"Platonismus und Idealismus", Werner Beierwaltes, Frankfurt am Main 1972 : [recenzja]

Edward Zieliński

"Platonismus und Idealismus",

Werner Beierwaltes, Frankfurt am

Main 1972 : [recenzja]

Studia Philosophiae Christianae 10/1, 245-248

S tu d ia P h ilo so p h ia e C h ris tia n a e ATK

10(1974)1

Z ZAGADNIEŃ HISTORII FILOZOFII

Z i e l i ń s k i E.

W e rn e r B e ie rw a lte s: P lato n ism u s u n d Id e a lism u s, F ra n k fu rt am M ain 1972

L eone V e u th e y i La filo so fia c ris tia n a di San B o n a v e n tu ra , R om a 1971

W e r n e r B eierw a ltes: P ia to n ism u s u n d Id e a lism u s, F ra n k fu rt am M ain 1972

(V itto rio K lo sterm an n , P h ilo so p h isc h e A b h a n d lu n g e n Bd 40) ss. IX, 228 W e rn e r B eierw altes, p ro fe so r filozofii n a u n iw e rs y te c ie w M ü n ste r, sk o n ­ c e n tro w a ł sw o je z a in te re s o w a n ia w o k ó ł n e o p la to n iz m u . O p u b lik o w a ł n a je g o te m a t k ilk a p o w a ż n y c h p rac, m. in.: P roklos. G ru n d zü g e s e in e r M e ta ­

p h y s ik , F ra n k fu rt am M a in 1965 (p raca h a b ilita c y jn a p is a n a n a u n iw e rs y ­

te c ie w W ü rz b u rg u ); P lotin. U ber E w ig k e it u n d Z e it (Komm. zu E n n ead e III 7), F ra n k fu rt am M ain 1967; a rty k u ł: Das P roblem d es a b so lu te n S e lb s t­

b e w u sstse in s bei J o h a n n e s S co tu s E riugena, w w y d a n e j p o d je g o re d a k c ją

p ra c y : P la to n ism u s in d e r P h ilo so p h ie d e s M itte la lte rs , D a rm s ta d t 1969 (484—516).

T y tu ł o m aw ian e j o b e c n ie p ra c y : P la to n ism u s un d Id e a lism u s n ie z b y t ja s n o w y ra ż a z a w a rtą w n ie j tre ść . P rzez „p lato n izm " ro zu m ie się w n ie j m y ś l n e d p la to ń s k ą ; „id ealizm em " o k re ś la się filozofię id ealizm u n ie m ie c ­ k ieg o , zw łaszcza filozofię H e g la i S ch ellin g a. B ard ziej a d e k w a tn y ty tu ł k sią ż k i m ó g łb y brzm ieć: E le m e n ty re c e p c ji m y śli n e o p la to ń s k ie j w filozofii n ie m ieck ieg o idealizm u.

Z am ierzen iem A u to ra b y ło b o w iem w sk a z a ć n a h is to ry c z n e i tre śc io w e u w a ru n k o w a n ia u m o ż liw ia ją c e ta k ą re c e p c ję , n a p o zo rn ie tr u d n y do d o ­ strz e ż e n ia zw iązek filozofii id e a lis ty c z n e j z tr a d y c ją m e ta fiz y c z n ą m y śli e u ro p e js k ie j; zam ierzen iem b y ła w re sz c ie ch ęć ra c jo n a ln e g o i h is to ry c z ­ n eg o u z a s a d n ie n ia o b ieg o w eg o p o w ie d z e n ia o „d u ch o w y m p o k re w ie ń s tw ie ” d o k try n id ealizm u n ie m ie c k ie g o i n eo p lato n izm u . Z u p ełn ie św iad o m ie z a ­ m ierzen ie zo stało w y k o n a n e ty lk o częściow o, ja k o że n ie u w zg lęd n io n o

e w e n tu a ln y c h m o d y fik acji, ja k ie m o g ły w y w o łać w y ra ź n e lu b u k ry te e le ­ m e n ty n e o p la to ń sk ie o b ecn e u ta k ic h p o śre d n ik ó w n e o p la to n iz m u ja k J. B öhm e, G. B runo, В. Spinozą, a ta k ż e n ie p rz e b a d a n o sto su n k u id ealizm u do m y śli sam eg o P la to n a i n ie w zięto p od u w ag ę, ja k ie ściśle p la to ń sk ie im p u lsy o d e g ra ły ro lę w re c e p c ji m y śli n e o p la to ń sk ie j.

M ó w iąc o re c e p c ji A u to r b y n a jm n ie j n ie zam ierza tw ierd zić, że filo ­ zofia id e a lis tó w n ie m ie c k ic h je s t p o w ie le n ie m d o k tr y n y n e o p la to ń sk ie j. W w y p a d k u re c e p c ji o b cej m y ś li m am y zaw sze do c z y n ie n ia z tw órczym , a ró w n o c z e śn ie d e s tru k ty w n y m p rz e k sz ta łc e n ie m teg o , co z o s ta je p rz y ję te . A le ju ż sam fak t, że d a n y e le m e n t obcej m y śli m oże w y w o łać m y śl p o ­ z o rn ie do n ie j n ie p o d o b n ą , św iad czy o ja k im ś in te n c jo n a ln y m p o d o b ie ń ­ stw ie w p o s ta w ie n iu p ro b le m u i fo rm ie jeg o ro z w ią z a n ia . W . B eierw altes n ig d y nie u s iłu je z a c ie ra ć ró ż n ic y m ięd zy h is to ry c z n ie o d leg ły m i s y s te ­ m am i filozoficznym i, ró ż n ic y sp o w o d o w a n e j p rz e d e w szy stk im p o d e jśc ie m tra n s c e n d e n ta ln o -k ry ty c z n y m filozofii p o k a n to w sk ie j. Id ą c n a to m ia s t z a d e ­ k la ra c ja m i sa m y c h id e a lis tó w , u s iłu je u w id o czn ić te im p lik a c je n e o p la to - nizm u, k tó re b a rd z ie j lu b m n iej w y ra ź n ie o d d z ia ła ły n a m e to d ę i tr e ś ć filo ­ zofii id e a lis ty c z n e j.

K siążk a s k ła d a się z k ilk u ro z p ra w p o w ią z a n y c h ze so b ą p ro b lem o w o i p o d p o rz ą d k o w a n y c h w y ż e j w sp o m n ian y m zam ierzen io m . W y d a je się je d ­ n a k , że fa k ty c z n ie s ta n o w ią o n e n ie z a le ż n e cało ści, n ie ja k o e x p o st z e s ta ­ w io n e obok sieb ie. P rzem aw ia za ty m zaró w n o fak t, że A u to r n ie p o tr a k ­ to w a ł p o szczeg ó ln y ch części k sią ż k i ja k o ro zd ziały , ja k i ta in fo rm a c ja , że część z a ty tu ło w a n a H e g e l u nd P roklos (154— 187) z o sta ła już w cześn iej o p u b lik o w a n a w k sięd ze p a m ią tk o w e j k u czci H.-G. G a d a m e ra : H e rm e ­

n e u tik u n d D ia le k tik (T übingen 1970 II, 2.43—272). T a k i s ta n rz e c z y u tru d n ia

śle d z e n ie to k u w y w o d ó w w c a ło śc i k siążk i.

P ie rw sz a część n o si ty tu ł: D eus est E sse — E sse est D eus (5— 82); d ru g a o m aw ia te m a t: P lo ty n w id e a liz m ie n ie m ie c k im (83— 153); trz e c ia H e g e l

i P ro klo s (154— 187) i o sta tn ia : O d k r y c ie E riu g e n y w id e a lizm ie n ie m ie c k im

(188—201). W „d o d a tk u " (s. 202— 214) A u to r zam ieszcza uw agi· C. J. H. W in - d isc h m a n n a do A p h o r is m e n zu r E in leitu n g in die N a tu rp h ilo s o p h ie S chellin- ga o raz w y b ó r te k s tó w z P lo ty n a p rz e s ła n y c h w 1805 r. S ch ellin g o w i przez W in d isc h m a n n a ; te k s ty te A u to r p u b lik u je po ra z p ie rw s z y ze ź ró d e ł z n a j­ d u ją c y c h się w C e n tra ln y m A rch iw u m N ie m ie c k ie j A k a d e m ii N a u k w B er­ lin ie (NRD) ; u w a g i W in d isc h m a n n a są p ie rw sz ą zn a n ą re a k c ją n a „A fo ry z­ m y " S ch ellin g a. K siążk a z a w ie ra n a d to (215— 216) w y k a z ź ró d e ł d o ty c z ą ­ cy ch pism E c k h a rta i S ch ellin g a (źródła d o ty c z ą c e in n y c h a u to ró w w s k a ­ z a n e są w p rz y p isa c h ); z e sta w lite r a tu r y (217— 219) i w re sz c ie in d e k s n a z ­ w isk (221—224) o raz in d e k s rz e c z o w y (224— 228).

S w o istą cało ść w sto su n k u do p o z o sta ły c h części p ra c y , cało ść b ard zo in te re s u ją c ą ta k ż e d la te o lo g a, sta n o w i p ie rw s z a część k siążk i. C hodzi w n ie j o z a g a d n ie n ie re la c ji m ięd zy Bogiem a b y te m p o ję ty m ja k o o sta te c z n a

z a sa d a filozoficznego tłu m a c z e n ia św ia ta , k tó re to z a g a d n ie n ie A u to r n a z y ­ w a za H e id e g g e re m p ro b lem em o n to -teo lo g iczn y m . H isto ria te g o p ro b lem u p o k ry w a się z h is to rią in te rp re ta c ji te k s tu Biblii: „ Jestem , k tó r y je ste m " (W j 3, 14). N ie p o p ra w n e tłu m a c z e n ie te g o te k s tu h e b ra js k ie g o p rzez Sep- tu a g in tę w y w o ła ło filozoficzną re fle k s ję n a te m a t is to ty B oga; eg zeg eci tłu m aczy li to w y ra ż e n ie w św ie tle p la to ń sk ie g o lub n e o p la to ń sk ie g o p o ję ­ c ia b y tu i w te n sp o só b o k re ś le n ie is to ty B oga ja k o b y tu ro zu m ia n e g o po p la to ń s k u p rzeszło do te o lo g ii c h rz e ś c ija ń sk ie j. A u to r w n ik liw ie o m aw ia in te rp re ta c je te g o z a g a d n ie n ia przez F ilona, G rzeg o rza z N a z ja n z u i G rze­ g o rza z N y ssy , P lo ty n a , P o rfiriu sza i A u g u sty n a ; n a jo b s z e rn ie j a n a liz u je sta n o w isk o E c k h a rta u z n a ją c je za p rzeło m o w e w h is to rii in te rp re ta c ji W j 3, 14. U E c k h a rta n a stą p iło bow iem p rz e s u n ię c ie a k c e n tu w k ie ru n k u p rz y z n a n ia p ie rw s z e ń stw a m y śli p rzed b y tem , co um ożliw iło i u to ro w a ło p rz e jśc ie do id e a lis ty c z n e j teo lo g ii s p e k u la ty w n e j. T en sam o n to -teo lo g icz- n y p ro b lem o d ży ł — m im o w szelk ie ró żn ice — w filozofii id ealizm u n ie ­ m ieck ieg o i n a jw y ra ź n ie j p rz e ja w ił się w m y ś l S ch ellin g a. U k a z u je się p rzez to łącz n o ść id ealizm u n iem ieck ieg o z tr a d y c ją m e ta fiz y k i k la s y c z n e j.

C zęść p ra c y z a ty tu ło w a n a P lo ty n w id e a lizm ie n ie m ie c k im p o św ię c o n a je s t w g łó w n e j m ierze o m ó w ien iu p o d o b ie ń s tw i zale żn o ści m y ś li S ch ellin g a od filozofii P lo ty n a ; ra c z e j d ru g o rz ę d n ie p o tra k to w a n o tu H eg la, k tó re g o śc iślejsze w ięzy łącz ą z P ro k lo sem an iże li z P lo ty n e m ; w sp o m n ian o też o e le m e n ta c h n e o p la to ń sk ic h w m y śli N o v a lis a i G o eth eg o . A u to r u k a z u je p o d o b ie ń s tw a p o g lą d ó w P lo ty n a i S ch ellin g a d o ty c z ą c y c h k o n c e p c ji A b so ­ lutu, p ro b le m u p rz e jś c ia od A b so lu tu do w ielo ści b y tó w o g ran iczo n y ch , p ro b lem u p o w ro tu ty c h b y tó w do A b so lu tu i k o n c e p c ji n a tu ry . R ozw ażania te z d a ją się rz e c z y w iśc ie u z a sa d n ia ć tw ie rd z e n ie o „ d u ch o w y m p o k re w ie ń ­ s tw ie ” obu d o k try n .

W p o c z ą tk a c h X IX w iek u , g łó w n ie p o d w p ły w em H eg la, n a s tą p iła r a d y ­ k a ln a zm ian a w o c e n ie w a rto ś c i filozofii n e o p la to ń sk ie j. T a c y h is to ry c y filozofii, ja k J. B rücker, D. T ied em an n , W . G. T e n n e m a n n m y śl P lo ty n a o p a trz y li e ty k ie tk ą : „ m a rzy cielstw o " (S ch w ä rm erei). H e g e l n a to m ia s t, a za nim in n i m y śliciele, w m y śli n e o p la to ń s k ie j u p a try w a li szczy t filozofii s ta ­ ro ż y tn e j. W ro z d z ia le H e g e l i P roklos A u to r s ta ra się m. in. w n ik n ą ć w h is ­ to ry c z n e i sy ste m o w e u w a ru n k o w a n ia ta k ic h o cen n e o p la to n iz m u w s k a ­ zu jąc , że b y ło to k o n iecz n y m w y n ik ie m h e g lo w sk ie g o p o jm o w a n ia h is to rii ja k o d ziejó w d u ch a. To rz u to w a ło n a p rz y z n a n ie n eo p la to n iz m o w i zasz c z y t­ n e g o m ie js c a w d z ie ja c h m yśli, ta k sam o zresztą, ja k z a d e c y d o w a ło o z u ­ p ełn y m n ie m a l p o m in ię c iu filozofii śre d n io w ie c z n e j przez H egla.

T reścio w e p o d o b ie ń stw o m ięd zy d o k try n a m i d e c y d o w a ło o ich re c e p c ji p rzez id ealizm n iem ieck i. To sam o b y ło ta k ż e p o w o d em „ o d k ry c ia " przez id e a lis tó w E riu g en y , ja k o je d n e g o z n ie w ie lu sz a n o w a n y c h w ów czas m y ś li­ cieli śred n io w iecza.

d a n ie m y śli n e o p la to ń sk ie j, zw łaszcza w a sp e k c ie w p ły w ó w , ja k ie ta m yśl w y w ie ra ła n a m y śl filozoficzną in n y c h o k resó w . U zu p ełn ia przez to te n n u rt b a d a ń n a d n eo p lato n izm em , k tó r y r e p r e z e n tu ją m. in. R. K lib an sk y i E. v o n Iv â n k a , a k tó r y c h c e u c h w y c ić w p ły w filozofii p la to ń sk o -n e o p la - to ń s k ie j n a m y ś l śred n io w iecza.

I.eone V e u th e y , La iilo s o iia cristiana di S a n B o n a ven tu ra , R om a 1971, A gen-

zia d e l Libro C a tto lic o , ss. X III, 133

K siążk a, k tó r ą zam ierzam y om ów ić, je s t n o w y m p rz e d s ta w ie n ie m n a p i­ s a n e j przez O. L eona V e u th e y (O FM Conv) w ję z y k u łaciń sk im , w y d a n e j w la ta c h w o jn y i od d a w n a w y c z e rp a n e j p ra c y : S, B o n a v e n tu ia e P h ilo ­

so p h ia C h ristia n a (Rom ae 1943). S tan o w isk o O. V e u th e y 'a w o b e c in te rp re ­

ta c ji m y śli filo zo ficzn ej B o n a w e n tu ry p o z o sta ło n iezm ien io n e. Z m ienił się n a to m ia s t ję z y k p ra c y — o b e c n ie n a p is a n a je s t po w ło sk u , a w y k ła d n a ­ b ra ł — w a rto to p o d k re ś lić — rz a d k o sp o ty k a n e j w te g o ro d z a ju o p ra c o ­ w a n ia c h ja sn o śc i. Ja s n o ś ć t a je s t bez w ą tp ie n ia w y n ik ie m d łu g o le tn ie j p r a ­ c y d y d a k ty c z n e j A u to ra n a P ap iesk im F a k u lte c ie T eo lo g iczn y m B o n aw en ­ tu r y w R zym ie („S eraphicum ") i b ard zo o so b iste j re fle k s ji u w z g lę d n ia ją c e j w y n ik i stu d ió w b o n a w e n tu ria ń s k ic h o s ta tn ic h k ilk u d z ie s ię c iu lat. Z teg o w z g lę d u o m a w ia n a p ra c a m oże sp e łn ić o cze k iw a n ia je j A u to ra , k tó ry c h c ia ł p rz y b liż y ć m y ś l filozoficzną B o n a w e n tu ry w sp ó łczesn em u c z y te ln i­ ko w i i w te n sp o só b u czcić z b liż a ją c ą się (1974 r.) 700-łetnią ro czn icę ś m ie r­ ci B o n aw en tu ry . A m y śl ta , zd an ie m A u to ra , rz e c z y w iś c ie w a rta je s t p rz y ­ b liżen ia, p o n ie w a ż b ę d ą c s y n te z ą c a łe j m y śli c h rz e ś c ija ń sk ie j p rz e n ik n ię te j au g u sty n izm em , s y n te z ą n ie s p ro w a d z a ln ą do s y n te z y to m is ty c z n e j, n ie ' n e ­ g u ją c w a rto ś c i te j o sta tn ie j^ u z u p e łn ia j ą p o d w ielo m a w zg lęd am i i n o ­ w ym i a sp e k ta m i w zb o g a c a sk a rb ie c m y śli c h rz e ś c ija ń sk ie j. O. V e u th e y je s t z re sz tą p rz e k o n a n y , że B o n a w e n tu ra „ sw o ją u m y s ło w o śc ią n a sta w io n ą n a k o n k re t i u w z g lę d n ia ją c ą u czu cie, o d p o w ia d a w y m ag an io m w sp ó łc z e s­ n y c h m y ślicieli, zm ęc zo n y ch w e rb a ln y m i a b stra k c ja m i, k tó rz y ch cą „filo­ zofow ać c a łą d u szą", se rc e m i m ózgiem , ta k sam o ja k ch c ia ł te g o — id ąc za P la to n e m — B o n a w e n tu ra " (s. V).

O p ra c o w a n ie ro z p o c z y n a p rz ed m o w a (s. V ), spis tre ś c i (s. V II—IX ), k ró tk i (s. X I— XIII) z e sta w w a ż n ie jsz y c h n o w y c h o p ra c o w a ń d o ty c z ą c y c h życia i m y śli B o n aw en tu ry . W w y k a z ie ty m n o ta b e n e p rz y n a z w isk u ROBERT P. b łę d n ie ro z p isa n o „P." ja k o P re n tic e ; P a tric e ROBERT i R o b ert PRENTICE są ró żn y m i osobam i i k a ż d y z n ic h p is a ł o B o n aw en tu rze. Ze zro zu m iały ch w zg lęd ó w p o d an o ty lk o n ie w ie le p o n a d 50 p o zy cji, b o w iem w m iarę p e łn y w y k a z o p ra c o w a ń k sią ż k o w y c h i a rty k u łó w d o ty c z ą c y c h B o n a w e n tu ry za sam w ie k XX o b e jm o w a łb y p o n a d ty s ią c p o zy cji. W e w p ro w a d z e n iu (s.