„Chodzi o to, aby język giętki/Powiedział wszystko, co pomyśli głowa” - poznajemy środki językowe
1. Cele lekcji
a) Wiadomości Uczeń:
• zna cztery podstawowe typy środków językowych i co najmniej po dwa ich rodzaje,
• potrafi krótko ją scharakteryzować klasyfikację środków językowych,
• rozumie praktyczne znaczenie nauki środków językowych.
b) Umiejętności Uczeń:
• potrafi odwołać się do tekstu,
• dostrzega związki między częścią – środkami językowymi a całością – literaturą, wypowiedziami,
• potrafi wyciągać wnioski w oparciu o tekst,
• doskonali umiejętność czytania ze zrozumieniem.
2. Metoda i forma pracy
Elementy metody podającej, problemowej, heurystycznej, metoda ćwiczeń praktycznych, instruktaż, praca na czas, praca zbiorowa, praca grupowa, praca indywidualna.
3. Środki dydaktyczne
Kserokopie klasyfikacji środków wraz z fragmentami utworów romantycznych Podręcznik
4. Przebieg lekcji
a) Faza przygotowawcza
Powitanie. Sprawdzenie listy obecności. Nauczyciel pyta, czy w codziennych kontaktach z innymi w szkole, poza nią zawsze jest łatwo powiedzieć, wyrazić to, co się w danej chwili myśli, chce się komuś przekazać. Krótka dyskusja, która najprawdopodobniej doprowadzi do wniosków, że nie jest to proste.
b) Faza realizacyjna
1. Nauczyciel podaje temat lekcji: „Chodzi o to, aby język giętki/Powiedział wszystko, co pomyśli głowa” - poznajemy środki językowe.
2. Pytanie od nauczyciela o to, czy uczniowie wiedzą, skąd pochodzi cytat umieszczony w temacie. Jeśli nie wiedzą, nauczyciel tłumaczy, iż z Beniowskiego Juliusza Słowackiego.
3. Nauczyciel nawiązuje do myśli zawartej w temacie lekcji i uświadamia uczniom, iż problemy z odpowiednim wysłowieniem się maja także wielcy twórcy, że sztuką jest odpowiednie dobranie słów. Nauczyciel może podać przykład romantyków, którzy chcąc ukazać głębię ludzkiej duszy, stali przed trudnym zadaniem – jak uzewnętrznić tę tajemnicę.
Mówili, że tworzyli pod wpływem natchnienia, ale mimo wszystko musieli być świadomi w jakimś stopniu tego, co i jak piszą. Nauczyciel podkreśla, iż problem tego, jak pisać nie dotyczył oczywiście tylko tej epoki.
4. Nauczyciel pyta, czy kiedy uczniowie coś czytają to, czy zawsze rozumieją, co autor danych słów chciał mu powiedzieć. Czy w dwóch osobach ten sam tekst może wywołać różne emocje?
5. Nauczyciel dopowiada, iż tajemnica tkwi w tym, jakie środki zostały w danym tekście wykorzystane i właśnie środkom się przyjrzymy. Nauczyciel dopisuje wówczas drugą cześć tematu... – poznajemy środki językowe.
6. Nauczyciel dzieli klasę na 7 czteroosobowych grup i rozdaje kserokopie z klasyfikacją środków językowych (załącznik 1). Prosi, by się im pobieżnie przyjrzeli i spróbowali przypomnieć, czym jest:
- słowotwórstwo ( tworzenie wyrazów, badanie ich budowy, tu wyrazy są ważne ze względu na swoja budowę),
- składnia (związki miedzy wyrazami w zdaniu, miedzy zdaniami), - leksyka (wyrazy, słownictwo, ważne ze względu na sens),
- fonetyka (dźwiękowa strona mowy, brzmienie słów).
7. Nauczyciel prosi uczniów, by powiedzieli, które ze środków wymienionych w obrębie poszczególnych typów są im znane, równocześnie odczytując z kartek - do jakiego typu one należą.
8. Nauczyciel objaśnia, iż w celu wyjaśnienia, dlaczego należą one do takich, a nie innych typów, posłuży im praca w grupach.
9. Każdej z siedmiu czteroosobowych grup nauczyciel zleca przyjrzenie się kilku środkom językowym danego typu i wyciągnięcie wniosków. Uczniowie mają się przygotować do wypowiedzi na temat – dlaczego dane środki nazwać można:
słowotwórczymi (1 grupa),
składniowymi (1 grupa - 4 środki; 2. grupa – 3 środki i użycia wybranego środka w dowolnym tekście zamieszczonym w podręczniku),
leksykalnymi (2 grupy – po 4 środki; 3. grupa – 3 środki i 1 przykład z podręcznika), fonetycznymi (1 grupa - 2 środki, czyli 2 przykłady).
10. Grupy przedstawiają wyniki pracy (grupy, które miały ten sam typ środka uzupełniają się nawzajem), ewentualne dopowiedzenia, objaśnienia ze strony nauczyciela.
11. Po każdej wypowiedzi następuje sporządzenie notatki do zeszytów. (załącznik 2)
c) Faza podsumowująca
1. Nauczyciel informuje, co należy zapamiętać z lekcji:
a) podział środków na 4 typy (przypomina ze względu na co są podzielone)
b) jakie środki pojawiają się w obrębie poszczególnych typów (ich znajomość nie jest obowiązkowa, ale przydatna, np. przy interpretacji wierszy).
2. Nauczyciel zadaje pracę domową.
5. Bibliografia
1. Nawarecki A., Siwicka D., Przeszłość to dziś. Literatura – język – kultura. Podręcznik dla II klasy liceum i technikum, Stentor, Warszawa 2004.
2. Polonista w szkole. Podstawy kształcenia nauczyciela polonisty, pod red. A. Janus-Sitarz, Universitas, Kraków 2004.
3. Zgółka T., Nauczanie języka i o języku ( na trzech etapach edukacji szkolnej), „Polonistyka”
1999 nr 7.
6. Załączniki
a) Karta pracy ucznia załącznik 1.
7 kopii
SŁOWOTWÓRCZE ŚRODKI JĘZYKOWE WYRA
ZY ZDRO BNIAŁ E
Zmniejszają wielkość rzeczy lub zjawiska.
Nadają im formę pieszczotliwą.
Są wyrazami emocjonalnymi.
Najczęściej wyrażają pozytywne nastawienie.
Przymruż złociste światełka, Ukryj się pod matki rąbek, Nim cię zgubi śronu ząbek Lub chłodnej rosy perełka.
(A. Mickiewicz, Pierwiosnek) WYRA
ZY ZGRU BIAŁE
Wyrazy pochodne tworzone poprzez dodanie odpowiednich przyrostków Wyolbrzymiają i wzmacniają zjawisko
Są wyrazem najczęściej negatywnej postawy
Brody ich długie, kręcone wąsiska...
(A. Mickiewicz, Powrót taty)
Przy ogniu siedział człek okryty worem, Dzikiej i strasznej twarzy jak Hurony, Gotował strawę i pazury czarne Krwawiąc, odzierał ze skór całą sarnę
(J. Słowacki, Beniowski)
NEOL OGIZM Y
Wyrazy utworzone w różny sposób przez poetę lub pisarza na potrzeby określonego utworu.
Są efektem twórczych poszukiwań i wyznacznikiem jego
indywidualnego stylu.
Wzbogacają utwór, tworzą jego specyficzną atmosferę prowokującą odbiorcę.
Do bez-tęsknoty i do bez-myślenia, Do tych, co mają tak za tak - nie za nie- Bez światło-cienia
Tęskno mi, Panie...
(C.K. Norwid, Moja piosnka II)
SKŁADNIOWE ŚRODKI JEZYKOWE INWER
SJA
Szyk przestawny.
Świadome odstępstwo od ustalonej kolejności wyrazów w zdaniu.
Służyć może wzmocnieniu efektu wypowiedzi poetyckiej, zwróceniu uwagi odbiorcy.
Od lat dziesięciu za nos wodzę po krętej poszukiwań drodze swych uczniów głupkowatą sforę
(J.W. Goethe, Faust)
ELIPS A
Rezygnacja z jakiegoś wyrazu w zdaniu, ale kontekst pozwala nam się go domyślić.
Jeden – wiecznie będzie wysoki (brakuje słowa – cel)
(C.K. Norwid, Ogólniki) ANAF
ORA
Rodzaj powtórzenia.
Poszczególne wersy, zdania lub strofy rozpoczynają się tym samym lub tymi samymi wyrazami.
Służy podkreśleniu pewnych wyrazów, zwróceniu na nie uwagi jako ważnych.
Radość tryska z piersi ziemi, Radość pije cały świat...
(F. Shiller, Do radości) A on już leży w grobie, A nad nim kwiatki rosną, A rosną tak wysoko...
(A. Mikiewicz, Lilie)
APOST ROFA
Uroczysty zwrot do kogoś lub czegoś utrzymany w tonacji wykrzyknikowej.
Litwo! Ojczyzno moja!
(A. Mickiewicz, Pan Tadeusz) PYTA
NIE RETOR YCZN E
Pytanie, które nie wymaga odpowiedzi, ponieważ jest ona oczywista.
Służy zwróceniu uwagi czytelnika.
Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie, Że ci ze złota statuę lud niesie, Otruwszy pierwej
(C. K. Norwid Coś ty Atenom...) PARAL
ELIZM
Powtórzenie elementów do siebie podobnych,
np.: zdań o takie samej lub zbliżonej budowie.
Coś niby chwyta, coś niby trzyma, rozpłacze się i rozśmieje
(A. Mickiewicz, Romantyczność) ANTY
TEZA
Zestawienie obok siebie zdań, które niosą przeciwstawne znaczenie.
Służy wyrażeniu kontrastu (co innego niż oksymoron – patrz niżej).
Źle mnie w złych ludzi tłumie Płaczę, a oni szydzą:
Mówię, nikt nie rozumie Widzę, oni nie widzą!
(kontrast ja - oni)
(A. Mickiewicz, Romantyczność) LEKSYKALNE ŚRODKI JEZYKOWE
EPIT ET
Określenie – przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, rzadziej rzeczownik dodany do rzeczownika.
Czyni tekst bardziej obrazowym, wskazuje na jakąś szczególną cechę rzeczy lub zjawiska.
Wyraża nastawienie mówiącego do danej rzeczy
chmurki wróżą pogodę, lekkie i święcące (...) Na zachód obłok na kształt rąbkowych firanek, Przejrzysty, sfałdowany, po wierzchu perłowy
(A. Mickiewicz, Pan Tadeusz)
OKS YMO RON
Epitet sprzeczny, nielogiczny, zestawienie wyrazów o charakterze przeciwstawnym.
Służy przykuciu uwagi czytelnika, wyrażenia jakiegoś głębszego sensu.
Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu
(A. Mickiewicz, Stepy akermańskie)
POR ÓWN ANIE
Zestawienie dwóch zjawisk lub przedmiotów, z których jedno określa drugie.
Łączą je spójniki: jak, tak, na kształt, niby, podobnie.
!!! Porównanie szczególnie rozbudowane nazywamy porównaniem homeryckim.
Panna młoda jak jagoda, Stojąc we drzwiach płacze...
(Wincenty Pol, Pożegnanie)
MET AFO RA
Przenośnia.
Wyrażenie będące niezwykłym użyciem lub połączeniem słów, które zestawione ze sobą tracą pierwotne znaczenie.
Rozłączeni – lecz jedno o drugim pamięta:
Pomiędzy nami lata biały gołąb smutku I nosi ciągle wieści...
(J. Słowacki, Rozłączenie) bieg wydarzeń
gorący spór PER
YFR AZA
Omówienie.
Zastąpienie jednego wyrazu – kilkoma wyrazami o tym samym znaczeniu, co wyraz zastępowany.
Środek ten urozmaica wypowiedź, wynika z chęci nadania rzeczom lub zjawiskom zwykłym – cech niezwykłości
Zamiast
Adam Mickiewicz można powiedzieć
największy polski poeta romantyzmu lub
autor Pana Tadeusza
EUFE MIZ M
Rodzaj peryfrazy.
Używa się go, aby wyrazić coś mniej poważnie, delikatniej.
Z taką więc ciszą i taką powagą Wejdziemy kiedyś w elizejskie bory.
(= umrzemy)
(J. Słowacki, Beniowski)
zamiast – nie kłam – można powiedzieć – nie fantazjuj
HIPE RBO LA
Wyolbrzymienie, przesadnia, celowe powiększenie jakiegoś zjawiska.
Wpływa na emocje, wprowadza nastrój grozy lub niezwykłości, nadaje uroczysty, podniosły ton.
Szumcie, szumcie więc, morza lazury, Gdy wam dadzą nieść trumnę olbrzyma!
Piramidy! wstępujcie na góry I patrzcie nań wieków oczyma.
(J. Słowacki, Na sprowadzenia prochów Napoleona)
ANI MIZA CJA
Ożywienie (rodzaj metafory).
Nadanie zjawiskom lub
przedmiotom cech istot żywych.
Tam? –Byłem; zima siedzi, tam dzioby potoków I gardła rzek widziałem pijące z jej gniazda
(A. Mickiewicz, Widok gór ze stepów Kozłowa) PERS
ONIF IKAC JA
Uosobienie (rodzaj metafory).
Nadanie zjawiskom, przedmiotom cech ludzkich.
cyprysy mówią, że to dla Julietty Że dla Romea, ta łza znad planety Spada i groby przecieka
(C.K. Norwid, W Weronie) SYM
BOL
Motyw, postać, sytuacja o ukrytym znaczeniu.
Nie daje się jednoznacznie odczytać.
ryba, Golgota, Konrad (bohater Dziadów), Faust
róża = wieczność, śmierć, życie, piękno, mądrość, doskonałość
ALE GORI A
Motyw, postać, sytuacja – posiadające prócz dosłownego, sensy ukryte, ale w odróżnieniu od symbolu daje się ono
jednoznacznie odczytać.
lis = chytrość
kobieta z przepaską na oczach, z mieczem i wagą
= sprawiedliwość
FONETYCZNE ŚRODKI JĘZYKOWE ONOM
ATOPE JA
Wyrazy dźwiękonaśladowcze, oddanie słowem dźwięku służy tworzeniu nastroju, wydobywania dodatkowych znaczeń.
Jedzą, piją, lulki palą, Tańce, hulanka, swawola;
Ledwie karczmy nie rozwalą, Cha, cha, chi, chi, hejże, hola!
(A. Mickiewicz, Pani Twardowska) ALITE
RACJA
Rozpoczynanie kilu wyrazów od podobnych głosek.
Rytmizuje utwór, może wnosić nowe znaczenia, łączyć ze sobą poszczególne części utworu.
Ach to on! lica twoje, oczki twoje Twoja biała sukienka!
(powtarzalność litery t)
(A. Mickiewicz, Romantyczność)
załącznik 2.
Definicje, które uczniowie podają:
ŚRODKI JĘZYKOWE
słowotwórcze – są to środki, które oddziałują ze względu na swoją budowę, mogą wyrażać pozytywny, negatywny stosunek, zaciekawiając nowością, oryginalnością,
składniowe – są to środki obejmujące większe niż jeden wyraz obszary tekstu, pokazujące wyjątkowe relacje miedzy słowami, zdaniami, służące jakiemuś celowi,
leksykalne – są to środki, które eksponują nowe sens słów w różnych połączeniach, zestawieniach, fonetyczne – są to środki, które oddziałują ze względu na brzmieniową stronę słów, mogą to być nawet pojedyncze, ale powtarzające się głoski, jak i całe wyrazy naśladujące dźwięk.
b) Zadanie domowe
Nauczyciel rozdaje kartki z poleceniami, komentując ich treść i cel.
1) Określ rodzaje środków językowych (np. środek fonetyczny); możesz też określić dokładniej (np:
onomatopeja, środek fonetyczny):
a) cyprysy mówią (środek leksykalny, personifikacja),
b) Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała? (środek składniowy, pytanie retoryczne) c) ojczyzna dolara (środek leksykalny, metafora),
d) Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze (środek składniowy, antyteza, paralelizm), e) gorzka radość (środek leksykalny, oksymoron),
f) odmilkłe, wcudnia (środek słowotwórczy, neologizm), g) Litwo! Ojczyzno moja! (środek składniowy, apostrofa).
2) Wskaż i nazwij 4 środki zastosowane w 2 pierwszych wersach „Stepów akermańskich”
(podręcznik).
7. Czas trwania lekcji
45 minut
8. Uwagi do scenariusza
brak
