.

P o listy re n je s t bezbarw ną, przezroczystą ży­ w icą o dużej odporności n a d ziałanie w ody. Rozpuszcza się w w ęglow odorach arom aty cz­ nych, chlorow anych w ęglow odorach i estrach. Z u p ły w e m czasu żółknie, a pow łoki i w yroby o trz y m an e z niej dość szybko u leg ają sta rz e ­ n iu się.

26

Aby osiągnąć pożądane re z u lta ty p rzy k o n se r­ w acji d rew n a roztw oram i żywic, oprócz nich należy użyć odpow iednich rozpuszczalników . Rozpuszczalniki stosow ane do im p reg n acji po­ w inny: nie powodow ać pęcznienia drew n a; od­ znaczać się dostateczn ą lotnością p rzy je d n o ­ cześnie w ysokiej te m p e ra tu rz e w rzen ia; całk o­ wicie rozpuszczać żywice, tw orząc ro ztw o ry o m ałej lepkości; m ieć odczyn ob ojętny i być tru d n o palne.

N ajw łaściw szym i rozpuszczalnikam i są w ęglo­ w odory arom atyczne i ich chlorow copochodne oraz chlorow copochodne w ęglow odorów a lifa ­ tycznych (benzen, toluen, czterochlorek w ęgla, chlorobenzen, ksylen).

Część żywic sy n tety czny ch w y stę p u je jak o pół­ p ro d u k ty w stan ie ciekłym lub półciekłym i pod w pływ em ogrzew ania, in icjato ró w lub u tw a r ­ dzaczy — przechodzi w sta n stały. Te w łasności żywic pozw oliły na zastosow anie ich do im p re g ­ nacji lub pow lekania d rew n a bez użycia roz­ puszczalników . N ależą do nich p rod u kow an e w k ra ju żyw ice epoksydow e i po liestro w o -sty re- nowe.

Z krajo w y ch żywic epoksydow ych, k tó re są p ro ­ dukow ane w k ilk u gatunkach, do k on serw acji drew n a zabytkow ego stosow ać należy p rzed e w szystkim E pidian 4 i 5; u tw a rd z a ją się one w tem p e ra tu rz e pokojow ej, pozostałe zaś g a tu n k i żywic — n a gorąco. '

ZWALCZANIE BIOLOGICZNYCH I TECHNICZ­ NYCH SZKODNIKÓW W OBIEKTACH ZABYTKO­ WYCH ORAZ METODY ZABEZPIECZANIA DREW­ NA PRZED PONOWNYM PORAŻENIEM

P rzew ażająca część obiektów zabytkow ych zo­ s ta je odgrzybiana i konserw ow ana „in s itu ”, część n atom iast je s t przenoszona n a te re n p a r ­ ków etnograficznych. S tw arza to konieczność stosow ania różnych m etod konserw acji. W oby­ dw u p rzypad k ach podstaw ow ą czynnością je s t dokładne spraw dzenie obiek tu pod w zględem zagrzybienia i porażen ia przez ow ady. P rz y przeprow adzeniu oględzin o b iek tu należy o k re ­ ślić: sta n zachow ania poszczególnych elem en­ tów obiektu; id en ty fik ację w y stęp u jący ch w obiekcie szkodników biologicznych i techn icz­ nych, rozm ieszczenie uszkodzeń i n asilenie szkód spow odow anych p rzez poszczególne g a tu n k i grzybów i owadów; przy czyn y pow stania za­ w ilgoceń budyn k u, zagrzy bien ia i porażenia przez ow ady; zalecenia dotyczące sposobów od­ g rzy bien ia obiektu oraz zabezpieczenia go p rzed ponow ną infekcją.

N iezw łocznie po stw ierd zen iu w y stęp o w ania grzybów lub ow adów w ak ty w n ej form ie rozw o­ jow ej konieczne je s t podjęcie doraźnych zabie­ gów, m ający ch na celu zaham ow anie dalszego rozw oju ty ch szkodników . N adm ienić należy, że

— zgodnie z Z arządzeniem M inisterstw a Gospo­ d a rk i K om unalnej N r 64/66 — w szystkie b u ­ d y n ki m ieszkalne są rok rocznie badane na oko­ liczność zagrzybienia i porażenia przez ow ady. Ma to na celu w y k ry cie w b u d y n k u obecności szkodników biologicznych i technicznych w po­ czątkow ej form ie rozw ojow ej, co w iąże się z m o­ żliw ością szybkiego ich zlikw idow ania, a ty m sam ym zapobiegnięcia w iększym strato m . W y­ d aje się słuszne i niezbędne, aby cytow ane za­ rządzenie objęło rów nież obiek ty zabytkow e. O rzeczenie m ykologiczne pow inno stanow ić podstaw ę do opracow ania pełnej d o k u m en tacji robó t k o n serw ato rsk ich obiektu. P rzy k o n se r­ w acji o b iektu „in s itu ” istn ieją ograniczone m o­ żliwości zastosow ania m etod konserw acji. W grę w chodzą w yłącznie m etody pow ierzchnio­ we, ja k sm arow anie, o p rysk iw an ie oraz w p ro ­ w adzenie środk a toksycznego przez o tw ory w y ­ lotow e po ow adach, zn ajd u jące się na po­ w ierzch n i d rew n a (w p rzy p a d k u porażenia przez owady). N ato m iast p rzy k on serw acji obiektów przenoszonych n a te re n skansenów m ożna i należy stosow ać, oprócz m etod po­ w ierzchniow ych, rów nież m etod y w głębnego n asycan ia drew na.

D rew no porażone przez szkodniki biologiczne ulega zniszczeniu w różnym stopniu, zależnie od g atu n k ó w w y stęp u jący ch szkodników , cza­ su ich d ziałania oraz aktyw ności rozkładu d re w ­ na. W zależności od sta n u rozk ład u spow odo­ w anego przez szkodniki biologiczne w yró żnia się 3 sto p nie zniszczenia drew n a:

1 stop ień — słabe pow ierzchniow e zniszczenie d rew n a w początkow ym stad iu m rozw oju g rzy ­ ba; n ie zachodzą zm iany s tru k tu ry drew na. 2 sto pień — zniszczenie d rew n a sięga głębo­ kości do 3— 4 cm; w idoczne są zm iany z a b a r­ w ien ia i s tr u k tu ry drew na.

3 sto p ień — zniszczenie sięga do k ilk u n a stu cm; w idoczne są głębokie p ry zm aty czn e spę­ kania; drew no w y k azu je końcow e stad iu m roz­ k ład u i p rzy tak im po rażeniu nie n ad aje się do ponow nego użycia, chyba że stanow i bardzo dużą w arto ść zabytkow ą.

D rew no przeznaczone do odgrzybienia p o w in­ no być odpow iednio przygotow ane, tj. oczysz­ czone ze skorodow anej pow ierzchni, utw o ró w grzy b a oraz w szelkich in n y ch zanieczyszczeń. Do odg rzy biania elem entów budow lany ch m o­ gą być zastosow ane p re p a ra ty : A n to x lub X y- lam it S u p er (w p rzy p a d k u gdy zm iana z a b a r­ w ien ia d rew n a je st nieisto tn a) lu b p re p a ra ty solow e Soltox 5F, Soltox. W tra k c ie zabiegów m ający ch na celu zw alczanie szkodników bio­ logicznych oraz zabezpieczenie d rew n a przed ponow ną infekcją, n ależy w ykonać rów nież w szystk ie ro b o ty budow lane, zm ierzające p rz e ­ d e w szy stkim do usunięcia p rzyczyn pow stan ia zaw ilgocenia obiektu.

Ze w zględu na specyficzny c h a ra k te r obiektów zabytkow ych, p raw ie każdy z nich w ym aga indyw idualnego p o trak to w an ia w odniesieniu zarów no do całości obiektu, ja k i do poszcze­ gólnych jego elem entów . P rzy w y m ian ie lub u zup ełnian iu elem entów d rew n ian y ch należy zw racać uw agę na konieczność użycia tego sa­ m ego g a tu n k u drew na, o tej sam ej w ilgotności i o takim sam ym p rzebiegu słojów rocznych.

METODY ZWALCZANIA SZKODNIKÓW BIOLO­ GICZNYCH I TECHNICZNYCH ORAZ ZABEZPIE­ CZANIA DREWNA PRZED PONOWNĄ AGRESJĄ

Zabezpieczanie d rew n a m ożna przeprow adzać różnym i m etodam i, w zależności od stop nia za­ grożenia k o n stru k c ji d rew n iany ch, m ożliwości technicznych, rodzaju d rew n a oraz szeregu in ­ nych czynników . Zasadniczo w yróżnia się m e­ tody im p regn acji pow ierzchniow ej i m etody im pregnacji głębokiej.

Do m etod im p regn acji pow ierzchniow ej zali­ czyć należy: sm arow anie, oprysk iw an ie, kąpiel zim ną lub gorącą. M etody im p reg n acji głębo­ kiej dzielą się na ciśnieniow e i bezciśnieniow e. W śród m etod ciśnieniow ych w ym ienić należy: m etodę w y p ieran ia soków cieczą grzybobójczą oraz m etody ciśnieniow o-próżniow e, k tó re m oż­ na przeprow adzić sposobem nasy cania n a p e ł­ no oraz sposobem oszczędnościow ym (R üpin- ga). Do głębokich bezciśnieniow ych m etod n a ­ sycania zaliczyć należy: kąpiele gorąco-zim ne oraz m etody o działaniu dyfuzyjn ym , ja k osmo- tyczna, n aw iercan ie otw orów oraz m eto da za­ strzykow a. Z w ym ienionych m etod im p reg n a­ cy jnych nie w szystkie m ogą znaleźć zastoso­ w anie w odniesieniu do d rew n a zabytkow ego. M etod głębokiego nasycania n a ogół n ie sto­ suje się w konserw acji obiektów ze w zględu na b ra k specjalnych urządzeń i a p a ra tu ry , a tak że ze w zględu na osłabienie s tr u k tu ry d rew ­ n a w w y n ik u szkodliw ego działania czynników biologicznych.

P rz y konserw acji d rew n a zabytkow ego n a j­ częściej sto suje się m etody pow ierzchniow e. N a pierw szy plan w ysu w a się o p ry sk iw anie za po­ m ocą różnego ro dzaju opryskiw aczy. Stopień zabezpieczenia d rew n a p rzy zastosow aniu tej m etody je st w yższy aniżeli p rzy pozostałych m etodach pow ierzchniow ych, k o rzy stn iejsza je st rów nież w ydajność, w iększe n a to m ia st zu­ życie p re p a ra tu oraz gorsze w a ru n k i pracy. M etodę tę należy przede w szystkim stosow ać p rzy odgrzy bian iu dużych pow ierzchni oraz w m iejscach tru d n o dostępnych.

Sm arow anie polega na co n ajm n iej d w u k ro t­ n ym pow leczeniu pow ierzchni d re w n a p re p a ­ ra te m za pom ocą pędzli lu b szczotek. W czasie sm arow ania należy zw racać szczególną uw a­ gę na pow leczenie zew n ętrzn ych pęknięć, szczelin, połączeń itp.

K ąpiel je st n ajsk uteczniejszy m zabezpiecze­ niem pow ierzchniow ym . S to su je się ją do d re w ­ na obiektów rozbieran ych i przenoszonych na tere n p a rk u etnograficznego, do d rew n a now e­ go oraz do im pregnacji gontów. K ąpiel zim ną stosuje się przede w szystkim do d ro b n y ch aso r­ tym entó w m ateriałów drzew nych. Czas jej trw a n ia w ynosi od 5 do 30 m in u t. K ąpiel go­ rąca polega na zanu rzeniu d rew n a w p re p a ra ­ tach o podwyższonej tem p eratu rze. Czas jej trw an ia — od 10 do 30 m in u t.

W przy p ad k u p orażenia d rew n a przez ow ady m ożna p re p a ra t toksyczny w prow adzać w otw ory w ylotow e po ow adach z tym , że cała pow ierzchnia d rew n a zostanie dodatkow o za­ bezpieczona przez dw u- lub trz y k ro tn e sm aro ­ w anie.

P astow an ie stosuje się do dodatkow ego zabez­ pieczenia odcinków drew n a specjaln ie zagrożo­ nych na zaw ilgocenie (końce krokw i, po dw ali­ ny od spodniej stro n y itp.).

M etoda suchej im p regn acji je s t w skazana p rzy dezynsekcji podsypek, zasypek, polep, m chu. Na jakość konserw acji obiektów zabytkow ych w pływ a szereg czynników , jak : dobór odpo­ w iednich p rep arató w ; zastosow anie w łaści­ w ych m etod konserw acji; u stalen ie i usunięcie przyczyn pow stania zaw ilgocenia obiektu, za­ g rzybienia oraz porażenia go przez owady; do­ k ładne w ykonanie robót. Aby uzyskać w łaści­ w y rezu ltat, w szystkie w ym ienione czynniki należy ściśle zsynchronizow ać.

Niezależnie od zabiegów k onserw atorskich, m a ­ jących na celu zw alczenie szkodników biolo­ gicznych i technicznych oraz zabezpieczenie d rew n a przed ponow ną infekcją, w odniesie­ niu do obiektów zabytkow ych zachodzi często konieczność w zm ocnienia s tru k tu ry drew n a, zniszczonej na sk utek działania różnych czyn­

ników. Do w zm acniania s tru k tu ry d re w n a sto ­ sow ane są następ u jące sposoby: w ta p ia n ie m ie­ szanin w oskow o-żyw icznych; im p re g n a c ja roz­ tw oram i żywic; im p regn acja ciek ły m i żyw ica­ mi; im pregnacja za pom ocą zjaw isk e le k tro -k i- netycznych; im p reg nacja m etodą po lim ery zacji rad iacy jny ch.

Z dotychczasow ych dośw iadczeń w y n ika, że n ajlep sze re z u lta ty uzysk u je się p rz y im p re g ­ n acji roztw oram i żyw ic pod zm niejszo nym ciś­ nieniem . Duże n adzieje m ożna w iązać z m etodą polim eryzacji rad iacy jn ej, w y d a je się jed n ak , że n a obecnym etapie prow ad zony ch u nas b a ­ dań, nie m ożna tej m etody n a raz ie zalecać w skali ogólnej do k on serw acji d re w n a z a b y t­ kowego.

P om inięto tu całkow icie zagad n ien ie zabezpie­ czenia d rew n a i m ate ria łó w ligno-celulozow ych przed działaniem ognia. N iestety, nie p ro d u k u ­ je się dotychczas w k ra ju p rep a ra tó w , k tó re by odpow iadały potrzebom k o n se rw ato rsk im w ty m zakresie.

P r z e d s t a w i o n y s t a n r z e c z y n a s u ­ w a k o n i e c z n o ś ć : podjęcia p ro d u k cji p re ­ p a ra tu kom pleksow ego, tj. służącego do zw al­ czania szkodników biologicznych i techn icz­ ny ch oraz zabezpieczania d rew n a p rze d ponow ­ ną in fekcją i przed ogniem ;

zakończenia prób teren ow ych i w d ro żenia do p ro d u k cji p re p a ra tu przeciw ogniow ego do za­ bezpieczania strzech słom ianych i po kryć z m a t trzcinow ych;

rozpoczęcia p ro d u k cji kitów i m as szpachlo­ w ych do u zu p ełnian ia u b y tk ó w d rew n a; rozprow adzenia w m ałych opakow aniach goto­ w ych roztw orów żywic, przeznaczonych do w zm acniania s tru k tu ry drew na.

dr inż. Michał Czajnik

Szkoła Główna Gospodarstwa W iejskiego oraz ZCB „INCO”

W arszawa

LES MOYENS ET LES MÉTHODES DE CONSERVATION DU BOIS DE CONSTRUCTION ANCIEN

Dans les m onum ents historiques le bois joue un rôle Les champignons lignivores qui apparaissent dans les essentiel — il est employé en tant qu’unique élém ent constructions provoquent la destruction chimique du de construction ou allié à d’autres m atériaux. Il ap- bois, caractéristique p ar la po u rritu re brune qui l’en-parait également dans les meubles e t les outils do- vahit. En résultat de leur action nocive, il se produit mestiques, etc. des changements dans la stru ctu re du bois tels que la

perte des parcelles de bois sec, la dim inution de sa Le bois, outre des valeurs incontestables qui perm et- durabilité et l’augm entation de l’im prégnation et de tent son emploi, possède deux défauts élém entaires: la perm éabilité. ·

il se décompose sous l’influence des organismes biolo­

giques et notam m ent des champignons lignivores et Les champignons lignivores, outre la n o u rritu re que des insectes et il constitue un m atériel facilem ent in- leur fo u rn it le bois lui-m êm e et les dérivés de ce flammable. dernier, exigent pour leur développement des

tions appropriées, telles qu’un plus grand degré d’hum idité, une tem pérature convenable, toute absence de ventilation. Les insectes — destructeurs techniques du bois, provoquent la destruction mécanique de la structure du bois, en rongeant à l’intérieur des galeries larvaires ainsi qu ’à la surface des orifices d’échap­ pement. On peu t rép a rtir en deux groupes les causes de la fongosité et de l’invasion des objets historiques p ar les insectes, notam m ent: les facteurs techniques et les facteurs biologiques. Parm i les facteurs tech ­ niques il fau t compter tous les éléments qui favorisent la création de conditions propices à son développe­ m ent, en prem ier lieu l’humidité. Dans les m onum ents historiques l’hum idification est conditionnée le plus souvent par un manque d’isolation contre l’hum idité (isolation horizontale ou verticale) des m urs de fon­ dation ou des parois, par un m anque de traitem ent approprié de conservation courante, ce qui est for­ cém ent lié aux défections de la toiture, des tuyaux d’écoulem ent et des gouttières ainsi que d’un système convenable d’évacuation des eaux atm osphériques.

Les facteurs biologiques sont liés à la voie par laquelle les spores du champignon lignivore accèdent au bois. L ’invasion de l’objectif ou de l’une de ses parties par les insectes, peut se produire lorsque dans le dépôt ou le m agasin l’on a introduit du bois atteint par les insectes soit des meubles ou des objets que les insectes ont déjà abîmés.

La p lu p art des m onuments historiques est soumise au traitem en t de curage contre les champignons lignivores et les insectes et à la conservation „in situ” ; une partie m inim e est transportée sur le terrain des parcs ethno­ graphiques. Cet état de chose crée la nécessité d’appli­ quer diverses méthodes de conservation pour les dif­ férents objectifs.

L ’étape prélim inaire des travaux de curage consiste à vérifier l’é ta t de l’objet au point de vue de la fon­ gosité et de l’envahissem ent des insectes ravageurs. En procédant à cette expertise il fa u t déterm iner: l’état de chacun des éléments, reconnaître les facteurs biologiques provoquant la destruction et le degré de

leur activité .ainsi que les causes déterm inantes de la fongosité et de l’envahissem ent par les insectes. Pour élim iner la fongosité dans les éléments de con­ struction l’on peut appliquer les mélanges suivants: Antox, X ylam it Super et les préparations de sel — Soltox 5F, Soltox. Le choix des mélanges dépend de toute une série de facteurs entre autres des caractères respectifs des éléments, des conditions de travail du bois, etc.

La conservation du bois s’effectue selon des méthodes diverses, dépendam m ent du degré de destruction de la construction en bois ,de la qualité du bois et des possibilités techniques. En principe il y a 2 groupes de méthodes employées — notam m ent la méthode d’imprégnation superficielle et la m éthode d’im prég­ nation en profondeur. Dans les méthodes d ’im prégna­ tion superficielle il convient de citer: le badigeonnage, la pulvérisation, le trem page à froid et à chaud; les bains froids et chauds ,les traitem ents par injections ou par méthodes de pression font partie des méthodes d’imprégnation en profondeur. Pour la conservation du bois ancien ,on applique le plus souvent les méthodes superficielles.

Nombre de facteurs influent sur la qualité des tra ite ­ ments de conservation des objectifs historiques, entre autres le choix convenable des préparations, déterm i­ nation et élim ination des causes de l ’humidification de l’objet, exécution précise des travaux de conserva­ tion, etc.

Indépendam m ent des interventions des conservateurs ayant pour but la lutte contre les destructeurs biolo­ giques et la sauvegarde du bois contre une nouvelle infection, souvent il s’avère nécessaire, en ce qui con­ cerne les m onum ents historiques, de consolider la stru ctu re du bois détruite par l’action de divers fac­ teurs. Les procédés suivants sont employés pour ren ­ forcer la structure du bois: imprégnation par des solutions de résines, im prégnation p ar des résines liquides, im prégnation par phénomène éleçtro-ciné- tique, im prégnation à l’aide de la polymérisation ra ­ diante.