Widok Stereotypy kulturowe i narodowe w "Wojnie i pokoju" Lwa Tołstoja

(1)

MARINA ROMANIENKOWA

Литовский эдукологический университет, Wilno, Litwa marina.v.r@gmail.com

Stereotypy kulturowe i narodowe w Wojnie i pokoju Lwa Tołstoja

Pytanie, czy można prawdziwie poznać obcą kulturę przez pryzmat tekstu artystycznego, jest szczególnie istotne w przypadku utworów klasycznych. Odwo- łanie się do fragmentów zawartych w pierwszych rozdziałach III tomu powieści Lwa Tołstoja Wojna i pokój warunkuje obecność w nich wielkiej liczby stereoty- pów kulturowo-narodowych, których analiza jest ciekawa z punku widzenia ich funkcjonowania w tekście artystycznym dotyczącym początku działań wojennych na terytorium Rosji. Tołstoj w ironiczny sposób pokazuje zderzenie stereotypów jako skomplikowanych kulturowo-kognitywnych fenomenów, z jednej strony za- powiadających klęskę zdobywców, z drugiej zaś służących wyjaśnieniu pojęcia

„istota rosyjskości” zarówno dla bohaterów powieści, jak i dla jej czytelników.

Tematem artykułu są rozważania na temat funkcjonalności sześciu epizodów zawartych w III i IV tomie powieści Wojna i pokój¹, odnoszących się do akcji, która rozgrywa się na terytorium Litwy. Problem odczytania „litewskiego tekstu”

polega na tym, że w procesie twórczego przeobrażenia realnej przestrzeni w ar- tystyczną etnicznie litewskie ziemie: miasta, miasteczka i wsie nie zostały okre- ślone przez Tołstoja jako litewskie. Podjęte przez literaturoznawców litewskich starania znalezienia i wyjaśnienia przyczyn takiego stanu rzeczy doprowadziły przede wszystkim do skupienia uwagi na problemach o charakterze historycznym i geopolitycznym.

Po pierwsze, w krytyce litewskiej został przywrócony i utrwalony status quo współczesnych litewskich hydronimów i toponimów: 1) przeprawa przez Niemen (per Nemuną); 2) bal w Zakrecie (Vilniuje, Vingije); 3) przyjazd Bałaszewa do wsi

1 Л.Н. Толстой, Война и мир, [w:] idem, Собрание сочинений: в 22-х томах, Москва 1980, т. 6. Cytaty w tekście pochodzą z tego wydania; w nawiasach podano numer rozdziału i strony.

(2)

Rykonty (į Rykontus); 4) Pobyt Napoleona w Wilnie (Vilniuje); 5) obóz wojskowy w Święcianach (Švenčionyse); 6) przybycie Kutuzowa do Wilna (Vilniun).

Po drugie, jako komentarz podawano bardzo ciekawe, historyczne szczegóły związane z pośpieszną budową pawilonu tanecznego w Zakrecie pod kierowni- ctwem znanego i szanowanego w Wilnie architekta Szulca. Kilka godzin przed rozpoczęciem balu pawilon runął, architekt rzucił się do rzeki Neris, jego ciało zostało wyłowione po trzech dniach. Nie wyjaśniono, czy Szulc był szpiegiem francuskim, czy jedynie sumiennym człowiekiem. Aleksander I tym wydarzeniem się nie przejął, postanowiono tańczyć na zewnątrz. Juozas Jurginis, który przyto- czył powyższe szczegóły, był zaskoczony tym, że Tołstoj pominął te fakty, „ogra- niczając się” jedynie do opisu samego balu².

Naukową interpretację temat ten uzyskał 40 lat temu w pracy doktorskiej Bi- rute Masionienė, a następnie w monografii jej autorstwa Levas Tolstojus ir Lietuva [Lew Tołstoj i Litwa], w rozdziale zatytułowanym Lietuvos pėdsakai L.Tolstojaus gyvenime ir kūryboje [Tematyka litewska w życiu i twórczości L. Tołstoja]. Na podstawie szczegółowych badań archiwalnych i tekstologicznych badaczka sta- rała się znaleźć przekonywające wyjaśnienie braku wzmianek o Litwie w tekście powieści. Zapewne wówczas główne zainteresowania historyczno-literackie i te- oretyczne skupione były przede wszystkim na różnych aspektach powieści-epopei jako gatunku, toteż i B. Masionienė, podążając w tym kierunku i wyjaśniając, dlaczego w podanych fragmentach tło przyrodniczo-geograficzne dominuje nad tłem narodowo-etnograficznym, jako podstawową przyczynę wskazywała napisa- nie przez Tołstoja szczególnego typu powieści historycznej, w której nakreślony został najbardziej uogólniony wizerunek czasu i miejsca³. Kwestię generalizacji kryterium artystycznego autorka interpretowała na podstawie historycznego i po- litycznego wydarzenia, jakim był trzeci rozbiór Rzeczypospolitej Polskiej w 1795 roku. Jak wiadomo, ta część Rzeczypospolitej z granicą na Niemnie przeszła do Rosji, a od roku 1801 została podzielona na gubernię wileńską i grodzieńską. Zda- niem Masionienė Tołstoj, starając się odzwierciedlić ówczesnąsytuację geopoli- tyczną, trzymał się oficjalnego kursu i nie używał nazwy Litwa.

Próby rozwiązania tego problemu w latach 60.–70. XX wieku za pomocą analizy tych epizodów w świetle tendencji mających na celu udowodnienie praw- dziwości świata przedstawionego jako bezpośredniego odbicia realnej przestrzeni geograficznej doprowadziły do powstania ciekawego „litewskiego” historyczno- -literackiego kontekstu powieści.

Drugi aspekt tego zagadnienia polega na tym, że przestrzeń fizyczna w procesie jej transformacji w artystyczną poddawana jest dość poważnym metamorfo- zom, których interpretacja zakłada możliwość przejścia do kontekstu kultury nie tylko narodowej, rosyjskiej, lecz także światowej.

2 J. Jurginis, Lietuva L. Tolstojaus „Kare ir taikoje”, [w:] idem, Istorija ir poezija: kultūros istorijos etiudai, Vilnius 1969, s. 197–198.

3 B. Masionienė, Levas Tolstojus ir Lietuva, Vilnius 1978, s. 18.

Slavica160.indb 20 2014-11-05 12:28:36

Slavica Wratislaviensia CLX, 2015

(3)

W niniejszym artykule przeanalizowałam funkcjonalność wybranych kultu- ralno-historycznych i narodowo-etnicznych stereotypów jako określonych syste- mów znakowych w strukturze poetyki powieści, a zwłaszcza w trakcie kształtowa- nia się przestrzeni artystycznej we wskazanych „litewskich” epizodach. Uważam, że stereotypy to naturalne elementy składowe świadomości narodowej, swojego rodzaju kolektywne wyobrażenia, dominanty samoświadomości społeczeństwa, instrumenty przekazu innym pokoleniom narodowych form doświadczenia spo- łecznego i historycznego⁴. W sytuacji międzyetnicznej komunikacji stereotypy mogą zarówno pomagać wzajemnemu porozumieniu nosicieli dwóch kultur, jak i być przyczyną nieporozumienia.

Pojęcia te nabierają szczególnego znaczenia, gdy chodzi o tak specyficz- ny rodzaj komunikacji, jakim jest wojna, kiedy wraz z aktywnymi zmaganiami wojennymi w ruch idą utarte i kształtujące się stereotypy kulturowe, historyczne i etniczne. W ostatnich czasach prowadzi się badania dotyczące obecności ści- słego, wzajemnego związku między na przykład stereotypami etnonarodowymi a przyczynami, charakterem oraz metodami prowadzenia wojen⁵. W Wojnie i po- koju starcie wojenne jest poprzedzone przeciwstawieniem mentalnym: wzajemną percepcją i identyfikacją przeciwników, co zdaniem Tołstoja jest nie mniej ważne niż wynik wojny.

Kiedy mówimy o stereotypach jako dominantach znaczeniowych i o ich właś- ciwościach komunikacyjnych, nie powinniśmy zapominać, że w każdym z nich kryje się ten lub inny historycznie uzasadniony modus egzystencji narodu⁶. Na przykład, w kulturze rosyjskiej, poczynając od reform Piotra I w XVII wieku, kształtuje się antynomia znaczeniowa Rosja–Zachód, Rosja–Europa. Sens woj- ny narodowej 1812 roku jawił się Tołstojowi nie tyle w odzwierciedleniu wyda- rzeń historycznych, ile w kontekście jego własnych konceptualnych rozmyślań o przeciwstawieniu cywilizacji i żywiołowości, Europy i Rosji, w kontekście

„воинственного движения масс европейских народов с запада на восток и потом с востока на запад”. W tych i innych rozważaniach wyraźnie się prze- jawia mentalność Tołstoja, dzięki której potrafił odnaleźć dominanty charaktery- styczne dla rosyjskiej świadomości kulturowej. Wychodząc z takiego założenia, Tołstoj w swojej powieści podał oryginalną interpretację i przyczyn, i charakteru, i metod prowadzenia wojny, dzięki czemu stało się możliwe przeciwstawienie Europy i Rosji (zwróćmy uwagę, że nie Francji i Rosji) jako swoistych światów wraz z ich wartościami.

4 О. Солопова, Война и этнические стереотипы в России XVIII–XIX веков (к постановке проблемы), http://Liber.rsuh.ru/Conf/Etnos/solopova.htm.

5 Ibidem.

6 Н.К. Шутая, Художественное время и пространство в повествовательном произве- дении (на материале романа Ф.М. Достоевского „Бесы)”, автореферат дис. на соискание уч.

степ. канд. филол. н., МГУ, Москва 1999, s. 10.

(4)

Zbyteczne wydaje się przypominanie, że autor-opowiadacz zawsze jest po stronie tego, co rosyjskie — wojska, ludzie — w wyniku czego kształtuje się wartościowanie wszystkich wydarzeń na zasadzie: swoje i obce, sprawiedliwe i niesprawiedliwe. Autor-opowiadacz tworzy od nowa przedmiot przedstawienia: w I i II tomie europejskie terytoria morfologizują się jako etnonarodowe przestrzenie artystyczne. Stosunek do zajmowanych przez armię rosyjską „сел и городов? эрцгерцогства Австрийского” określany jest jako stereotyp etniczny, jako punkt widzenia Rosjanina: wszystko to „нерусская местность”, mieszka tam „нерусский народ”, czyli nie nasi, i dlatego nie jest istotne, jaki to naród.

Nieprzypadkowo więc w takiej przestrzeni wojska rosyjskie nie wygrały żadnej bitwy.

„Litewski” fragment przedstawiony przez Tołstoja w formie antytezy Za- chód–Wschód istotny jest nie tylko dlatego, że zawiera opis początku wojny narodowej, lecz także dlatego, że jest zapowiedzią klęski wroga, o czym świadczy stereotypowa interpretacja spotkania przeciwników. Niemen — granica oddzie- lająca geopolityczne przestrzenie Prus na tym brzegu od Rosji „по сю сторону”

— staje się granicą dzielącą przestrzeń artystyczną powieści na Europę i Rosję.

Do merytorycznego planu fragmentu przeprawy, pierwszego i jednego z waż- niejszych spośród sześciu „litewskich” epizodów, wchodzą wydarzenia z 12–13 czerwca: ruch wojsk przez Niemen i przeprawa polskich ułanów..

На другой день Наполеон […] подъехал к Неману […] с тем, чтобы осмотреть местность переправы […] (II, 12).

Zamiast spojrzenia wojskowego oceniającego miejscowość z punktu widzenia pozycji, Tołstoj w tym epizodzie przedstawia swoisty stan świadomości Napoleona, kiedy doświadczenie wyobraźni zwykle przyjmuje się za rzeczywi- stość. Rosja ukazana jest przez pryzmat trwałych znaków, stereotypów etnokul- turowych, które ukształtowały się, można powiedzieć, za pośrednictwem osób trzecich. Folklor, mity, informacje historyczne stały się źródłem wyobrażenia Napoleona o Rosji.

Po pierwsze, w sarkastycznym autorskim opowiadaniu początek wewnętrz- nej repliki Napoleona jest przykładem językowej anomalii — pleonazmu. Nad- miar tekstu (obecność adekwatnych form językowych — rosyjskich i francuskich o identycznym znaczeniu) wyraźnie przeciwstawia się zasadzie uzupełniania in- formacji o przedmiocie. W rzeczywistości zaś autor ukazuje Napoleona, który próbuje klarowniej wyobrazić sobie Rosję. Demonstrowanie pojmowania istoty rosyjskości odbywa się w języku francuskim, co już całkowicie uniemożliwia zrozumienie.

Увидав на другой стороне казаков (les Cosaques) и расстилавшиеся степи (les Step- pes), в середине которых была Moscou la ville sainte, столица того, подобного Скифскому, государства, куда ходил Александр Македонский (II, 13).

Po drugie, uwidacznia się semantyczna niekompetencja Napoleona — ubó- stwo zasobu leksykalnego, w którym nie ma głównego słowa potrzebnego do iden-

Slavica160-02 Romanienkova.indd 22 2014-11-18 09:19:51

(5)

tyfikacji przyszłego przeciwnika — Rosjan. Można przypuszczać, że bez względu na obecność słowa les Cosaques we francuskim zasobie leksykalnym, znaczenie terminu „żołnierz-barbarzyńca” było tożsame z pojęciem Kozak. Ukształtował się ironiczny stereotyp rosyjskiego zawadiaki pozbawionego w zasadzie świadomo- ści (Kozacy — les enfants du Don). Etnonim les Cosaques kojarzy się Napoleo- nowi z pojęciem Cosaques-żołnierz. Pozorne, zewnętrzne przedstawienie odgry- wa ważną rolę związaną z funkcjonowaniem stereotypu: dla Napoleona wszyscy rosyjscy żołnierze to Kozacy, a wszyscy Kozacy to Rosjanie, barbarzyńcy. W tym przypadku Napoleon dziedziczy tradycje zachodnioeuropejskiej świadomości społecznej, w której już na początku XVI wieku

zaczął się kształtować wizerunek odległego barbarzyńskiego kraju, „brak cywilizacji”, „brak kultury” jako „inność”, która w porównaniu z Europą Zachodnią zauważalna była w zasadzie wszędzie i we wszystkim, w tym też w sprawach wojskowych⁷.

Według współczesnego badacza wizerunek wschodniego „barbarzyńcy” był wybitnie książkowy, stworzony głównie nie przez osoby związane z wojskiem, lecz przez ludzi tzw. książkowych, którzy nie mieli pojęcia o osobliwościach prowadzenia wojny w Europie Wschodniej. Napoleon jako konsument obcej kultury (Kozacy na przeciwległym brzegu Niemna) całkowicie nie potrafił pojąć znaczenia tego, co ujrzał. W świadomości językowej Napoleona do sygnifikanta „Koza- cy” natychmiast dobierany jest wyróżniony kursywą przez autora sygnifikat les Cosaques, co sprowadza znaczenie słowa, a także znaczenie tego, co zobaczył, do zera. Dla Tołstoja oczywiste było dążenie Napoleona do dostosowania znaczenia słowa do tradycyjnego wizerunku „barbarzyńcy”, znanego jeszcze w literaturze antycznej i średniowiecznej.

Następnym trwałym stereotypem kultury europejskiej są stepy. Więź asocja- cyjna między przestrzenno-pejzażowym mitem „stepów” a obcym barbarzyńskim terytorium odsyła do księgi IV Historii Herodota o nieudanej wyprawie Dariusza, która miała miejsce w V wieku p.n.e. Zaraz po tym, jak Napoleon zobaczył les Cosaques, ujrzał les Steppes, które kojarzyły mu się z barbarzyńcami w związku z dziełem Herodota i to już powinno być dla niego ostrzeżeniem. Jednak, jak wynika z powieści Tołstoja, cesarz Francuzów, jeśli nawet czytał Herodota, to nie wyciągnął odpowiednich wniosków i w ogóle dość słabo znał historię.

W dziwny sposób w świadomości Napoleona wszystko się pogmatwało: mit o królestwie Scytów i najbardziej wyrazisty stereotyp europejskiej świadomości historyczno-kulturowej — antroponim Aleksander Macedoński. W rzeczywi- stości Aleksander Macedoński nigdy nie najechał królestwa Scytów⁸. Zgodnie

7 В.В. Пенский, Формирование „варварского” образа русского воина и войска в западноев- ропейской литературе XVI в. (к постановке проблемы), „ Вестник Воронежского государствен- ного университета. Серия: История. Политология. Социология” 2012, № 1, s. 56 (tłum. z j. ros.

— B. Dwilewicz ).

8 Д.А. Щеглов, „Европейские скифы”, противники Александра Великого: проблема этнической принадлежности, http://www.sno.7hits.net/publ/Sch3.htm. С.Ю. Сапрыкин, Эпоха

(6)

z zamierzeniem Tołstoja w świadomości Napoleona nastąpiła aberracja wydarzeń historycznych. Widocznie autor dokonuje tego zabiegu w celu ironicznej asocjacji stanu Napoleona z nagłymi przypływami natchnienia i marzeń Aleksandra Wiel- kiego. „Kiedy nachodziło go to »coś«, car nazywał to patosem (diabelstwem).

Jego patosem stały się Indie”⁹. Napoleon podobnie jak Aleksander odczuwa coś podobnego: jego patosem staje się Moscou la ville sainte. Jednakże w świetle wiedzy o zakończeniu wojny 1812 roku ironiczne utożsamianie Napoleona z Aleksan- drem, który nie przegrał żadnej bitwy, przedstawia się jako bezsilność pierwszego.

Historycy piszą o tym, że

w szeregu różnego rodzaju spontanicznych pobudek Aleksandra należy umieścić jeszcze jedną ir- racjonalną i charakterystyczną dla niego cechę — poczucie historycznej wielkości. To trudno opi- sać. Pociągało go zawsze niewiarygodne, niebywałe. Aleksander przeczuwał, że zawojowaniu cu- downych Indii towarzyszy ta historyczna wielkość. Za nimi znajduje się wschodni ocean; on lśnił w promieniach słońca, nęcił, był bliski duchowi Aleksandra […]. Wszystko tak się przemieszało:

wyrachowanie i nierozważność, jawne i tajne, wypowiedziane i ukryte, dokonała się ta synteza realnego i irrealnego, która w końcu doprowadziła do tego, że latem 327 roku p.n.e. Aleksander wyruszył w kierunku Indii¹⁰.

Do królestwa Scytów zamiast Aleksandra w 331 roku p.n.e. wyprawił się jego namiestnik w Tracji (Nadczarnomorze) Zopyrion. Pochód Zopyriona okazał się tragiczny w skutkach: Scytowie rozgromili jego wojsko.

Wykształcony czytelnik zdaniem Tołstoja na pewno skojarzy bohaterski los Olbii, osaczonej przez Zopyriona, z Moskwą. Warunkiem ratunku stały się osta- teczne środki przedsięwzięte przez mieszkańców obu miast. Olbijczycy uwolnili niewolników, przyznali prawa cudzoziemcom i anulowali długi¹¹, moskwianie zaś spalili Moskwę, w rezultacie i jedni, i drudzy zwyciężyli wroga. Gdyby Napoleon wiedział o tym, zawróciłby, nie zwlekając. Tołstoj podkreśla geograficzną, poli- tyczną, osobniczą naiwność Napoleona, dla którego Rosja łączy się z modelem semiotycznym budzącym wątpliwość.

Można także przypuszczać, że Napoleon w tym epizodzie po raz pierwszy manifestuje jak gdyby przyswojoną sobie europejską przestrzeń mentalną — wy- obrażenie Europy o Rosji, stepach, które rozpoczynają się na brzegu Niemna, o świętej Moskwie wraz z legendami o jej bajecznych bogactwach, które były rozbudzone opowiadaniami Herodota o królestwie Scytów. W efektownej frazie, przesiąkniętej jakby nieprzetłumaczalnymi kliszami językowymi, powstaje wy- obrażenie pozbawione zdrowego rozsądku. Lecz właśnie wizja tej mitologicznej przestrzeni popchnęła Napoleona do nierozważnego kroku:

раннего элинизма, [w:] История Европы: в 8-ми томах, http://gumilevica.kulichki.net/HEU/

heul.htm.

9 Ф. Шахермайр, Александр Македонский, http://www.sno.7hits.net/lib/schach/9.htm.

10 Ibidem.

11 Ю. Кулаковский, Прошлое Тавриды, гл. VI, http://www.moscow-crimea.ru/history/ob- shie/kulakovsky/viii.htm.

Slavica160.indb 24 2014-11-05 12:28:36

(7)

Наполеон, неожиданно для всех и противно как стратегическим, так и дипломатическим соображениям, приказал наступление, и на другой день войска его стали переходить Неман (II, 13).

Logicznym następstwem pozbawionego rozsądku rozkazu stała się przeprawa polskich ułanów. Opisując ją, Tołstoj zwiększył liczbę śmiertelnych ofiar 40 (!) razy¹²:

Человек сорок улан потонуло в реке […] (II, 15).

Dla Tołstoja było to oczywistością: Napoleon padł ofiarą stereotypów euro- pejskich, fałszywego, niezgodnego z prawdą przedstawienia o Rosjanach.

W następnych czterech „litewskich” fragmentach mają miejsce dramatyczne wydarzenia związane z otrzymaniem wiadomości o wiarołomstwie Napoleona, a także o daremnych próbach prowadzenia pertraktacji na linii Wilno–Rykonty–

Wilno. W tym wypadku terytoria te interpretowane są przez Tołstoja jako Ro- sja, jako tereny, w stosunku do których doznaje się jakoby prawdziwych uczuć narodowych, jakie ujawniają się podczas ironicznego relacjonowania przebiegu pertraktacji.

W świadomości rosyjskiej mitologem „русскaя земля” (ziemia ruska) jest w zasadzie bodaj najważniejszą wartością ze wszystkich mitów i tradycji, które składają się dziedzictwo kulturowe narodu. Stosunek do czegokolwiek w kulturze rosyjskiej zawsze można zredukować do problemu rozumienia, pojmowania Rosji. Wyrazić to można tylko w języku rosyjskim. Słowo o pułku Igora i Powieść minionych lat ukształtowały nadzwyczaj osobiste poczucie rosyjskości. Co się na to składa?

Po pierwsze, w rosyjskiej świadomości narodowej już w XI wieku ukształ- towało się ogólne pojęcie Rusi jako potencjalnie drzemiący stereotyp wspólnej, jednolitej przestrzeni ziemi ruskiej. W chwilach niebezpieczeństwa lub zagrożenia zniszczeniem wszechjedności ziem, na których dominują Rosjanie, następuje in- tensyfikacja mitologicznych archetypów.

Po drugie, z powyższego wynika, że szczególny emocjonalno-znaczeniowy ładunek ma stereotyp granicy, kresu ziemi ruskiej uzależniony od idei obrony i ochrony. Wizerunek ten wywołuje w świadomości rosyjskiej wspomnienia o wy- darzeniach w skali narodowej, co staje się podstawą do budzenia uczuć solidar- ności i patriotyzmu.

Można się zgodzić, i jest to całkiem naturalne, że przed obliczem inwazji Toł- stoj rysuje przyśpieszony proces identyfikacji narodowej, odwołując się do utar- tych wyobrażeń Rosjan o sobie. Według autora Wojny i pokoju dziwny wydaje się fakt, że proces ten dotyczy terytorium, na którym Rosjanie nie mieszkają: w po- wieści Tołstoja Wilno i Święciany „zamieszkane” są „польскими магнатами, польскими дамами” itd. (etnonim „polski” użyty został 6 razy). Mitologem ten, wysuwając się na pierwszy plan w warunkach wojny, przyczynił się do utrwalenia

12 B. Masionienė, Levas Tolstojus…, s. 14.

(8)

doktryny politycznej: tam, gdzie się rozciąga władza cara rosyjskiego, tam jest też ziemia rosyjska/ruska.

Genialność Tołstoja polega na tym, że w sposób przekonujący pokazał: mitologem „русская земля” (ziemia ruska) funkcjonuje jako narodowy jedynie w przestrzeni odwiecznych ruskich terytoriów. Natomiast tam, gdzie ziemia jest nieruska, a tylko władza rosyjska, funkcjonuje on jako najstarszy mitologem geopolityczny i dlatego jest trwałym fundamentem fałszywych konfiguracji tak zwanej ruskiej przestrzeni¹³ . Właśnie w tym zawarty jest sens wydarzeń zacho- dzących na balu wydawanym przez Benigsena w Zakrecie: po otrzymaniu wiado- mości o początku wojny Aleksander I stara się zachować postawę godną patrioty.

Tołstoj po raz pierwszy określa przynależność kulturową Aleksandra i nazywa go „русским императором” (rosyjskim imperatorem) (III, 16), następnie zaś ironizuje na temat jego konceptualnej identyfikacji narodowej, używając leksyki charakterystycznej dla języka polityki:

Государь с волнением лично оскорбленного человека договаривал следующие слова:

„Я помирюсь только тогда, когда ни одного вооруженного неприятеля не останется на моей земле”, — сказал он. Как показалось Борису, государю приятно было высказать эти слова: он был доволен формой выражения своей мысли, но был недоволен тем, что Борис услыхал их (III, 18).

Właśnie racjonalność, nie zaś uczucie jest przedmiotem ironii Tołstoja: nieprzypadkowo zarówno Napoleon, jak i Aleksander cały czas powtarzają te same słowa, co także może być odebrane jako nieszczerość uczuć patriotycznych.

Государь […] нашел изречение, которое самому понравилось ему и выражало вполне его чувства. Государь велел написать приказ войскам и рескрипт к фельдмаршалу Салтыкову, в котором он непременно требовал, чтобы были помещены слова о том, что он не помирится до тех пор, пока хотя один вооруженный француз останется на русской земле (III, 18).

Отправляя Балашева, государь вновь повторил ему слова о том, что он не помирится до тех пор, пока останется хотя один вооруженный неприятель на русской земле, и приказал непременно [kursywa Tołstoja — М.R.] передать эти слова Наполеону. Государь не написал этих слов в письме, потому что он чувствовал с своим тактом, что слова эти неудобны для передачи в ту минуту, когда делается последняя попытка примирения; но он непременно приказал Балашеву передать их лично Наполеону (IV, 20).

Высказав все, что ему было приказано, Балашев сказал, что император Александр желает мира, но не приступит к переговорам иначе, как с тем условием, чтобы... Тут Балашев замялся: он вспомнил те слова, которые император Александр не написал в письме, но которые […] приказал Балашеву передать Наполеону. Балашев помнил про эти слова: „пока ни один вооруженный неприятель не останется на земле русской”, но какое-то сложное чувство удержало его. Он не мог сказать этих слов, хотя и хотел это сделать. Он замялся и сказал: с условием, чтобы французские войска отступили за Неман (VI, 28).

Na balu, w zapamiętaniu nie mogąc oprzeć się pokusie znalezienia źródła podwyższonej samooceny w uczuciach narodowych, „русский государь” (rosyj-

13 Т. Лерсарян, Бескрайняя равнина конца времен, „Отечественные записки” 2002, № 3, s. 15.

Slavica160.indb 26 2014-11-05 12:28:37

(9)

ski władca) powoli ostyga: obniża się stopień manifestowania identyfikacji narodowej i jego, i jego posła. Pozbawiona wewnętrznego, narodowego odczuwania Rosji świadomość Aleksandra i Bałaszewa zlewa się właśnie z geopolitycznym modelem Rosji jako „русскoй земли” (ruskiej ziemi), położonej „по сю сторону Немана”.

Балашев […] к рассвету приехал в деревню Рыконты […] по сю сторону Немана. Нео- бычайно странно было Балашеву […] видеть тут, на русской земле, это враждебное и главное

— непочтительное отношение к себе грубой силы (VI, 28).

Omawiane epizody (a także fragmenty „Obóz w Święcianach” i „Przy- jazd Kutuzowa do Wilna”) ważne są z tego powodu, że terytorium litewskie interpretowane jest przez nieprzyjaciół jako rosyjskie. Współcześni czytelnicy mieszkający na Litwie znają to uczucie rozczarowania, kiedy należy rozpatry- wać ten fragment powieści jako tekst o „русскoй земле” (ruskiej ziemi), którą zamieszkują Polacy, a która w rzeczywistości jest Litwą. Dlaczego Tołstoj „nie zauważył” Litwy?

Zaproponowana tutaj analiza przestrzeni artystycznej w aspekcie stereo- typów kulturowych i narodowych jest próbą odpowiedzi na to pytanie. Na jej podstawie można stwierdzić, że widząc właśnie tutaj Rosję, pomylili się obaj — i Napoleon, i Aleksander. W przypadku Napoleona potwierdza się ważność antytezy Europa–Rosja: już w tym fragmencie tekstu w zasadzie jest mowa o oswa- janiu obcej przestrzeni kulturowej, co w fatalny sposób zakończyło się porażką Francji w tej wojnie. Oczywiste jest, że racjonalny schemat Europy okazał się bezsilny w przezwyciężaniu barier między kulturami — za pomocą tych stereo- typów Napoleon przezwyciężył jedynie Niemen. Jeżeli chodzi o poglądy Alek- sandra, to Tołstoj z wdziękiem, ironicznie odróżnia patriotyzm oficjalny i praw- dziwy. Pojęcie „быть русским” (bycie Rosjaniniem), które ma subiektywne znaczenie dla każdego człowieka, Tołstoj wkłada w usta Aleksandra I i zmusza go do oficjalnego formułowania, obiektywizowania tego, co istnieje jako men- talność, stereotyp rosyjskiej świadomości narodowej. Okoliczność ta pozwala rozpatrywać podejmowane przez Tołstoja-autora usilne próby nakłaniania cara do sformułowania etnonarodowych wyobrażeń o „litewskiej” przestrzeni jako

„русскoй земле” (ziemi ruskiej), co jest fałszywym założeniem. W paradoksal- ny sposób w mentalnej przestrzeni autora Rosja posiada dwie granice: jedna jest na Niemnie, druga zaś na wschodzie.

От Свенцян отступали дальше и дальше до Дриссы, и опять отступили от Дриссы, уже приближаясь к русским границам (XII, 61).

Tołstoj, oczywiście, nie mylił się: rosyjska granica na Niemnie i obronne ru- bieże odwiecznych rosyjskich guberni — to różne rzeczy. Prawdziwym uczuciem patriotycznym będą obdarzeni ukochani bohaterowie Tołstoja — łącznie z naro- dem — zwłaszcza w Rosji. Zatem każde konceptualne zrozumienie i wykorzysta- nie sakralnych, kulturowych i narodowych mitologemów zgodnie z przekonaniem Tołstoja jest niemożliwe.

(10)

Analiza tych epizodów potwierdza myśl N. Bierdiajewa:

Już w Wojnie i pokoju Tołstoj zdecydowanie jest po stronie „przyrody” przeciwko „kulturze”, po stronie żywiołowych procesów życiowych, które jawią mu się jako zgodne z wolą Bożą, jest przeciwko sztucznej i wymuszonej organizacji życia według zasad rozumu, świadomości i norm cywilizacji. Stąd pogarda do wybitnych ludzi i bohaterów, którzy pretendują na swój sposób do kierowania życiem, stąd niechęć do Napoleona i miłość do Kutuzowa¹⁴.

Mitologizując w tym celu przestrzeń artystyczną powieści-epopei, Tołstoj nie stwarza czytelnikowi żadnej szansy na znalezienie Litwy w topografii powieści. Przy- pomnijmy Kilka słów o „Wojnie i pokoju”: „Chcę, żeby czytelnik w moich książkach nie widział i nie szukał tego, czego nie chciałem lub nie umiałem wyrazić, zwrócił zaś uwagę na to, co mianowicie chciałem wyrazić”¹⁵. Pójdźmy zatem za tą radą.

Badanie Wojny i pokoju jako jednego z utworów literatury rosyjskiej, który pozostawił głęboki ślad w rodzimej kulturze, jest istotne z kilku względów. Po pierwsze, niezapomniane postaci i żywotne tematy poruszane w powieści żyją nadal w pamięci większości zwykłych użytkowników języka rosyjskiego, stając się wskaźnikiem odpowiedniego poziomu kultury narodowej. Po drugie, dla ob- cojęzycznego czytelnika (i filologa) taka lektura jest korzystna z punku widzenia opanowania „określonego kodu kulturowego, który obejmuje swoim zakresem znane imiona, nazwy, fakty i daty, skrzydlate frazy”¹⁶, ulubione postaci, czyli chodzi tutaj o opanowanie precedensowych fenomenów kultury rosyjskiej. Przy takim podejściu analizowanie funkcjonalności stereotypów narodowych i kulturowych na podstawie materiału powieści, która weszła do zasobu dziedzictwa kulturowego narodu, daje duże możliwości poszerzenia wiedzy filologicznej, za- poznania się z osobliwościami rosyjskiej kultury duchowej i materialnej, a także pozwala pojąć niuanse komunikacji międzykulturowej niezbędne do rozszerzenia sfery kontaktów międzyludzkich.

Культурные и национальные стереотипы в Войне и мире Льва Н. Толстого

Резюме

В статье анализируются главы из III и IV томов романа, в которых действие происходит на территориях бывшей Речи Посполитой, а точнее — на территории Литвы. В статье рас- сматривается „механизм” трансформации природно-географического пространства Литвы

14 Н.А. Бердяев, Лев Толстой, http://www.magister.msk.ru/library/philos/berdyaev/berdn- 021.htm.

15 Л.Н. Толстой, О литературе: статьи, письма, дневники, сост. и прим. Ф.А. Ивановой и др., Москва 1955, s. 115.

16 Л.В. Полубиченко, Роль и место художественной литературы в подготовке совре- менного лингвиста, „Вестник Московского университета. Серия 19. Лингвистика и межкуль- турная коммуникация” 2012, № 4, s. 152.

Slavica160.indb 28 2014-11-05 12:28:37

(11)

в художественное пространство России. Толстой иронически изображает ментальное проти- востояние Наполеона и Александра I, когда оба императора по-своему моделируют понима- ние территорий, отошедших к России после третьего раздела в 1795 году, используя плоды цивилизации — расхожие стереотипы и клише о русских и „русской земле”. По мнению Тол- стого, невозможно рациональное постижение культурных и национальных мифологем и сте- реотипов, содержащих сакральный, народный дух. Доказывая эту мысль, Толстой-художник

„жертвует” национальным своеобразием Литвы.

Ключевые слова: Лев Толстой, Война и мир, национальные мифологемы, национальные стереотипы.

Cultural and national stereotypes in War and Peace by Leo Tolstoy

Abstract

In the paper Cultural and national stereotypes in War and Peace by L. Tolstoy several chapters of the 3rd and the 4th books of the novel are analyzed, the chapters which are set in the territory of Lithuania, a former part of Respublica Poloniae. The paper concerns a “mechanism” of transform- ation of the natural geographical space of Lithuania into a fictional space of Russia. Tolstoy treats ironically the mental confrontation of Napoleon and Alexander I, when basing on the clichés about Russians and the ‘Russian earth’ each of the emperors presents his own understanding of the terri- tories having taken over by Russia as a result of the third partition of Poland in 1795. According to Tolstoy, it is impossible to comprehend rationally the cultural and national mythologems and stereotypes in which the sacred spirit of a people is embodied. Arguing for this claim Tolstoy as an artist sacrifices the national peculiarities of Lithuania.

Keywords: L. Tolstoy, War and Peace, national stereotypes, national myths.