Jura i kreda w rejonie Bydgoszczy

(1)

UKD 551.762.33.763.32.022.2/.4:550.822.2 (438.211-0)

Irena DMOCH

Jura i kreda w rejonie Bydgoszczy .

Przedstawiono wyniki badań nad litologią i stratygrafią portlandu g6rnego, beriasu, walanżynu dolnego, barremu, aptu, albu środkowego i g6rnego, cenomanu i turonu Bydgoszczy. Opracowanie oparto na analizach pr6bek z wierceń; ustalenia stratygraficzne uzasadniono przede wszystkim zespołami mikrofauny.

WSTĘP

Niniejsze opracowanie oparto na wynikach badań próbek 'z kilku

płytkich wierceń, wykonanych na terenie Bydgoszczy w l<:ttach 1970- 1973 przez Przedsiębiorstwo Hydrogeologiczne z Gdańska. Dotychczas brak jest szczegółowych opracowań utworów mezozoicznych z rejonu Bydgoszczy, spotyka się jedynie wzmianki na ten temat w syntetycz- nych pracach dotyczących Niżu Polskiego.

Bydgoszcz leży w skrzydłow,ej str'efie wału pomorskiego, a zarazem w strefie graniczącej z wałem kujawskim. Pokrywę mezozoicznego po-

dłoża stanowią utwory trzeciorzędu i czwartorzędu, lecz nierzadko bez-

pośrednio na kredzie ,a nawet jurze leży czwartorzęd.

Utwory mezozoiczne reprez'entowane są przez najwyższą jurę, kredę dolną lub kredę górną. Strop mezozoicznego podłoża występuje na bardzo

zróżnicowanych poziomach (od 27 do 105 m p. p. m., a najczęściej w gra- nicach 55-70 m p. p. m.). Jest to z jednej strony rezultat strukturalnego

ukształtowania podłoża pod wpływem ruchów tektonicznych głównie

fazy ·laramijskiej, z drugiej zaś - procesów denudacyjnych.

Omawiany artykuł wykonano przy współudziale doc. dra A. WH-

czyńskilego, któremu serdecznie dziękuję za miłą współpracę.

LITOLOGIA

P o r t l a n d gór n y. Utwory portlandu górnego nawierconezośtały

na głębokości 64· m p. p. m. tylko w jednym otworze (nr 120, przewiercona miąższość między spągiem a końcem otworu - 21 m). Wy-

Kwartalnik Geologiczny. t. 22, nr 4, ·19718 r.

(2)

Fig. 1. Szkic sytuacyjny otworów wiertniczych rejonu Bydgoszczy.

Location map of boreholes in the Bydgoszcz area

kształcone są w postaci miękkich, ciemnoszarych iłołupków wapnistych lub iłowców i łupków marglistych, a w stropie - szarych margli. Na przestrzeni całego profilu spotyka się poziomy przepełnione drobnymi skorupkami małżów, obok których występują nieliczne ślimaki. W gór- nych warstwach wyraźnie wzrasta {do kilkunastu procent) zapiaszczenie osadu.

B e r i a s. Stwierdzony został w najniższej części otworu Bydgoszcz nr 121, na głębokoś'ci 74 m p. p. m. Przewiercona miąższość 42 m. Wy- dzielono tu dwa kompleksy litologiczne:

Kompleks dolny (27m) to szarobrunatne mułki i mułowce piaszczyste {zapiasz:czenie 15-50'°jo),~ wapniste, :z wkładką (1,5 m) wapienia piaszczystego. W najwyższej części występuje piaskowiec wapnisty (2 m).

Kompleks' ten charakteryzuje się także obecnością drobnych oolitów wapiennych (średnica do 0,7 mm).

Kompleks górny (15 m) to głównie ciemnoszare, drobnolaminowane

mułowce ilaste, wapniste, bardzo nieznacznie zapiaszczone. Bliżej stropu pojawia się 3,5 m warstwa wapienia.

W utworach heriasu występują dość liczne drobne skorupki małżów"

i ślimaków lub ich detryt.

Wal a n ż y n d o l n y. Należą tu utwory leżące w otworze nr 121 w stropie beriasu (45~74 m p. p.m.). Są to ciemnoszare mułowce

lub iłowce wapniste, z licznymi drobnymi sko:Fupkami małżów. Różnice

w litologii i w zespołach mikrofauny były podstawą wydzielenia trzech kompleksów:

Kompleks dolny (10 m) - mułowce ilaste, lekko wapniste, demno- szare, z licznymi skorupkami Exogyra sinuata i dość liczną mikrofauną·

Frakcja piaszczysta stanowi zaledwie 1-2¹°jo i złożona jest przede wszystkim z oolitów szamozytowych, a podrzędnie z drobnych ziarn kwarcu, blaszek muskowitu i drobnych agregatów pirytu.

Kompleks środkowy (16 m) - mułowce ilaste, drobnolam:inowane, słabo wapniste, ciemno-szarobrunatne, podrzędnie ciemnoszare iłowce.

W stropie kompleksu występuje 0,5 m warstwa syderytu. Zapiaszczenie osadów na ogół nieznaczne, jedynie bliżej stropu wzrasta do około 20%.

W skład frakcji piaszczystej wchodzą drobne ziarna kwarcu, agregaty pirytu, okruchy syderytu, oolity szamozytowe, blaszki muskowitu i spo- radyczny glaukonit. W osadach tego kompleksu stwierdzono ponadto bardzo ubogą mikrofaunę oraz nieliczne skorupki mięczaków, wśród których nie znajdowano już Exogyra sinuata.

(3)

Jura i kreda w rejonie Bydgoszczy 815

- - - -

Kompleks górny (3 m) - iło.wce bezwapniste, dro.bnowarstwo.wane szare, zawierające nieznaczny procent frakcji piaszczystej (oko.ło. 1{)/~), zło.żo.nej głównie z drobnych ziarn kwarcu i skupień dro.bnokrystalicz- nego. pirytu. Nie znajdo.wano. tu makrofauny, jedynie nieliczne otwo.r-

nice:

B ar r e m - a p t. Stwierdzono. w kilku otworach (nr 31, 111, 91, 112). Są to. piaski kwarco.w~, zazwyczaj drobno.ziarniste, niekiedy z wię

kszymi ziarnami kwarcu, bezwapniste i nieco. ilaste, z nieznaczną zawar-

to.ścią muskowitu, dro.bnych agregatów pirytu i o.kruchów lignitu. Za- barwienie zazwyczaj brunatnoszare. Niekiedy stwierdzano. po.jawienie się

wkładek piaszczystych iło.wców. Stro.P tych o.sadów leży na bardzo. róż

nych głębokościach - od 30 do 105 m p. p. m. Maksymalna nawie~cona miąższo.śĆ 30 m.

A l b ś r o d k Q W y. W spągu udo.kumento.wanego. mikrofaunistycznie albu górnego leży w otwo.rze nr 38 seria piasków średnio.- i drobno.- ziarnistych, z domieszką dro.bnegożw,irku kwarcowego, bezwapnista, z nielicznymi ziarnami glaukonitu, pozbawio.na mikro- i makrofauny

(głębokość 157,5-216,0 m p. p. m.).

A l b gór n y stwierdzono w otworach nr 32, nr 34, nr 38. Są to przede wszystkim piaski dro.bno.- i śr'ednioziarniste wapniste, jasno.szare, z nielicznymi ziarnami glaukonitu. Stro.P serii piaszczystej leży na głę

bo.ko.ściach od 120 do 142 m p. p. m. Powyżej piasków występuje na- gromadzenie ko.nkrecji fosfo.ryto.wych, tworzących warstwę o miąższości

6,5-7,0 m. Konkrecje te są najczęściej niefo.remne lub mają wydłużone kształty, barwy ciemnoszarej, na ich powierzchni wido.czne są "wto- pione" większe ziarna kwarcu. Ponad warstwą fo.sforyto.wą zaznacza się wyraźna zmiana w lito.logii. Po.jawiają się białe, miękkie margle, któ- rych naj niższą CZęŚiĆ zaliczono. do.albu górnego, resztę zaś do ceno.manu.

Maksymalna miąższość albu górnego. wyno.si oko.ło. 45 m.

C e n o m a n ro.zPo.znany zo.stał W stropie albu górnego., przy czym najlepiej - w o.two.rze nr 34, na głębo.ko.ści 80,5-132,5 m p. p. m. Jest to. seria dwudzielna: w dole występują białe, miękkie margle (19,3 m) bardzo. zbliżo.ne do. margli górnego. albu, wyżej - ciemno.szare iłowce

margliste 32,7 'm) z podrzędnymi wkładkami nieco. twardszych, szarych margli. W niektórych o.two.rach (np. nr 38) o.bo.k białych i szarych margli

występują przewarstwienia jasnych o.Po.k.

T u r Q n. W do.le pro.filu o.two.ru nr 34 są to. o.sady (3,3 m) bardzo. zbli··

żo.ne do. występujących w stro.pie ceno.manu, wyżej leżą jasno.szare, twarde lecz kruche margle (19,2 m), o.ddzielo.ne od następnej, najwyż-

szej serii miękkich, bielących margli (24 m) 6-metrową warstwą jasno.- szarej opoki marglistej.

STRATYGRAFIA

P o r t l a n d gór n y. Utwo.ry Po.rtlandu zawierają liczne sko.rupki Cyrenidae, któ~e tworzą cienkie ławic21ki lub zlepy. Małżom to.warzyszą

nieliczne ślim'aki. Częste są małżoraczki, reprezentoMTane przede wszystkim przez ro.dzaj Cypridea, brak natomiast o.twornic. Spo.śród ostrako.d

oznaczo.no.: Cypridea dunkeri J Q n e s, Cypridea binodosa M a r t i n,

(4)

Cypridea sp., Klieana ala ta M a r t i n, Rhinocypris jurassica jurassica (M a r t i n), Darwinulla leguminella (F o r b e s), Scabriculocypris tra-

pezoides A n d e r s o n i inne.

Powyższy zespół pozwala na korelację osadów z Bydgoszczy z małżo

raczkowym poziomem

e

portlandu górnego, wyróżnianym na innych obszarach Niżu Polskiego (W. Bielecka, J. 8ztejn, 1966; 8. Marek, W. Bie ...

~ecka, J. 8~tejn, 1966; 8. Marek, W. Bielecka, J. 8ztejn, 1969), który Jest paralehzowany z dolnym serpulitem (8. Marek, 1965). Według now- szych sugestii J. Dembowskiej i 8. Marka {l976) granica między jurą

a kredą na terenie Polski wydaje się przebiegać w stropie poziomu E.

W takim ujęciu wyższe poziomy małżoraczkowe (D,

e,

B)· należałoby już odnieść do beriasu i wówczas opisane wyżej utwory z Bydgoszczy, zaliczone do poziomu

e,

należałyby do kredy dolnej.

B e r i a s. Morskie osady beriasu Bydgoszczy udokumentowane są dość licznym zespołem mikrofauny. W jego skład wchodzi 28 gatunków otwornic wapiennych, w tym 20 z Nodosariidae oraz 5 gatunków małżo

raczków. Do najważniejszych spośród oznaczonych, argumentujących przynależność osadów do beriasu, należą: Epistomina' caracolla anterior B art., B r a n d, Trocholina infragranulata N o t h, Citharina pseudo- striatula B a r t, B r a n d, Protocythere praetriplicata B a r t., B r an Protocythere intravalangiensis 8 z t e j n, Protocythere pseudopropria em- slandensis B a r t., B u r r i.

Wydzielone w beriasie Bydgoszczy kompleksy litologiczne różnią się również zespołem mikrofauny. W silniej zapiaszczonym kompleksie dol-

nym mikrofauna jest wyraźnie uboższa niż w kompleksie górnym.

W kompleksie dolnym otwornice są reprezentowane zaledwie przez' 10 gatunków i są bardzo nieliczne (tab. 1). Z makrofauny w dolnym kom- . pleksie beriasu znajdowano drobne skorupiki małżów, głównie Astartidae, a ponadto drobne muszle ślimaków, jak Acteon sp., Cerithium sp. oraz rurki Scaphopoda. W kompleksie górnym prócz wyżej wymienionych

występowały niezbyt liczne fragmenty ostrygowatych, należących praw- dopodobnie do Exogyra sinuata. Kompleks górny można więc uważać za odpowiednik dolnych łupków sinuatowych występujących na innych obszarach Niżu Polskiego.

Wal a n ż y n. Granicę między beriasem i walanżynem (otwór nr 121) poprowadzono na podstawie zasięgów występowania małżoraczków, odmienności zespołu otwornic oraz masowego występowania Exogyra sinuata w dolnych warstwach walanżynu. Zespół mikrofauny z wala-

żynu Bydgoszczy jest wyraźnie uboższy od stwierdzonego w górnym kompleksie beriasu. Reprezentowany jest przez .pojedyncze otwornice na-

leżące do 18 gatunków oraz przez 2 gatunki małżoraczków. Ponadto stwierdzono zróżnicowanie zespołów mikrofauny w obrębie wydzielonych kompleksów litologicznych. Najbardziej różnorodny zespół, chociaż nie- liczny, występuje w kompleksie dolnym. Najuboższy jest kompleks środ

kowy, w którym znaleziono jedynie pojedyncze otwornice zlepieńcowate.

W kompleksie górnym natomiast pojawia się dość liczny, lecz nieurozma- icony zespół, złożony wyłącznie z 'Otwornic zlepieńcowatych (tab.

Spośród oznaczonych gatunków bardziej jednoznaczną wymowę straty-

graficzną posiadają jedynie Trochammina kcyniensis 8 z t e j n i Eogut- tulina witoldi 8 z t e j n.

(5)

Tabela 1 Zestawienie mikrofauny beriasu i walanżynu

Berias Walanźyn

Gatunki Kompleksy

dolny górny dolny środ- górny kowy N odosariidae

Astacolus calliopsis (Reuss) +

Astacoluscrepidu/aris(Roemer) +

Citharina pseudostriatula Bart., Brand +

Citharina seitzi Bart., Brand

+

Dentalina communis (d'Orb.) + +

Dentalina linearis (Roemer) +

Flabelinella ef. hannoverana Bart. +

Prondicularia sp. +

Lagena ef. sulcata Walker, Jakob +

Lagena oxystoma Reuss +

Lagena sp. +

Lenticulina gaultina (Berth.) + +

Lenticulina muensteri (Roemer) + + +

Lenticula nodosa (Reuss) +

Lenticula subalata (Reuss) + + +

Marginulinopsis bettenstaedti Bart., Brand +

Planu/aria sp. +

Saracenaria cushmani Tappan +

Saracenaria vestica (Berth.) +

Tristix acutangulus (Reuss) + +

Tristix insigne (Reuss) +

Vaginulinopsis ef. humilis (Reuss) +

Ceratobuliminidae

Epistomina caracolla anterior Bart., Brand +

Epistomina cretosa Ten Dam +

Epistomina ornata (Roemer) +

Epistomina tenuicostata Bart., Brand + +

Spirillinidae

Sprillina minima Sehaeko + +

Trocholina infragranulata Noth +

I

Polymorphinidae

Eoguttulina witoldi Sztejn + + +

Guttulina adherens (Olsz.) var. cuspidata + + +

Spirofrondicularia rhabdogonoides (Chap.) +

Troehamminidae

I Trochammina injlata (M o n t.) + +

Trochammina kcyniensis Sztejn +

Trochammina obliqua Tap. +

Lituolidae

Haplophragmoides concavus (Chap.) + +

Haplophragmoides cushmani Loeb., Tap. I + +

(6)

c.d. tab. 1 Berias

T

^WalaDŻyn

Gatunki Kompleksy

dolny górny dolny

I

środ· ^górny kowy

Haplophragmoides neocomiensis (Cha p.)

+

Ammobaculites subcretaceus (Chap.)

+

Ammodiscidae

Ammodiscus gaultinus Berth. ^I

+ +

Ammodiscus incertus (d'Orb.)

+

^-L^I

+

Ataxophragmiidae

Gaudryinella sp.

+

Ostracoda

Protocythere praetriplicta Bart., Brand

subsp. infravalangiensis Sztejn

+ +

Protocythere pseudopropria emslandensis B ar t., B urr i

+ +

Protocythere ef. vonvalensis (S z tej n)

+

Cytherella ovata (Roemer)

+ +

Schuleridea thorenensis (Trieb.)

+ + +

Loxoconcha sp.

+

Ogólny charakter zespołu mikrofauny, a w nim obecność wymienionych gatunków, masowe występowanie Exogyra sinuata w dolnych warstwach, przy uwzględnieniu analogii do innych obszarów Niżu Pol- skiego (8. Marek, 1969; A. Raczyńska, 1971, 1976), zadecydowały o za- liczeniu tych osadów do walanżynu dolnego. Ponieważ w stropie utworów

leżą !bezpośrednio osady trzeciorzędu, poznana miąższość walanżynu dolnego jest niepelna.

N ajwyższe warstwy walanżynu dolnego Bydgoszczy zostały również

przebadane pod względem paleobotanicznym (J. Oszast, mat. archiw.).

Wstępne wyniki analiz. wykazały, że z ogólnej liczby sporomorf 76%

stanowią Pteridophyta, zaś pozostałe 24^iJ/o to przede wszystkim drzewa sZ'PHkowe. Zespół ten został uznany przez J. Oszast za charakterystycz- ny dla zbiorowisk kredy dolnej.

B a r r e m - a p t. Nieme serie piaszczyste, stwierdzone w kilku otworach Bydgoszczy, uznane zostały za przypuszczalne osady barremu - aptu na podstawie litostratygrafii i analogii do innych obszarów Niżu

Polskiego. Brak dokumentacji faunistycznej nie pozwala jednak wyklu-

czyć przynależności tej serii do dolnych poziomów hoterywu górnego (analogia do wykształcenia hoterywu górnego w niecce pomorskiej - A. Raczyńska, 1967 oraz na Kujawach - 8. Marek, 1969).

A l b ś r o d k o w y. Wydzielony został w otworze nr 38 na podstawie lito'Stratygrafii i zalegania w spągu udokumentowanego mikrofaunistycznie albu górnego.

A l b gór n y. Zespół mikrofauny w omawianych poprzednio piaskach jest bardzo ubogi, zarówno pod względem iilośc!iowym, jak i gatunkowego zróżnicowania. Najliczniejsze są drobne Rotaliporidae z rodzaju Hed- bergella, dość częste Anomalinidae, zaś otwornice zlepieńcowate i Nodo-

(7)

Jura kreda w rejonie Bydgosz.czy 819

Tabela 2 Zespoły otwornic z utworów albu górnego, cenomanu i łuronuByd'goszczy

I

^Alb^górny ^;eno.man

I

Nazwa gatunku ' Turoft"'

I

^II

I

HI

Ammodiscus serpuloides Sehaeko x' x

Cibicides gorbenkoi Akimez x x. x. x X .• x

Dentalina legumen Reuss x x _?<

Dorothia trochus (d'Orb.) x x. x

Epistommina sp. x

Gavelinella belorussica (Akimez) x x x. x X

Gavelinella intermedia (Berthelin) x x. x

Globigerinelloides bentonensis (Morrow) x x

Guembelitria cenomana Keller x x

•

Gyroidinoides sp. x x. x. x x x x

Hedbergella hoterivica (Subbotina) x x x. x x x X

Hedbergella infracretacea (Glaessner) x x. X x. xe

Hedbergella planispira (Tappan) ^X x. X x. x.

Heterohelix washitensis Tappan ^X ^X

Lent/cula rotulata Lamarek ^X x. x. ^X ^X ^X

Lenticula secans Reuss ^X ^X ^X ^X ^X

Lingilugavelinella spin(}sa (Plotnikova) ^X ^X ^X

Valvulineria lenticula R euss x x. x. x x

Ammodiscus incertus (d'Orbigny) x x

Arenobulimina frankei Cushman x x.

•

^X

Arenobulimina sabulosa (Chapman) x

Arenobulimina varsoviensis Gawor-Bie'da ^X ^X

Dorothia grad ata (Berthelin) x x.

Dorothia turris (d'Orbigny) x x. x

Lagena ellipsoidalis Sehwager x x x. .x x

Lingulogavelinella asterigerinoides P l u m. x X

•

^x

Lingulogavelinella formosa (Brotzen) x. x.

LingulogavelineUa orbiculata (Kusnezova) x

Marginulina aequivoca Reuss

x

x. x. x.

Nodosaria hystrix Reuss x x x x

Pseud()textularriella cretosa Cushman x x.

Saracenaria ef. triangularis d'Orbigny x x x. x. x

Tritaxia pyramidata Reuss x

•

^x ^x

Ammodiscus gaultinus B e r t h. x

Arenobulimina advena Cushman x. x

Arenobulimina chapmani Cushman x

Arenobulimina conoidea Perner x x

Astacolus sp. x x

.' Ataxophragmium sp. x

"

Bulimina ef. ventricosa B r o t z e n x x

Frondicularia ef. bicornisE-euss x

Frondicularia verneuiliana d'Orbigny x

Gaudryina sp. x

Gavelinella baltica Brotzen x. x. ^I x.

10

(8)

Nazwa gatunku Alb górny Cenoman

I II Turon

III

Gavelinella cenomanica (Brotzen) xe x xe x

Marginulina jonessi Reuss xe x xe x

Praebulimina evexa Loeblieh, Tappan x x x

Pseudoglandulina bistegia (Olszewski) x xe

Pseudoglandulina manifesta (Reuss) xe x x

Pseudoglandulina mutabilis (Reuss) x

Ramulina aculeata Wright x xe x x

Rotalipora appenninica (Renz) xe

Spiroplectammina ef. flexuosa (Reuss) x

Spiroplectinata complanata (Reuss) xe x x x

Textularia chapmani Lalieker x

Tristix acutangulus (Reuss) x x x

Tristix excavatum (Reus.s) x xe xe x

Tritaxia macfadyeni Cushman xe

Tritaxia plummerae Cushman x

Thurammina sp. x x x

Vaginulina recta Reuss x xe x x x

Verneuillinoides gorzowiensis G a w o r-

Bieda x e x

Anomalina ef. gorzowiensis Gawor-Bieda x x

Bolivinita textilarioides Reuss x e

Dentalina gradUs d'Orbigny x

Dentalina nana Reuss x x

Dentalina oligostegia Reuss x x

Fis~urina marginata (Walker , Boys) x

Frondicularia angulosa Nilsson x

Frondicularia angusta (N ilsson) x

Gavelinella schloenbachii (Reuss) x x x

Hedbergella brittonensis Loeblieh.,

Tappan e x xe x x

Hedbergella caspia (Vassilenko) x x x

Lagena acuticostata (Reuss) x

Lagena isabella (d'Orbigny) x xe x x

Lagena vulgaris Williamson x

Lingulina denticulo-carinata C ha p man x x

Marginulina bullata Reuss x

Marginulina hamulus Chapman x xe x

Nodosaria prismatica R eus s x x x

Planularia bradyana (Chapman) xe xe x

Plectina ruthenica mariae (Franke) xe xe x

Pleurostomella~ obtusa Berthelin xe x x

Pseudoglandulinacylindracea (Reuss) x x

Quinqueloculina antiqua Franke x xe x

Quinqueloculina kozłowskii Gawor-Bieda x x

Ramulina ornata Cushman x x x

Rotalipora cushmani cushmani Morrow xe x

Rota/ipora deeckei (Franke) xe x x

(9)

Jura kreda w"rejonie Bydgoszczy 821

I

^Alb^gómy

^I

^,...

" Nazwa gatunku Turon

I

^I ^II

^I

^III

Spiroloculina cretacea Reuss x x

Tappanina eouvigerniformis (Keller) x. x. x x

Vaginulina cf. paucistriata Reuss x

Anomalina aff. thalmanni (Brotzen) x x

Dentalina annulata Reuss x

Dentalina catenula R e u s s x

Dentalina linearis (Roemer) x

I

Fissurina seguenziana (Fornasini) x. x

Frondicularia aclis M orr o w x

Frondicularia ef. mucronata Reuss x

Gavelinella sp. x x

Lagena hispida Reuss x

Lingulina pygmea Reuss x

Lingulina semiornata Reuss x

Lingulogavelinella globosa (Brotzen) x _><

Nodosaria amphioxys Reuss x

Planulina ef. lundegreni Brotzen x x

" ..

Planularia complanata (Reuss) x x x

Praeglobotruncana stephani (Gandolfi) x . ex

Praeglobotruncana sp. x . x I

Rotalipord cushmani thomei Hang, Zeil x. x

Rotalipora greenhornensis (M o rr o w) x x

Rotalipora reicheliMornod x

Saracenaria bononiensis (Berthelin)

•

^x ^x

Saracenaria vestica (Berthelin) x

Spiroplectammina praelonga (Reuss) x

Textularia foeda Reuss x

Vaginulina procera Albers x

Vaginulina rob usta Chapman x

Vaginulina tenuistriata Chapman x.

Dentalina conjluens R e u s s x

Epistomina caracolla (R oemer) x

Frondicularia cordata Roemer x

Gavelinella berthelini (Keller) x

Globigerina sp. x ^x

Globorotalites hangensis Vassilenko x !

Guembelina striata (Ehrenberg)

•

^x ^x

Nodosaria obscura Reuss x

Nonionella warbUl'gi Brotzen x

Palmula sp. x

Allomorphina sp. x

Citharina ef. navarroana (Cushman) x

Dentalina communis d'Orbigny x

Dentalina lorneiana d'Orbigny x

Fissurina orbignyana Seguenza x

Frondicularia ungeri R e u s s x

Globorotalites 'micheliniana d'Orbigny _l

I

^x

(10)

Nazwa gatunku Alb 'górny Cenoman

Turon III

Globotruncana globigerinoides Brotzen x

Globotruncana lapparenti bulloides Vogler x

Globotruncana lapparenti coronata Bolli X

Globotruncana lapparenti lapparenti BoBi X

Globotruncana lapparenti tricarinata Que- reau

Globotruncana marginata (Reuss) X

Guembelina globulosa (Ehrenberg) x

Guembelina pulchra Brotzen 'x

Nodosaria intercostata Reuss x

Reussella ef. cushmani Brotzen x

Reussella pseudospinulosa Troelsen x

Stensioeina polonica Witwicka x

Stensioeina praeexculpta (Keller) '···x

Vaginulina incisa Franke x

• - gatunki pochodzące z otworu wiertniczego nr 38

sariidae spotyka się jedynie sporadycznie (tab. 2). Występują tu m. in.:

Gavelinella intermedia (B e I' t h.), Globigerinelloides bentonensis (M o r-

I' o w), Hedbergella infracretacea (G l a e s.), H. plariispira (T

a

^p.),^Hete-

rohelix washitensis T a p.

Zespół mikrofauny określony z dolnych warstw marglistych, leżą

cych nad serią piaszczystą górnego albu, sugeruje ich przynależność do albu górnego, nie pozwala jednak na jednoznaczl1ą opinię w tym, zakre- sie. Jest to zespół całkowicie odmienny od występującego w pd.askach ~

o wiele bogatszy, chociaż uboższy od zespołu z wyż,ej leżących margli, zaliczonych do cenomanu. W skład jego wchodzą gatunki: 1 - długó

wieczne; 2 - znane na innych obszarach z albu górnego, lecz bardziej typowe dla cenomanu, jak np. Lingulogavelinella formosa (Br o tz e n), Dorothia gradata (B e I' t h.); 3 - znane z cenomanu, lecz bardziej charakterystyczne dla albu górnego, np. Gavelinella intermedia r(B e I' t h);

4 - jeden gatunek uważany za przewodni dlaalbu górnego - Arenobu- limina sabulosa (C h a p m a n); tab. 2. Ponieważ w zespole tym brak jest jednoznacznych form cenomańskich, najniższą część margli zaliczono do albu górnego.

C e n o m a n. Margliste i iłowcowe osady cenomanu Bydgoszczy zawie-

rają bardzo bogaty zespół otwornic. Najliczniej reprezentowane są Rota- liporidae, Arenobuliminidae, Anomalinidae i Nodosariidae. Zróżnicowa

nie zespołu w profilu pionowym było podstawą do wydzielenia trzech poziomów otwornicowych, które można korelować z poziomami I, II, III cenomanu, wydzielonymi na innych obszarach Niżu Polskiego (E. Ga- wor-Biedowa, 19'65, 1972). Graniee stratygraficzne alb górny - cenoman oraz cenoman - turon nie odzwierciedlają się w wykształceniu lito- logicznym osadów.

(11)

Jura i kreda w rejonie Bydgoszczy 823 --- ---

I poziom otwornic.ow'!{. Wyróżniony zo~tał . w obrębie białych margli (około 25 m). W pOZIOmIe tym kontynuuJą SIę niektóre gatunki znane z albu, w jego obrębie ko.ńczy się zasięg występowania Dorothia gradata (B e r t h.), Gavelinella intermedia (B e r t h.), Lingulogavelinella for- mOSa (B r o t z e ⁿ⁾czy Pseudotextulariella cretosa C u s h. Pojawiają się

tu równocześnie gatunki typowo cenomańskie, np. Arenobulimina adve- na (C u s h.), Tritaxia macfadyeni C u s h.czy pojedyncze Rotalipora appenninica (R e n z). Najliczniej zaś reprezentowane są rodzaje: Hed- bergella, Gavelinella, Arenobulimina. Częste są również Nodosariidae.

II poziom otwornicowy obejmuje najniższe warstwy z serii szarego, marglistego iłowca (około 6 m). W skład zespołu otwornic tego poziomu

wchodzą liczne Hedbergella sp., Rotalipora sp., a przede wszystkim poja-

wiające się po raz pierwszy w tynl poziomie Rotalipora cushmani cush ....

mani (M o r r ow) i Rotalipora deeckei :(F r a n k e). Częste tu są również

Gavelinella baltica B r o t z e n, G. belorussica (A k 'i m e z), G. cenoma- nica (B r o t z e n), otwornice zlepieńcowate z rodzajów Dorothia, Plectina₇ Spiroplectammina, Spiroplectinata oraz drobne, dyskowate formy przy-

pominające najbardziej Thurammina sp. Licznie także reprezentowane

są N odosariidae. .

III poziom otwornicowy obejmuje wyższe warstwy szarego, marglistego iłowca (około 27 m)~ W porównaniu z zespołem poziomu II jeszcze

wyraźniej zaznacza się tu ilościowa przewaga Rotaliporidae, które reprezentowane są przez znane już hedbergelle, a ponadto przez Rotalipora cushmani cushmani (M o r r o w), R. deeckei (F r a n k e), R. cushmani thomei (H a g n, Z 'e i l), R. greenhornensis (Mo r rO w), R.reicheli M o r n o d. W poziomie tym po raz pierwszy pojawiają się m. in. Prae- globotruncana stephani (G a n d o l f i), Lingulogavelinella globosa

(B r o t z e n) i planu liny przypominające nieco, Planulina lundengreni B r o t z e n. Do nieczęsto spotykanych należą natomiast Gavelinella bal-;- tica B r o t z e n, G. cenomanica (B r o. t z·e n) czy Arenobulimina advena (C u s h m a n). Liczne i zróżnicowane są Nodosarridae.

Prócz otwornic wśród mikroelementów organicznych w utworach cenomanu znajdowano kolce i płytki jeżowców, kalcytowe włókna inoce':' ramów oraz krzemionko.we igły gąbek.

T u r o. n. Zespół otwornic występujący w dolnych warstwach turonu, w szarych iłowcach, jest zbliżony do zespołu III poziomu cenomanu.

Różnice mają przede wszystkim charakter ilościowy. W turonie zwiększa się bowiem udział N odosariidae, o wiele częściej występuje Praeglobotru- cana stephani (G a n d o I f i), Lingulogavelinella· globosa (B r o. t z e n), nadal, chociaż m~iej liczne są rotalipory z grupy cushmani. Z gatunków

pojawiających się po raz pierwszy na uwagę zasługują Epistomina caracolla (R o e m.), Globorolites hangensis Va s S., Gavelinella bertheltni (K e II e r). Zespół ten wskazuje na turon - turon alfa. Leżący wyżej

turon beta (jasnoszare margle i opoki) udokumentowany jest przez liczne globotrunkany dwukilowe, szczególnie z grupy lapparenti, oraz przez Reussella pseudospinulosa T r o e l s e n, Glob01~otalites micheliniana {d' O rb.), Stensioeina praeexculpta, (K e II e r) i inne. Jednoznaczna argu- mentacja mikrofaunistyczna turonu beta jest zarazem po.średnim uza-- sadnieniem turonu alfa.

(12)

Ciągłość sedymentacji i sekwencja zespołów otwornicowych na przestrzeni alb - cenoman - turen (otwór nr 34) poz,walają sądzić o kem- pletnym zachowaniu cenomanu i turonu. Tak więc miąższość cenomanu wynosi 52 m, a jego strop leży na głębokości 80,5 m p. p. m., zaś miąższość

turonu 52,5 m (turen alfa 3,3 m, turon beta 49,2 m), strep na głębokości

28,0 m p.p.m ..

Stratygrafię osadów kredy górnej Bydgoszczy ('Otwór nr 38) podał już Z. Kurlenda (1968). Przy kompletowaniu materiałów de niniejszego .opracowania auterka przeprowadziła penowne oznaczenia mikrofauny z niektórych próbek tego wiercenia, będących w pesiadaniu Zakładu

Geelegii UMK, stwierdzając, że stratygrafia podana przez Z. Kurlendę

jest nieprawidłewa i wymaga zasadniczej kerekty; według tego autera próbki z głębokeści 200,5~259,0 m - alb górny, 176,7-200,5 m - santen, 133,0-176,7 m - dolny eecen. Na pedstawie litolegii i zespełów

mikrefauny autorka zalicza próbki z głębokości 200,5-259,0 m de albu

środkowego, 197,0-197,5 m do albu górnego, a wyżej leżące de cenemanu, z dużym prawdepodebieństwem wydzielenia trzech poziomów otworni- cewy (peziom I - próbka z głębekeści 180,0-181,0 m, peziem II - próbka z głębokości 155,0-156,0 m, poziom III - próbka z głębekeści

139,0-140,0 m). Dla petwierdzenia tych ustaleń, w zestawieniu etwernic na tabeli 2 gatunki oznaczone z wyżej pedanych próbek 'Oznaczone spec- jalnym znakiem, umieszczając go w edpewiedniej kolumnie pienewej.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA SEDYMENTACJI U SCHYŁKU JURY I W KREDZIE REJONU BYDGOSZCZY

Zgedniez prawidłeściami rozwoju basenu górnejurajskiege na Niżu

Polskim w najwyższym pertlandz.ie obszar Bydgeszczy znajdewał się

w strefie facji purbeku (J. Dembowska, 1973). W analizowanych wierce- niach rozpoznane jedynie osady odpewiadające poziemowi małżeraczko

wemu C. Seria szarych iłowców i łupków marglistych oraz margli, z pe- ziemami wzbegaconymi w skorupki Cyrenidae, jak i zespół oligehaline- wy ch małżoraczków 'świadczą jedneznacznie e panewaniu w szczątkewym

zbierniku górnejqrajskim warunków brakiczne-słedkowodnych.

Ponowne, krótketrwałe ingresje morza na Niżu Polskim wystąpiły

w najniższym beriasie, w poziomie małżoraczkowym A. Poziom ten, jak

rÓ,wnież najwyższy poziom pertlandu (poziom B) nie zostały stwierdzene w Bydgoszczy. Luki o podobnym zasięgu stratygraficznym znane są rów- nież 'z 'Obszaru niecki pomorskiej (A. Raczyńska, 1976), z niecki mogileń

skiej (A. Raczyńska, 1971) i z innych. W Bydgoszczy, stwierdzono natomiast morskie osady beriasu, które powstały tu w miarę rozszerzania się zasięgu morza dolnokredowego. Początkowo była to sedymentacja wy- hitnie płytkomorska, o czym świadczy silne zapiaszczenie marglistych mułowców, obecność wapiennych eolitów i ubogi zespół otwDrnic. Dopiero w wyższym beriasie, w miarę dalszego postępu transgresji brzeg morza 'Odsunął się 'Od tej strefy,morze uległD pewnemu pogłębieniu i stabilizacji.

W związku z tym zapiaszezenie osadów Jest n'ieznaczne, a zespół otwornic liczny i zróżnicowany. OkresDwezahamowanie transportu materiału

(13)

Jura i kreda w rejonie Bydgoszczy

terygenicznego, nawet w postaci drobnej zawiesiny ilastej, doprowadziło

do powstania w beriasie górnym 3,5 metrowego pokładu wapieni.

W walanżynie dolnym utrzymuje się nadal sedym'entacja z dala od brzegu. Podobnie bowiem jak w górnym beriasie dowóz materiału

piaszczystego jest nieznaczny, jedynie w obrębie k!ompleksu środkowe

go zaznacza się okresowy wzrost zapiaszczenia. Zespół m'ikrofauny walan-

żynu dolnego jest znacznie uboższy w porównaniu z zespołem beriasu i charakteryzuje się przewagą form zlepieńcowatych. Przyczyną tego

mógł być, niekorzystny chemizm wód przydennych w tej strefłe morza dolnokredowego. Znaczna bowiem zawartość substancji organicznej w osadach, nadająca im ciemną a nawet czarną barwę, oraz obecność związków żelazawych przemawiają za redukcyjnym środowiskiem. Ponadto powsta-

jące przy rozkładzie substancji organicznej CO₂i H₂S warunkowały niskie pH środowiska, które nie sprzyjało ani tworzeniu, anizachowan:iu się

wapiennych szkielecików otwornic.

W osadach walanżynu dolnego Bydgoszczy stwierdzono m. 'in. obec-

noŚĆ nieznacznych ilości oolitów szamozytowych, skupień drobnokrysta- licznego pirytu i okruchów lub skupień syderytu. Występowanie związków żelaza w osadach kredy dolnej jest powszechnie znane z innych obsza- rów Niżu Polskiego, gdzie często tworzą dość znaczne nagromadzenia.

Jest to więc pewna prawidłowość warunków facjalnych zbiornika dolnokredowego, a nie jego specyfika w rejonie Bydgoszczy, tym bardziej, że

na omawianym terenie związki żelaza stanowią nieznaczny procent ogólnego składu osadów.

Oolity szamozytowe znajdowane w osadach walanżynu dolnego Byd- goszczy mają zarys owalny, są niewielkich rozmiarów (oś dłuższa 0,3- 0,5 mm), barwy zielonkawoszarawej. Występują w osadach mułkowato

-ilastych, zawierających detryt skorupek mięczaków, głównie drobnych ostrygowatych oraz niezbyt liczne otwornice bentoniczne. Osady te cha- rarakteryzuje ponadto nieznaczna zawartość frakcji piaszczystej, w któ- rej prócz drobnego kwarcu stwierdzono skupienia pirytu, blaszki musk!o- witu i niełiczny glaukonit. Zły stan zachowania smorupek małżów świad

czy przede wszystkim o przemieszczeniu z właści wego dm biotopu w strefę obecnego występowania. W pewnym tylko stopniu na stan zachowania wpłynęła' późnłejsza kompakcja osadu. Ubogi zespół mikrofauny potwierdza wniosek o n'iek'Orzystnym dla życia środowisku. Tak więc można przypuszczać, że na początku walanżynu dolnego na powierzchni dna morskiego panowały warunki słabo redukcyjne, które sprzyjały tworzeniu się szamozytu na drodze sedymentacyjnej, niekorzystne natomiast

były dla rozwoju życia (M. Turnau-Morawska, 19'61). Okreso'we na- silenia ruchu wody sprzyjały tworzeniu się oolitów szamozytowych oraz

powodowały napławian'ie skorupek małżów. W nieco młodszych osadach

walanżynu dolnego na powierzchni dna nadal pan'Owały warunki słabo

redukcyjne, lecz w osadzie dennym rozkład sub~tancji organicznej pro-

wadził do tworzenia się pirytu. W ten sposób, nie"jako obok siebie, mógł tworzyć się szamozy't i piryt. W wyższych warstwach środkowego kompleksu zaznaczył'O się pewne ożywienie wód zhiornika, związane, być może, ze spłyceniem i tym samym dotlenienie wód. Nastąpiło okresowe zapiaszczenie 'Osadów, ponownie pojawiły się oolity szamozytowe, wyżej zaś syderyt. Zmienne warunki fizykochemiczne nie sprzyjały jednak roz-

(14)

wojowi życia. Dopiero w czasie sedymentacji górnego kompleksu doszło

do pewnej normalizacji, warunków, korzystniejszych dla życia.

Niepełne informacje o młodszych ogniwach kredy' dolnej na tym terenie nie pozwalają na przeprowadzend.e uzasadnionych rozważań na temat warunków facjalnych."

Osady alb u środkowego i górnego Bydgoszczy należą do nowego cyklu sedymentacyjnego, u podstawy ;którego leżą utwory transgresywne. W albie górnym obszar znajdował się w strefie płytkiego morza, gdzie piaszczysta sedymentacja i nieustabilizowane warunki nie sprzyjały zbytnio rozwojowi mikrofauny. Zmianę warunków sedymentacji zarejestrowała

warstwa fosforytów leżąca w stropie serii piaszczystej. Zahamowana więc została sedymentacja okruchowa, nastąpiła sedymentacja chemiczna.

Powstanie fosforytów pozostaje, być może, w związku genetycznym z nasilającymi się tendencjami transgresywnymi morza górnego ,albu.

Obły kształt większości fosforytów oraz ich "obklejenie" ziarnami piasku

świadczą o syngenetycznym tworzeniu się tych skupień na piaszczystym dnie, po którym plastyczne jeszcze konkrecje mogły być przetaczane przez ruch wody. Po utworzeniu się warstwy fosforytowej w rejonie Bydgoszczy rozwijała się pełnomorska sedymentacja, charakterystyczna dla otwartych, średniO' głębokich mórz. Powstawały wówczas margle,

iłowce margliste, podrzędnie opoki, z dużym udziałem planktonicznych otwornic. Sedymentacja o tym charakterze rozpoczęła się już pod koniec albu, trwała następnie w cenomanie i turonie.

UWAGI PORÓWNAWCZE

Wykształcenie poz,iomu, C portlandu górnego Bydgoszczy odpowiada w pełni rozwojowi tego ogniwa stratygraficznego na innych obszarach

Niżu Polski:ego{J. Dembowska, 1973). Utwory portlandu w facji purbeku nawiercone zostały naj bliżej Bydgoszczy w Osowej Górze (R. Dadlez, J. Dembowska, 1965; J. Dembowska, 1973), gdzie prócz niZszych pozio-

mówmałżoraczkowych rozpoznano marglisto-łupkowe utwory poziomu C i, być może, częściowo. poziomu B. I tu również, podobnie jak w Bydgosz- czy, brak jest ciągłO'ści sedymentacyjnej między najwyższą jurą i dolną kredą. Zespół małżoraczków stwierdzony w Bydgoszczy jest uboższy

w porównaniu do zespołów poziomu C z innych ,obszarów Niżu Polskiego (A. Raczyńska, 1971; S. Marek, W. Bielecka, J. Sztejn, 1966).

Morskie osady heriasu. Bydgoszczy wykazują pod względem lito.logicznym duże analogie do beriasu Kujaw (S. Marek, 1967, 1969) i przy-

legającej do wału strefy niecki Po.morskiej (S. Marek, 1968; A. Raczyń

ska, 197'6). Analogie te dotyczą przede wszystkim znacznego zapiaszczenia osadów w dolnym seriach morskiego beriasu. Przy stropowe utwory beriasu na innych obszarach Niżu Polskiego charakteryzują się z reguły przewagą osadów ilastych, tymczasem w Bydgoszczy występuje 3,5-met- rowa warstwa wapienia, powyżej której pojawiają się ponownie mułowce ilaste, częściowo tylko (0,5 m) zaliczone do heriasu, a głównie rep~ezen

tujące walanżyn. O ile więc na większości obszarów granica benas

(15)

walanżyn jest litolog.icznie nieczytelna, w rejonie Bydgoszczy przebiega prawie dokładnie w stropie wapieni. Pojawienie się wapieni pozostaje tu jednak w całkowitej zgodności z obserwowaną w beriasie górnym ten-

dencją ograniczonego transportu materiału terygenicznego do zbiornika.

Porównanie zespołu mikrofauny beriasu Bydgoszczy i innych obszarów

Niżu Polskiego (J. Sztejn, 1967, 1969; S. Marek1 1967) pozwala na stwier- dzenie braku w profilu Bydgoszczy wielu otwornic zlepieńcowatych jak:

Ammobaculites sp., Haplophragmoides sp., Verneuillinoides sp., liczniej- sze natomiast są N odosariidae.

Trójdzielność walanżynu dolnego Bydgoszczy można uznać za ana-

logiczną do stwierdzonej przez S. Marka (1969) na Kujawach. Obserwowa- ne w walanżynie dolnym Bydgoszczy zubożenie mikrofauny w porówna- niu z beriasem jest również stwierdzane na innych obszarach Niżu

Polskiego (J. Sztejn, 1968; A. Raczyńska, 1976).

Litologia albu górnego Bydgoszczy odpowiada wykształceniu tych utworów na Niżu Polskim, a przede wszystkim jest zbliżona do stwierdzonej w niecce hrzeżnej, gdzie podobnie jak w Bydgoszczy występuje przewaga sedymentacji piaszczystej. Zespół- mikrofauny albu górnego w analizowanych otworach wiertniczych jest w ogólnych zarysach zgodny z charakterystyką równowiekowych zespołów Niżu Polskiego, przedsta-

wioną prz,ez E. Gawor-Biedową (1972). Wyrazem tego jest znaczny udział

Rotaliporidae oraz częste występowanie Anomalinidae, które według

zgodnych opinii różnych autorów pojawiają się w górnym albie; a szczyt rozwoju_ osiągają w cenomanie (E. Gawor-Biedowa,E. Witwicka, 1960;

E. Gawor-Biedowa, 1965; L Heller, 1975; H. Bartenstein, P. Betten- staedt, 1962). J edna'kże w piaszczystych osadach Bydgoszczy brak jest wielu form uważanych za charakterystyczne dla albu górnego, np.

pewnych Nodosariidae, szczególnie z rodzaju Vaginulina sp., Saracen aria sp., Tristix sp., ponadto brak jest Arenobulimina sp., nie stwierdzono

także Lingulogavelinella glob osa (B r o t z e n). Można przypuszczać, że różnice te są spowodowane przede wszystkim warunkami facjalnymi, bowiem w stropowych, marglistych osadach albu pojawiają się gatunki charakterystyczrie dla alb u górnego, których brak było w serii piaszczystej.

Mikrofauna cenomanu i wyróżnione trzy poziomy mikrofaunistyczne

odpowiadają wydzieleniom na ,innych obszarach Niżu Polskiego. Za-

znaczają się jednak pewne różnice. Do najważniejszych z nich należą:

, brak dolnego poziomu występowania Lingulogavelinellaglobosa (B r o t- z e n), wczesny zan~ już w obrębie poziomu I Lingulogavelinella formosa (B r o t z e n), obecność jedynie pojedynczych okazów Rotaliopora appen-

ninica (R e u s s). . _

Granicę między turonem alfa i beta poprowadzono w stropie zasięgu

Praeglobotruncana stephani (G a n d o l f i). Ponadto turon beta doku-

mentują globotrunkany dwukilowe, Globorotalites micheliniana (d' O rb.), Stensioeina praeexculpta (K e 11 er) i inne. W dolnych warstwach turonu alfa Bydgoszczy występuje m. in. Lingulogavelinella globosa (B r o t z e n), która nie dochodzi do granicy z turonem beta. Częste są jeszcze w tym poziomie rotaliopory, które na większości obszarów Niżu Polskiego ogra- niczone są do cenomanu, a ponadto spotyka się gatunki znane raczej z niż

szych pięter kredy, jak Epistomina caracolla (R o e m.) czy Saracenaria

(16)

bononiensis (B e r t h.). Tak więc pod pewnymi względami zespół turonu alfa Bydgoszczy przypomina warstwymaszkowskie z niecki szczecińskiej

(E. Gawor-Biedowa, 1972).

Zakład Geologii

Uniwersytetu M. Kopernika

Toruń, ul. Sienkiewicza 30132

Nadesłano dnia 22 lut'ego 1978 r.

PIśMmNNICTWO

BARTENSTEIN H., BETTESTAEDT F. (1962) - Marine unterkreide. Boreal und Tethys. Leitfoss. Mikropal., p. 225-297. Berlin.

BIELEOKA W., SZT,EJN J. (1966) - Stratygrafia warstw .przejściowych między jurą i kredą. Kwart. geoI., 10, p. 96-115, nr 1. Warszawa.

DADLEZ R., DEMBOWSKA J. (1965) - Budowa geologiczna parantyklinorium pomorskiego,. Pr. Inst. Geol., 40. Warszawa.

DEMBOWSKA J. (1973) - Portland na Niżu Polski. Pr. Inst. GeoI., 70. Warszawa.

DEMBOWSKA J., MAREK S. (1976) - Stratygrafia i paleogeografia utwoców z po- granicza jury i kredy na Niżu Polskim. BiuI. Inst. Geol., 295, p. 187-201.

W~rszawa.

GAWOR-BIEDOWA E. (1965) - Osady albu górnego i górnej kr-edy synklinorium

szczecińskiego w świetle badań mikropaleontologicznych. Kwart. geol., 15, p. 791-814, nr 4. Warszawa.

GA WOR-BIEDOWA E. 1(1972) - The Albian, Cenomanian and Turonian forami- nifers of Poland and their stratigraphic importance. Acta palaeont. pol., 17, p. 3-155, nr 1. Warszawa.

GA WOR-BIEDOWA E., WITWICKA E. (1960) - Stratygrafia mikropaleontolo- giczna górnego albu i górnej kredy w Polsce, bez Karpat. Kwart. geoI., 4, p. 974-990, nr 4. Warszawa.

HELLER L (1975) - Mikrostratygrafia osadów kredowych południowej części

synklinorium łódzkiego. Rocz. Pol. Tow. Geol., 45, p. 233-255, z. 2. Kraków.

KURLENDA Z. (1968) - Nowe dane o stratyg,rafii kredy, trzeciorzędu i czwar-

torzędu nad dolną Wisłą. Kwart. geol., 12, p. 380-387, nr 2. Warszawa.

MAREK S. (1965) - Dyskusyjne problemy granicy między jurą a kredą na Niżu

Polskim. Kwart. geol., 9, p. 774-790, nr 4. Warszawa.

MAREK S. (1967) - Infrawalanżyn Kujaw. BiuI. Inst. Geol., 200, p. 133-223. War- szawa.

MAREK S. (1968) - Zar·ys stratygrafii kredy dolnej niecki brzeżnej. Kwart. geol., 12, p. 345-368, nr 2. Warszawa.

MAREK S. «1969) - Zarys stratygrafii kredy dolnej Kujaw. Kwart. geol., 13, p. 139-153, nr 1. Warszawa.

MAREK S., BIELECKA W.,' SZTEJN J. (1969) - Górny portland (wołg) iberias

(riazań) na Niżu Polskim. Kwart. geol., 13, p. 566-582, nr 3. Warszawa.

RACZYŃSKA A (1971) - Zarys stratygrafii kredy dolnej w niecce mogileńskiej.

Kwart. geol., 15, p. 106-121, nr 1. Warszawa.

RACZYŃSKA A. (1976) - Kreda dołna bez albu górnego. W: Perm i mezo,zoik niecki pomorskiej. Pr. Inst. Geol., 89, p. 87-93. Warszawa.