Uzależnienie od Internetu

Instytut Psychologii Stosowanej UJ

UZALEŻNIENIE OD INTERNETU

Internet jest wpływowym środkiem masowego przekazu, wykorzystywanym w wielu krajach świata. To właśnie dzięki Internetowi świat staje się globalną wioską. Internet, stwarzający wiele możliwości i otwierający różnorodne perspektywy, staje się również źródłem potencjalnego zagrożenia, stanowi bowiem prawdziwą pokusę dla milionów ludzi.

Użytkownik tego środka masowego przekazu może bez ograniczeń kreować własną tożsamość i przedstawiać się jako osoba w dowolnym wieku, bardziej atrakcyjna fi- zycznie, zajmująca wysoką pozycję społeczną. Poprzez Internet jednostka może ode- rwać się od rzeczywistości i uciec od własnych problemów w urojony świat.

Dla niektórych osób najbardziej kuszącą perspektywą staje się tak zwana wirtualna zmiana płci (gender switching). Osobom nieakceptującym własnej płci Internet daje szansę pełnienia roli związanej z preferowaną płcią. Internet stwarza również okazję do wyrażania swoich potrzeb i fantazji seksualnych bez żadnych zahamowań. Można to traktować jako substytut kontaktów seksualnych, które nie niosą niebezpieczeństwa ciąży, zarażenia AIDS czy też chorobami wenerycznymi. W tych przypadkach Internet jest traktowany jako „bezpieczna używka” (Matuszczyk 2000).

Internet daje również możliwość zaspokajania perwersyjnych dążeń seksualnych.

Człowiek ukrywający swoje preferencje seksualne w świecie realnym, poprzez Internet może je swobodnie ujawniać. W rzeczywistym świecie hamuje go lęk przed karą i potępieniem społecznym. W Internecie może być sobą, działać zgodnie ze swoimi prawdziwymi upodobaniami. Anonimowość wywołuje złudzenie bezpieczeństwa i wolności, możliwości ucieczki od problemów i niepowodzeń życiowych.

Internet w znacznym stopniu wzmógł społeczne zainteresowanie pornografią, szczególnie nielegalną (Frei i współ. 2005). Z badań przeprowadzonych w Szwajcarii wynika na przykład, że dewiacyjne zainteresowania seksualne są rozpowszechnione wśród mężczyzn niekaranych za przestępstwa seksualne. W roku 1999 użytkownicy Internetu z 61 krajów odwiedzali strony internetowe poświęcone dziecięcej pornografii częściej niż 390 000 razy, płacąc miesięcznie za dostęp do tych stron. Konsumenci nielegalnych stron Internetu pochodzący z Lucerny w większości dobrze funkcjono- wali społecznie i odnosili sukcesy zawodowe, niektórzy z nich zajmowali wysokie

pozycje społeczne i posiadali nawet stopnie naukowe. Internet zatem motywuje do nowego rodzaju przestępstw, posiadania i korzystania z nielegalnej pornografii u osób nieprowadzących dewiacyjnego stylu życia. W ogóle strony pornograficzne są najczę- ściej odwiedzane przez użytkowników (Greenfield 1999, Griffiths 2001).

Internet świadczy również różnorodne usługi w dziedzinie życia seksualnego.

W Internecie ludzie mogą poszukiwać wielu przedmiotów wykorzystywanych w życiu erotycznym czy też zakupić je w wirtualnych sklepach. Mogą znaleźć terapeutę od problemów seksualnych, jak i prostytutki. Można również za pośrednictwem Internetu zakupić różne przedmioty, które mogą być wykorzystywane do masturbacji, np. głowy sławnych ludzi (Griffiths 2000, 2001). Pornografia komputerowa jest legalna, łatwo dostępna we własnym domu lub miejscu pracy, tańsza od usług prostytutki lub rozmo- wy przez telefon. Nie niesie również niebezpieczeństwa przemocy lub chorób wene- rycznych. Kolejna zaleta – to idealna możliwość ukrycia „zdrady” przed partnerem (Griffiths 2001). Internet stwarza zatem korzystne warunki do rozwoju szczególnych preferencji seksualnych.

Kolejną kategorię dewiacyjnych zachowań wspomaganych przez Internet stanowią cyberzwiązki lub cyberromanse. Dotyczy to osób żonatych lub niezamężnych, tworzą- cych on-line związki miłosne, relatywnie bezpieczne, niewymagające opuszczania domu lub miejsca pracy. Niewinny związek może się przerodzić w namiętny romans z erotycznym dialogiem (cyberseks), opartym na fantazjach erotycznych, którym czę- sto towarzyszy masturbacja. Związki te z niesłychaną szybkością zamieniają się w intymne. Mniejszościowe grupy seksualne, np. geje, z Internetu mogą czerpać nie- zwykłe korzyści. Nieaprobowani społecznie, mogą swobodnie wyrażać swoje prefe- rencje i upodobania seksualne poprzez Internet. Za jego pośrednictwem tworzy się różne związki, których klasyfikacji dokonała Young i współ. (1999). Są to osoby:

1) takie, które nigdy nie poznają się w rzeczywistości, ich znajomość zostanie ogra- niczona do wirtualnego świata,

2) takie, które planują się spotkać w realnym życiu,

3) poznały się w realnym życiu, kontynuują związek w Internecie.

Niejednokrotnie osoby, które zawarły znajomość on-line, a potem spotykają się w realnym życiu, doznają głębokich rozczarowań. Dotyczy to nie tylko wyglądu ze- wnętrznego (odbiegającego od wyobrażonego) lub wieku i pozycji społecznej (inaczej przedstawionych za pośrednictwem internetu), ale również upodobań seksualnych.

Często bowiem się zdarza, że osoby ukrywają swoje nietypowe lub dewiacyjne upodo- bania seksualne w czasie spotkań internetowych i w życiu realnym zaskakują partne- rów swoimi żądaniami dewiacyjnych praktyk seksualnych. Internet stwarza przecież dużą możliwość manipulowania innymi poprzez podanie o sobie nieprawdziwych da- nych. Kiedy dochodzi do spotkania w realnym życiu, wówczas czar pryska, pozostaje uczucie głębokiego rozczarowania i konflikt. Jest to jeden z rodzajów seksualnego prześladowania (Young i współ. 1999).

Osoby samotne, mające trudności w nawiązaniu kontaktów, mogą znaleźć wirtual- nych przyjaciół czy terapeutów niosących pomoc.

Również pedofile ukrywają własną tożsamość, aby wykorzystać innych do swoich celów. Przedstawiają się jako dzieci lub troskliwi przyjaciele. Powstała nawet organi-

zacja – Anioły Cybernetyczne – niosąca pomoc ofiarom prześladowań w Internecie (op.cit.).

Nie należy zapominać o tym, że Internet niesie także pewne zagrożenia jeśli chodzi o samobójstwa, bowiem różne strony internetowe zawierają poradniki, jak je skutecz- nie popełnić. Istnieje nawet określenie „samobójstwo internetowe” (cybersuicide).

Niektóre bowiem strony internetowe, np. Bramy Niebios, promowały zbiorowe samo- bójstwa. Ponadto niekiedy osoby zamierzające popełnić samobójstwo informują o tym swoich wirtualnych znajomych i są niejednokrotnie zachęcane do odebrania sobie ży- cia (Baume i in. 1997). Samobójstwo może być przedstawiane jako sposób rozwiązania problemów osobistych, a Internet jako miejsce dogodne do zawarcia paktu samo- bójczego. I tak np. 19 lutego 2000 roku za pośrednictwem Internetu umówili się na wspólne samobójstwo 17-letnia mieszkanka Austrii i młody Norweg. Na forum inter- netowym młody człowiek zapraszał innych do wspólnego samobójstwa, spośród wielu zgłoszeń wybrał jedno, samobójcza śmierć, usankcjonowana w pewien sposób poprzez Internet, zakończyła życie dwojga ludzi (Mehlum 2000). Trzeba jednak zaznaczyć, że Internet daje również szansę profilaktyki samobójstw (Mehlum 2000).

Internet ułatwia działania nie tylko samobójcom, lecz także terrorystom, pedofilom i innym osobom odbiegającym od normy, np. nastolatek w Australii, dzięki wskazów- kom z Internetu, skonstruował bombę (Baume i in. 1997).

Należy podkreślić, że Internet jest również czynnikiem pogłębienia niezrozumienia pomiędzy pokoleniami oraz izolacji osób starszych. Użytkownikami Internetu są prze- ważnie ludzie młodsi, dla większości osób po 60. roku życia Internet jest zjawiskiem obcym. To głównie młodsi ludzie surfują po Internecie, cały zakres słów i pojęć zwią- zanych z Internetem dla starszych jest więc niezrozumiały. Żyją jeszcze w innym świe- cie i nawet nie mogą zrozumieć fascynacji Internetem.

Umiarkowane korzystanie z Internetu wywiera pozytywny wpływ (Young, Rodgers 1997). Właściwe użytkowanie Internetu polega na integracji czasu spędzonego on-line i poza nim. Jednostki mogą wykorzystać Internet zgodnie ze swoją osobowością i zainteresowaniami, służy im do kontaktów z osobami, z którymi już nawiązali więzi interpersonalne w rzeczywistym świecie. Nie muszą ukrywać ilości czasu poświęcone- go na Internet, nie uciekają w wirtualny świat, aby rozwiązać osobiste problemy. Ko- rzystanie z Internetu nie wywołuje u nich społecznych lub emocjonalnych zaburzeń (Davis 2001), świat cybernetyczny jest oddzielony od realnego. Korzystanie z Internetu można sobie wyobrażać jako pewne kontinuum – od zdrowego do patolo- gicznego (op.cit.). Niewątpliwie osoby uzależnione od Internetu znajdują się na drugim biegunie linii ciągłej, którą rozpoczyna prawidłowe korzystanie z sieci.

Kryteria i rodzaje uzależnienia od Internetu

Duże zasługi dla sformułowania koncepcji uzależnienia od Internetu ma Kimberly Young (1996, 1998), która wyodrębniła różne rodzaje uzależnienia od Internetu, okre- ślanego jako Internet Addiction Disorder. Należą do nich:

1) erotomania internetowa, 2) socjomania internetowa, 3) uzależnienie od sieci, 4) przeciążenie informacyjne, 5) uzależnienie od komputera.

Erotomania internetowa wiąże się z uzależnieniem od seksu wirtualnego, wyraża się w kompulsywnym oglądaniu filmów i zdjęć z materiałami pornograficznymi lub pogawędce o sprawach seksualnych.

Socjomania internetowa – przejawia się w uzależnieniu od wirtualnych relacji spo- łecznych. Osoba uzależniona ogranicza się tylko i wyłącznie do kontaktów interperso- nalnych nawiązywanych przez sieć.

Uzależnienie od sieci polega na stałym obserwowaniu, co się dzieje w Internecie.

Uzależnienie to wiąże wszelkie inne formy uzależnienia od Internetu.

Przeciążenie informacyjne – można opisać jako zachowanie kompulsywne, pole- gające na wielogodzinnym surfowaniu po Internecie.

Uzależnienie od komputera – uzależnionemu wystarczy, że spędza czas przy kom- puterze, bez względu na rodzaj wykonywanej czynności. Najważniejsze jest to, że komputer jest włączony.

Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne wyodrębniło następujące kryteria dia- gnostyczne uzależnienia od Internetu (op.cit.):

1) poczucie nadmiernego zaabsorbowania Internetem, myślenie o aktywności inter- netowej również poza siecią,

2) doznawanie potrzeby zwiększania ilości czasu spędzonego w Internecie, aby uzyskać taką samą satysfakcję; można to przypisać wzrostowi tolerancji,

3) niezdolność kontrolowania czasu spędzanego w Internecie,

4) poczucie niepokoju, rozdrażnienia przy próbach przerwania sesji sieciowej, 5) traktowanie Internetu jako sposobu ucieczki od własnych problemów lub popra- wy samopoczucia psychicznego, zniwelowania poczucia beznadziejności, winy, lęku i depresji,

6) okłamywanie członków rodziny odnośnie do czasu spędzanego w Internecie, 7) narażanie na utratę lub ryzykowanie straty znaczących relacji w pracy, kariery, zaniedbywanie nauki,

8) ustawiczne powracanie do aktywności sieciowej, nawet po poniesieniu znacz- nych wydatków z tym związanych,

9) pojawienie się zespołu abstynencyjnego po zaprzestaniu surfowania, 10) dłuższe niż zamierzone przebywanie w sieci.

Osoby spełniające cztery lub więcej kryteria uzależnienia w okresie 12 miesięcy są uznawane za uzależnione. W najtrudniejszych przypadkach zależności od Internetu

„odstawienie” od sieci wywołuje pełnoobjawowy zespół odstawienia, w skład którego wchodzą: pobudzenie psychomotoryczne, drżenia, stałe myśli o Internecie, objawy lękowe, obniżony nastrój, niepokój, marzenia oraz sny związane z Internetem, nie- świadome ruchy palcami imitujące pisanie na maszynie lub klikanie myszką.

Uzależnienie internetowe – Internet Addiction Disorder (IAD) – znamionuje ten- dencja do ustawicznego spędzania czasu przy komputerze, traktowanym jako środek na łagodzenie stresu. Uzależnieni odczuwają rozdrażnienie w kontaktach innych niż

z komputerem (Płoski 1999). Nieco rozszerzone kryteria uzależnienia od komputera podaje Oszach (2001):

1) doświadczenie przyjemności, gratyfikacji, ulgi przy angażowaniu się w aktywności komputerowe,

2) nadmierne zajęcie się aktywnościami związanymi z komputerem, myślenie o tym doświadczeniu, plany, aby powrócić do komputera, surfować w sieci, posiadać naj- nowszy i najszybszy dysk,

3) potrzeba przeznaczania coraz to więcej pieniędzy na aktywności związane z komputerem, aby poprawić sobie nastrój,

4) niepowodzenia w kontrolowaniu aktywności związanych z komputerem,

5) niepokój, rozdrażnienie i inne objawy nastroju dysforycznego, np. wzrost napię- cia, gdy nie można spędzać czasu przy komputerze,

6) potrzeba powrotu do komputera, aby uciec od własnych problemów lub osłabić dysforyczny nastrój,

7) zaniedbywanie obowiązków rodzinnych, społecznych i zawodowych,

8) okłamywanie rodziny, terapeutów i innych osób o ilości czasu spędzonego przed komputerem,

9) obecna lub zagrażająca strata ważnych relacji, pracy, stabilizacji materialnej, możliwości uczenia się z powodu czasu poświęcanego Internetowi,

10) objawy fizyczne, takie jak: ból z tyłu głowy, „suche” oczy, migreny, zaniedba- nie higieny osobistej, nieregularne przyjmowanie posiłków,

11) zmiana przyzwyczajeń dotyczących snu.

Przytoczone kryteria wskazują, że w przypadku osoby uzależnionej Internet staje się najważniejszą sprawą w życiu, rodzina i praca, przyjaciele i znajomi oraz dobra materialne zostają zdominowane przez komputer. Należy dodać, że uzależnienie od Internetu ma szczególny charakter. Człowiek uzależniony od alkoholu, narkotyków, seksu, hazardu, jedzenia itp. zachowuje swoją tożsamość oraz kontakty z ludźmi w realnym świecie, natomiast uzależnieni od Internetu mogą pozostać anonimowi, pozbawieni hamulców oraz barier przed zachowaniem przez innych uważanym za niemądre i niezdrowe.

Jest to unikatowe uzależnienie. Nie można bowiem wyobrazić sobie alkoholika lub narkomana, który żyje zgodnie ze swoim pragnieniami i inni mu nie przeszkadzają, natomiast uzależniony od Internetu może swobodnie oddawać się swojemu uzależnie- niu. Ważny jest tutaj element braku stygmatyzacji. Uzależniony może bowiem swo- bodnie umieścić komputer na naczelnym miejscu w swoim domu, natomiast jest to niemożliwe w przypadku innych uzależnień.

Czynniki ryzyka uzależnienia od Internetu

Internet jest specyficznym sposobem nawiązywania relacji społecznych, ale paradok- salnie izoluje swoich użytkowników. Relacje interpersonalne zawarte za pośrednic- twem Internetu mają pewne niezaprzeczalne walory. Użytkownicy Internetu nie muszą

się troszczyć o to, jakie wrażenie wywiera ich powierzchowność oraz sposób bycia.

Ponadto może się u nich zrodzić idealny obraz osoby, z którą zawarli przyjaźń za po- mocą Internetu. Ważne jest to, że Internet powoduje, iż bliższe więzy zawiązują się z dużą szybkością. Nawet przy pierwszym spotkaniu osoby mogą swoim nowym zna- jomym z Internetu ujawniać intymne szczegóły ze swojego życia, które ukrywają przed swoimi partnerami i przyjaciółmi (Young 1997). Dlatego też Internet staje się kuszącą propozycją dla osób z niskim poczuciem własnej wartości. Stwarza niepowtarzalną szansę uniknięcia odrzucenia, przed którym osoby z niskim poczuciem własnej warto- ści odczuwają lęk. Jeżeli coś się nie udaje, to wystarczy przenieść się na inny temat i zmienić pseudonim (Dębek 2000). Zmiana własnej osobowości może się stać czymś fascynującym dla osób głęboko niezadowolonych z siebie i siebie nieakceptujących.

Na jakiś czas w wirtualnej rzeczywistości mogą się oderwać od siebie i stać się atrak- cyjnymi osobami. Wydaje się, że tego typu osoby łatwiej uzależniają się od Internetu niż akceptujący siebie.

Niektórzy badacze (por. Niemz i współ. 2005) wymieniają studentów wyższych uczelni jako szczególnie podatnych na uzależnienie od Internetu. Życie studenckie, zwłaszcza w pierwszym okresie, stanowi pewne wyzwanie, wymaga ustalenia własnej tożsamości, uzyskania niezależności, wybrania pewnej drogi kariery, nawiązania kon- taktów z rówieśnikami. Proces adaptacji do wymagań studiów jest zdeterminowany postawami rodziców. Jeżeli nie zezwolili dziecku na niezależność w domu rodzinnym, to w późniejszym okresie może mieć problemy i ucieka od nich poprzez różne uzależ- nienia (op.cit.).

Inną ważną stroną życia studenckiego są relacje interpersonalne. Jeżeli w nawiązaniu relacji z innymi ludźmi przeszkadza nieśmiałość lub małe zaufanie do własnych możliwości, to wówczas Internet staje się idealnym pośrednikiem poprzez interakcje w ramach czatu lub e-maila. Interesujące jest to, że właśnie w tych kontak- tach internetowych ludzie zdradzają swoje sekrety, ujawniają własne tajemnice. Ma to również walor terapeutyczny. Z badań studentów w Wielkiej Brytanii (op.cit.) wynika, że uzależnienie od Internetu wiąże się z niższym poczuciem własnej wartości. Obniżo- ne poczucie własnej wartości stanowi dobry predyktor uzależnienia od Internetu.

W tych przypadkach Internet staje się niejako specyficzną ucieczką, alternatywną for- mą życia społecznego.

Ludzie z małym poczuciem własnej wartości mogą się otworzyć w Internecie i zdobyć zaufanie bez kontaktu twarzą w twarz. Jedocześnie zaś obniżone poczucie własnej wartości może być konsekwencją nadmiernego korzystania z Internetu (Niemz i współ. op.cit.). Najprawdopodobniej jednak zależność ta działa na zasadzie sprzęże- nia zwrotnego. Niskie poczucie własnej wartości skłania do poszukiwania przyjaźni w Internecie, a brak wsparcia społecznego w realnym świecie pogłębia poczucie ni- skiej wartości. W Internecie można uzyskać bardziej pozytywny obraz siebie i świata.

Internet może być miejscem dobrego samopoczucia.

Podobnie depresja stwarza ryzyko uzależnienia od Internetu. Związek pomiędzy depresją a uzależnieniem od Internetu nie jest jasny i oczywisty (Armstrong i współ.

2000). Niskie poczucie własnej wartości i depresja mogą być raczej konsekwencją uzależnienia, a nie jego przyczyną (op.cit.). Pamiętajmy bowiem, że uzależnienie od Internetu wywołuje poważne konsekwencje w życiu patologicznych zwolenników

wirtualnej rzeczywistości. Niektórzy uzależnieni są relegowani ze szkół i uczelni z powodu niepowodzeń w nauce, tracą pracę lub się rozwodzą (Soule i in. 2006). We- dług wymienionych badaczy, zależność od Internetu wpływa negatywnie na miliony Amerykanów, dosięga ich życia osobistego i zawodowego (op.cit.). Skutkiem uzależ- nienia od Internetu jest nie tylko rozwód i utrata zatrudnienia, niepowodzenia w nauce, lecz także problemy materialne, prawne, zaniedbywanie opieki nad dziećmi (Potera 1998, Walker 1998).

Uzależnienie od Internetu wpływa również negatywnie na sprawność fizyczną.

Niedostateczna ilość snu i ćwiczeń fizycznych ma negatywne konsekwencje dla ciała.

Nie można jednak zapominać o pozytywnym wpływie Internetu. Narodowa Orga- nizacja Oficerów Policji w USA wskazuje, że gwałtowne przestępstwa spadły o 14,2%

od 1995 roku, gdy surfowanie w sieci stało się ulubionym zajęciem młodzieży. Coraz to więcej młodych ludzi pozostaje w domach z Internetem.

Internet, z jednej strony, pozwala zatopić się w wirtualne związki, z drugiej zaś umożliwia częste kontakty z bliskimi, od których dzieli nas duża przestrzeń. Pozwala zatem na zacieśnienie więzów rodzinnych i przyjacielskich. Przybliża również odległy świat, nawet do małych miejscowości. Mimo pewnych ofiar w postaci osób uzależnio- nych, należy do największych wynalazków ludzkości.

Bibliografia

Armstrong L., Philips J.G.G., Saling J.J., Potential Determinants of Heavier Internet Usage, „Inter- national Journal of Human-Computer Studies” 2000, 53, s. 537–550.

Baume P., Cantor Ch., Rolfe A., Cybersuicide. The Role of Interactive Suicide Notes on the Internet,

„Crisis” 1997, 2, s. 73–79.

Briggs R.S., Psychosocial Parameters of Internet Addiction. Źródło: http: //uzaleznienie%20od

%20internetu/Internet%20Addiction.htm

Davis R.A., A Cognitive-Behavioral Model of Pathological Internet Use, „Computer in Human Be- havior” 2001, 17, s. 187–195.

Dębek P., Złapani w sieć ChIP 4, 2000.

Frei A., Erenay N., Dittmann V., Graf M., Paedophilia on the Internet – A Study of 33 Convicted Offenders in the Canton of Lucerne, „Swiss. Med. WKLY” 2005, 135, s. 488–494.

Greenfield D.N., Psychological characteristics of compulsive internet use: A preliminary analysis,

„Cyber Psychology & Behavior” 1999, 2 (5), s. 403–412).

Griffiths M., Sex on the Internet. Observations and Implications for Internet Sex Addiction, „The Journal of Sex Research” 2001, 38, s. 333–342.

Griffiths M., Excessive Internet Use Implications for Sexual Behavior, „Cyberpsychology Behavior”

2006, 3(4), s. 537–552.

Matuszczyk M., Uzależnienie od internetu oraz używki tradycyjne – różnice i podobieństwa, „Biule- tyn Elektroniczny Psychiatrii Online” 2000, 9, Katedra i Klinika Psychiatrii i Psychoterapii ŚL AM.

Mehlum L. (2000). The Internet, Suicide and Suicide Prevention, „Crisis” 2000, 4, s. 186–188.

Niemz K., Griffiths M., Banyard P., Prevalence of Pathological Internet Use Among University Stu- dents and Correlations with Self-Esteem, the General Health Questionnaire and Disinhibition,

„Cyber Psychology Behavior” 2005, 6, s. 562–565.

Omach M.H., Ross C.J., Should Virtual Sex be Treated like Other Addictions? „Sexual Addictions and Compulsivity” 2000, 7, s. 113–125.

Płoski Z., Słownik encyklopedyczny informatyka, Wyd. Europa 1999.

Potera C., Trapped in the Web, „Psychology Today” 1998, 31, s. 66–69.

Soule L., Shell L.W., Kleen B.A., Who is addicted to use of the internet: stereotypes and data analy- sis, 2006. Inrsoule@cajunet.com

Walker C., Help for the „Terminally addicted”, „Vibrant Life” 1998, 14.

Young K., Psychology of computer use. Addictive use of the internet: a case that breaks the stereo- type, „Psychological Reports” 1996, 79, s. 899–902.

Young K.S., What Makes the Internet Addictive: potential explanations for pathological internet use, 1997. Źródło: www.netaddiction.com/articles/habitforming.htm

Young K.S., Rodgers R., The Relationship Between Depression and Internet Addiction, „Cyberpsy- chology and Behavior” 1997, 1(1), s. 25–28.

Young K., Internet addiction: the emergence of a new clinical disorder, „Cyber Psychology & Be- havior” 1998, 1, s. 237–244.

Young K., Internet addiction: symptoms, evaluation and treatment. In: VandeCreek L., Jacksons T.

(eds.) Innovations in clinical practice: a source book, Sarasota F.L. professional resource Press, 1999, s. 19–31.

Young K.S., Internet Addiction: symptoms, evaluation, and treatment, 1999.

http: //www.netaddiction.com/articles/symptoms.htm