Nieznane dokumenty do biografii Pawła Tetery, Jerzego Chmielnickiego i Józefa Tukalskiego

Z B I G N I E W W Ó J C IK

Nieznane dokumenty do biografii Pawła Tetery,

Jerzego Chmielnickiego i Józefa Tukalskiego

Publikowane poniżej dokumenty-przysięgi na wierność królowi i Rze­

czypospolitej złożone przez Pawła Teterę oraz Jerzego Chmielnickiego

i metropolitę kijowskiego Józefa Tukalskiego nie były dotąd znane ich

biografom ani historykom zajmującym się dziejami Ukrainy w drugiej

połowie wieku X V I I 1. Z tego też względu udostępnienie ich wydaje

się celowe.

Pierwszy z publikowanych dokumentów to przysięga hetmana zapo­

roskiego Tetery. Warto przypomnieć okoliczności poprzedzające ten akt.

Tetera, już jesienią 1660 r.'w ysuw any przez Rzeczpospolitą na czoło

życia politycznego Ukrainy2, od początku 1662 roku 3 przygotowywał

1 N ależy tu głów nie w y m ien ić: W . A . A n t o n o w у с z, W . А . В е с , Isto r i-

czesk oje diejatieli Jugo-Za pa dn oj Rossii, K ije w 1883; D. I. B a n t y s z - K a m i e n - s k i . j , Istorij a M a loj Rossii, S. Peiterfoimg 1903 (nowe wyldanie); Pr. R a w i t a - G a ­ w r o ń s k i , Ostatni Chm ielniczen ko (K siążę kozacki) 1640— 1679, Poiznań 1919; T . K o r z o m , Dola i niedola Jana S ob iesk ieg o t. I, K ra k ó w 1898 (głów nie roz­ dział V II ); N. K o s t a m a i o w . G etm a n stw o Jurija C h m ielnickogo, Sobranije soczinienij... Istoriczesk ije m onografii i issliedow anija, fen. 5, t. X I I , S. Peterburg 1905; t e n ż e , Ruina. G etm a n stw a B riuch ow ieckogo, M n og og rieszn ogo i S a m o jło -

w icza, tamże, fen. 6, t. X V — X V I , S. Petersburg 1905; O. L e w i c f e i j , O czerk w n u -

triennoj istorii M alorossii w o w to r o j p ołow inie X V I I w ieka, K ije w 1874; P. M ą t ­ w i e j e w , M o sk w a i M ałorossija w upraw lenije O rdina-N aszczokina m a łorossij- sk im p ríkazom , „R ussk ij Archliw” , X X X I X , 1910, II; A . R o l l e (Dr A n ton i J.),

K sią żę Sarm acji, O powiadania h istoryczn e, I/w ó w 1878, ser.. I, w y d . 2; A . A . S a - w i c z, B orba za B ielorussiju i U krainu w 1654— 1667 godach, M oskw a 1947, „U c zo n - n ÿje Za p isk i Mosfeolwskog© Gosudarstwieninogo Piedagogiczeskogo Instituta, K a - fiedra 'istorii S S S R ” t. II, wyip. 2; W . W . W o ł k - K a r a c z e w s k i j , B orba Polszi

s K o za c zestw o m w o w to ro j p ołow in ie X V I I w ieka i naczale X V I I I w ieka, K ije w 1899; Z . W ó j c i k , Traktat andruszow ski 1667 roku i jeg o geneza, W a rszaw a 1959, Niezraane są te szczegóły rów nież bardzo dokładnym i szczegółow ym życiorysom J. Chm ielnickiego, Tetery d. Tukalskiego, pióra J. B a r t o s z e w i c z a , zam iesz­ czonym w pierw szym w ydaniu E n cyklop edii P ow szech n ej oraz tym że życiorysem pióra A . M a r k i e w i ciz a, (R usskij B iograficzeskij Slowar).

2 Rellatia B ien iew sk ieg o, P am jatniki izd an nyje w rem ien n oju k om m issjeju dla

razbora driew nich ak tów t. IV , K ije w 1859, Otd. 3, s. 33; Z . W ó j c i k , R y w a li­

zacja polsk o-tatarsk a o Ukrainę na przełom ie lat 1660/1661, „P rzegląd H istorycz­ n y ” t. X L V , 1954, z. 4, s. 614— 617; tenże, Traktat andruszow ski, s. 48— 50.

3 Zcib. Instrukcja dla Tetery (e x senatus сonsulto), W a rszaw a 8 lutego 1662,

Pam jatniki t. IV , Otd. 3, s. 145— 150. Por. B iblioteka P A N w K rak ow ie, rkps 1065, s. 208— 209. Por. także Z . W ó j c i k , Traktat andruszow ski, s. 77. Jak w ielkie anaczenie przypisyw ano >na dw orze po lsk im do pow ierzonej Teterze m isji na P R Z E G L Ą D H r S T O E T C Z N T

522

się do odegrania w życiu tego kraju roli decydującej — sięgał po buławę

zaporoską. Hetmanem został obrany w początkach 1663 r. po ustąpieniu

Jerzego Chmielnickiego, przy czym wybór odbył się zgodnie i miał

przebieg bardzo spokojny 4. Nie oznacza to bynajmniej, aby poza Teterą

nikt do spadku po „Juraszku” nie pretendował. Mamy wyraźne prze­

kazy źródłowe świadczące o tym, że godność hetmana zaporoskiego

pragnął odzyskać Iwan Wyhowski 5 oraz że do osiągnięcia buławy dążył

także jeden z najwybitniejszych przedstawicieli starszyzny kozackiej —

Hrehory Hulanicki 6.

W akcji przedwyborczej, popartej mocno brzęczącymi argumentami,

główną rolę odegrała żona Tetery, Helena, córka Bohdana Chmielnic­

kiego i jego żony Somkówny, siostra byłego hetmana Jerzego. To powi­

nowactwo z wielkim Bohdanem podnosiło niewątpliwie w oczach Koza­

ków prestiż Tetery 7.

Nowy hetman zaporoski był człowiekiem zaufania dworu polskiego,

któremu też był całkowicie oddany 8. Zdobycie przezeń buławy zaporos­

kiej zostało ocenione za granicą jako sulkces Rzeczy pospolitej 9. Szybko,

bo już 18 marca 1663, otrzymuje Tetera przywilej królewski na het-

maństwo zaporoskie wraz ze starostwem czehryńskim10.

Pierwsze kroki Tetery jako hetmana, mimo pewnych tendencji do

pójścia na rękę społeczeństwu ruskiemu i nurtującym go problemom 11,

świadczyły jednak o tym, że poprowadzi on Ukrainę całkowicie zgodnie

z życzeniami Rzeczypospolitej. Z punktu widzenia zaś tej ostatniej było

to zagadnieniem pierwszorzędnej wagi ze względu na zbliżającą się

szybkimi krokami nową, walną rozprawę z Rosją, rozprawę, która

mliała zadecydować nie tylko o hegemonii w Europie środkowo-wschod­

niej, ale i zasadniczych problemach wewnętrznych państwa polsko-

litewskiego (realizacja planów elekcji vivente rege) 12.

Rzeczpospolita przygotowała się do rozprawy przeciw Rosji staran­

nie nie tylko pod względem wojskowym, ale i politycznym. Szczególnie

ważne było załatwienie trzech spraw, a mianowicie: uspokojenie związ­

ków wojskowych, opanowanie w zasadzie sytuacji na Ukrainie Prawo­

brzeżnej właśnie przez wybór Tetery na hetmlana i wreszcie zapewnie­

nie sobie współdziałania militarnego Tatarów 13.

U krainie najlepiej śiwiadozy fakt, że przyznan ą m u 'na (kwartał ’.pensję w w y so ­ kości 2000 zł w y p łaca no m u niezw łocznie po w ręczeniu mstriufccji, co w stosun­ kach polskich b yło rzadkością (A rchiw u m G łów n e A k t D aw n ych , Sigillata n r 5, f. 51).

4 W . К o d r a w s k i, A nn alium Poloniae... Clim acter tertius, Cracpvi'ae 1698, s. 53; P am jatniki t. IV , Otd. 3, n>r L V . O działalności Tetery таа U krainie w okresie poprzedzającym w y b ó r jego na hetm ana pisałem szerzej w m ej pracy doktorskiej pt. Ukraina w latach 1660— 1663, W a rszaw a 1950 ■(maszynopis, A rch iw u m U n iw er­

sytetu W arszaw skiego), s. 135— 142. 6 W . K o c h a w e к i, op. cit., s. 51. 6 Biilhl. Jag. ťkpis 5, s. 905.

7 Zob. o tym szerzej Z. W ó j c i k , Ukraina, s. 141— 143. 8 Zob. Z . W ó j c i k , Traktat andruszow ski, s. 50. 9 Tiamiże, в. 82.

10 A G A D , Sigillata ® r 7, fol. 22 v.

11 Por. instnufccjia dla H ulanickiego, p o sła Tetery do króla, z 22 stycznia s.s. 1663, Biibl. C zartoryskich, rkps n r 402, s. 467— 476.

12 Zoto. o tym Z . W ó j c i k , Traktat andruszow ski, s. 139— 140. 13 Tam że, is. 131 і ш . (spec. 134).

N IE Z N A N E D O K U M E N T Y

₅₂₃

W czasie tej wyprawy, na którą Jan Kazimierz wyruszył 16 lub 18

sierpnia 1663 roku ze Lwowa, złożył Tetera przysięgę. Miało to zapewne

miejsce w Białej Cerkwi pod 'koniec października, w czasie spotkania

króla z Teterą 14. Przypuszczeniu temu zdaje się przeczyć fakt, że oblata

do Metryki Koronnej jest ostatnią pozycją w tejże Metryce w roku 1663.

Poprzednie dokumenty pochodzą z 22 grudnia (Actum in oppido Ostrze

trans Borysthenem) i np. z 5 października, datowane w Bracławiu.

Jednakże jest to tylko sprzeczność pozorna, bowiem właśnie w tym

okresie układ oblait w Metryce nie jest chronologiczny, gdyż np. przed

dokumentem z 5 października wpisany jest dokument z 18 grudnia oraz

inne późniejsze. Przyczyną tego były niewątpliwie warunki polowe,

w których znajdowała się wówczas kancelaria koronna, a które unie­

możliwiały systematyczne prowadzenie ksiąg. Zresztą układ w Metryce

nie zawsze był chronologiczny.

Przeciwko ternu, że Tetera mógł złożyć ową przysięgę w końcu

grudnia, przemawiają jeszcze inne względy. W grudniu Tetera znajdo­

wał się w ogniu ciężkich walk, czyż była więc podówczas ku temu pora,

by składać przysięgi. Najhardziej więc prawdopodobne, że przysięga

została wykonana w Białej Cerkwi, a dopiero później wpisana do

Metryki.

Warto jeszcze zaznaczyć, że w okresie bezpośrednio poprzedzającym

przysięgę Tetera otrzymuje nowe dowody łaski królewskiej, a miano­

wicie przywilej na miasto Olchowiec wraz z dożywociem na żonę jego

Helenę, datowany w Bracławiu 4 października 1663 15. W tymże samym

czasie Czarniecki odstąpił Teterze i jego żonie starostwo bracławskie 16.

Drugi z publikowanych dokumentów ma niewątpliwie dużą wartość

historyczną. Dotychczas wiedzieliśmy, że aresztowani w czasie wypra­

wy Jana Kazimierza przeciw Rosji mnich Gedeon (Jerzy Chmielnicki),,

metropolita kijowski Józef Tukalski i pułkownik Hrehory Hulanicki,

przewiezieni następnie do twierdzy w Malborku, siedzieli tam aż do

roku 1667, kiedy to po traktacie andruszowskim zostali wypuszczeni na

wolność. Publikowany poniżej dokument świadczy, że dwaj spośród

więźniów malborslkilch — Chmielnicki i Tukalski, stali się przedmiotem

jakiejś gry politycznej, której punktem wyjściowym miało być złożenie

przez nich przysięgi na wierność królowi i Rzeczypospolitej.

Jaki cel miała ta przysięga? Upłynęło wszak dużo czasu, zanim ofcaj

więźniowie zostali zwolnieni, a przysięga zapowiada przecież ich zwol­

nienie z tym, że Chmielnicki i Tukalski zamieszkają przez pewien czas

w miejscu, które iim Tetera z woli królewskiej wyznaczy.

Miejscem tym nie mogło już być żadne miasto ani chutor na Ukrai­

nie, w tym czasie bowiem Tetera zbiegł już z tego kraju z trudem uno­

sząc głowę, a władza polska praktycznie biorąc przestała tam istnieć 17.

Jednakże cały dokument zdaje się świadczyć o tym, że więźniowie mieli

14 W . A . A n t o n o w у с z, W . A . B e c , op. 'cirt., s. 53. O spotkaniu tyim w sp o­ m in a także T. K o r z o n , op. cit., s. 197. Z n an y jest fa k t, że Tetera w raz ze sw y m i pułk ow n ik a m i ośw iadczył się z w ierną słu żb ą k rólow i (loc, cit.), saim fa k t

jedn ak złożenia .p>rzysięgi nie ‘b ył znany. 15 A G A D , Sigfflilata inr 7, fo l. 94 r.

16 Tam że, fol. 97 v. O ba te (przywileje b y ły -znane J. B a r t o s z e w i c z o w i (zdb. jego artykuł o Teterze w E n cyklop ed ii P ow szech n ej <t. X X V , W a rszaw a 1867).

5 2 4 Z B IG N IE W W Ó J C IK

być rzeczywiście wypuszczeni na wolność i dlatego właśnie składali

przysięgę. Zachodzi pytanie, czy to zamierzone uwolnienie jeńców twier­

dzy malborskiej było wynikiem starań Tetery, który zapewne dla pod­

trzymania swej popularności na Ukrainie czynił rzeczywiście zabiegi

(być może pozorne tylko), by Chmielnicki, Tukalski i Hulanicki odzy­

skali wolność? 18 Wydaje ' się, że nie, albowiem, jak wspomnieliśmy,

Tetera był już wtedy pozycją pod względem politycznym martwą. Jeżeli

więc nie wzięto pod uwagę jego wstawiennictwa, gdy sprawował realną

władzę na Ukrainie, nie wydaje się, aby zdecydowano się to uczynić

właśnie pod koniec 1665 roku.

Słuszniejsze wydaje się inne przypuszczenie. Jest to okres, gdy wła­

dza polska na Ukrainie gwałtownie się załamuje. Rządy w tym kraju

chwyta w swe ręce — po nieudanej próbie Opary — Doroszen-ko, zwo­

lennik Turcji i Krymu. Może zamiar wypuszczenia na wolność Chmiel­

nickiego i Tukalskiego wiązał się z chęcią Drzeciwstawienia ich Doro-

szence? Dość dużo daje do myślenia fakt, że złożenie przez nich przysięgi

nastąpiło stosunkowo szybko po tym, jak Jan Kazimierz otrzymał od

dowódcy tatarskiego na Ukrainie Kan Mehmed murzy wiadomość o poj­

maniu Opary i o obiorze Piotra Doroszenki na hetmaństwo zaporoskie 19.

Dalszy rozwój wypadków na Ukrainie — nadciągająca od południo­

wego wschodu burza, skłoniły rząd polski do zaniechania planów natych­

miastowego uwolnienia Chmielnickiego i Tukalskiego. Pozostali oni

w więzieniu aż do roku 1667. Warto również zwrócić uwagę, że złożona

przez nich przysięga nie miała w praktyce żadnej wartości, obaj bowiem

rychło po odzyskaniu wolności wstąpili na drogę walki z Rzeczpospo­

litą, jako zwolennicy Doroszenki, Tatarów i Turcji.

Charakterystyczne jest również, że przysięgi nie złożył trzeci z więź­

niów — Hrehory Hulanicki. Czy mu złożenia tej przysięgi nie propono­

wano czy też na propozycję taką odpowiedział odmownie — nie wiemy.

1. O B L A T A PR Z Y SIĘ G I P A W Ł A T E T E R Y , H E T M A N A Z A P O R O SK IE G O , N A W IE R N O Ś Ć K R Ó L O W I I R Z E C Z Y P O S P O L IT E J

b.m .b.d. [Biała C erk iew , październik?] 1663 1 A rch iw u m G łów n e A k t D a w n ych w W a rsza w ie, M e try k a K oronn a nr 203, f. 270 υ - 271 r. C zysto p is .T ytu ł o r y g .: P rzysięga Uiradlz. P a w ła Tetery tieftmana zap o ra s- -kie[go]

Joannes Casimiirus etc. Sigraificamus etc. O blatam esse ad ’acita m etm ces R egni Cancell[airi].ae Ń -r a e M aioris .rotbam iiura- menti ;per gincsuim Paulum Tetera exerciibus η -ni .zaipcimvianOis] ducem prestiti, cuius quidem tenor est, qui sequitur d e venbo ad verbuim talis. Ja, P aw eł Tetera, przy sięga m Panu B ogu W szechm ogącem u w T rójcy Św iętej Jedynem u, iż n a tym urzędzie hetm aństwa w o jsk J .K .M -o i [zaporoskich] m nie k o n ferow anym , N a j­ jaśniejszem u Janowi K azim ierzow i, ikrólowi polskiem u i szw edzkiem u, książęciu litew skiem u, -rusikiemu etc. i inaetępiocim je go , ikrólfcm p olsk im i w ie lk im książęłOim litew skim , ruskim etc. i w szystkiej Rzeczyp[ospoli]tej, Korcmie Polskiej i W ie l­ kiem u K sięstw u Litew skiem u, w iern y m , życzliw ym i posłusznym będę, wszelkich

18 W . L i p i ń s k i , Z d ziejów U krain y, K ijó w 1912, s. 286. Por. także artykuł J. B a r t o s z e w i c z a o Teterze w E n cyklop edii P ow szec h n ej t. X X V , s. 236.

19 Z . W ó j c i k , Traktat andruszow ski, s. 219.

N IE Z N A N E D O K U M E N T Y _{5 2 5}

postronnych protekcyjej i panów zrzekam 3ię i żadnej n ie m am obierać innej, (Oiprócz króla jm ci i Rz[eczy]p[ospoili]'tej P olskiej.

Porozum ienia żadnego z postrannam i n a szkodę k ró la jimoi i R z[eczy ]p [o sp o- lijtej mieć, poselstw p rzy jm ow ać ani odpraw iać, ani posyłać b ez w iadom ości J .K .M .-c i nie będę. Przeciw ko w szelakim nieprzyjaciołom J .K .M .-c i i następców królósw polskich, tudzież za Koiromę Polską i Wiiellkie K sięstw o L itew skie o ch o t­ nie i odważnie ze w szystk im w o jsk ie m za p oroskim zd row ie m oje mieść m am . 0 wszelakich niebezpieczeństwach nadchodzących, o których m l się dostanie [w iadom ość] w cześnie J .K .M . ostrzegać i ozn ajm ia ć m am ά p ow inien będę. Zgoła, co w ia ra , anoita i pow in n ość p o m nie w yciągać będzie, k u J .K .M .-c i i R z[eczy ]p [o - spolijtej P olskiej z każdej ofcazyjej ośw iadczać b ędę. T a k m i Panie B oże dopom óż ri m ęk a Chirysituisowa.

2. O B L A T A P R Z Y SIĘ G I M E T R O P O L IT Y K IJO W S K IE G O JÓ Z E F A T U K A L S K IE G O I B Y Ł E G O H ETM A N A Z A P O R O S K IE G O JE R Z E G O C H M IE L N IC K IE G O N A W IE R N O Ś Ć K R Ó L O W I I R Z E C Z Y P O S P O L IT E J

W a rsza w a , 29 listopada 1665 A rc h iw u m G łów n e A k t D a w n ych w W a rsza w ie, M e try k a K oron n a nr 203, f. 542 r. — · 542 v . Czysitopis. T y tu ł o r y g .: Przysięga oijiaa Tufcailslkiiego i C h m iel­ nickiego.

Ja N .N . przysięgam Panu Bogu W szechm ogącem u w T rójcy S[w iętej] Jedy­ nem u, biorąc soibie n a św iadectw o N ajśw iętszą Paninę M a ryją , św iętych Piotra 1 Paw ła, M ik ołaja i w szystkich świętych, że odtąd N ajjaśn iejszem u Janowi K a z i­ m ierzow i, k ró low i polskiem u i szw edzkiem u, p a o u mo'jemu, w ie rn y m i życzliw ym będę. Falkcyjej allbo jakichkolw iek k o n feren cyjej ta k jaw n ych, jako i potajem nych J .K .M -c i i O jczyźn ie m o jej K oron ie P olskiej ii W ielk iem u K sięstw u Litew skiem u szk odliw ych z nikim , o sob liw ie e bu ntow n ikam i, refoelizantamii2, K ozak am i, M o ­ skalam i allbo iz ja k im k o lw ie k nlieiprzyjiadieiem 3 J .K .M -ü i i Rzecizypospolitej m iew ać i żadnym kształtem icizymdć inlie (będę. O w szem , jeśli acikoilwtiek będę w iedział sizkądlliwego, paniu ii oljazyźfnlie inlemiieszkaraie iclbjaiwlę. Z mliajscai które m i Раю. P aw eł Tetera, hetm an иаіроігювкі4 ;z w cia j J.K.M-;di n a razydaracyją przez tein czas inazimaiczy, iniie ;zj:aldę i nlie wynlidę Ibaz wiaidiomośdi ii pozw olenia lub sam ego J.K.M-cii luib też ip. Tatary, heitmaoa zaporoskiego. A ijako tę przysięgę w y ­ k o n y w a m dobrowolnie, і

П

2 Chodzi tu naturalnie o rokoszan spod znaku L u b om irsk iego. D w ó r i jeg o zw olennicy, p odejrzew ali C hm ieln ickiego, Tu kalskiego i in n ych „z d r a jc ó w " na Ukrainie o k on szach ty z L u b om irsk im (por. Z . W ó j c i k , Traktat andruszow ski, s. 146). P od ejrzen ia te b y ł y uzasadnione (Z ob. H rusza do L ub om irsk iego, 10 lu te­ go 1664, W . S. B r o e l - P l a t e r , Z biór p am iętników do d ziejów polskich t. III, W a rsza w a 1858, s. 152).

3 M o w a tu przede w sz ystk im o Tatarach, ale ze w zglądu na w ciąż jeszcze w ó w ­

czas form alnie popraw n e z nim i stosunki nie chciano ich w ym ien ia ć otw arcie.

4 Tetera ju ż od w io sn y t. r. przestał b yć de fa cto h etm an em zap oroskim

z chwilą, g d y uciekł z U krainy. P od koniec lata h etm an em obrano D oroszen kę.

° W ła śc iw ie: N iełu bow icz.

6 G ed eon — im ię, które p rzyjął Jerzy Chm iełnicki, g d y na początku 1663 r.

w stęp ow a ł do klasztoru.