Ryszard Łużny
Wiedza o Puszkinie dziś oraz jej
polskie aspekty
Studia Rossica Posnaniensia 21, 169-174
W IEDZA O P U S Z K IN IE DZIŚ ORAZ J E J PO L SK IE A SPE K T Y
K N O W L E D G E OF P U S H K I N T O D A Y A N D IT S P O L IS H A SPE C T S R Y S Z A R D Ł U Ż N Y
Ab s t r a c t. In his e x te n siv e opinion in th e d iscussion th e au th or told a b o u t th e sta te o f contem p orary P olish know ledge o f th e life and work o f th e great R ussian poet and tries to exp lain th e reasons for w hich th e con trib u tion s in th is field in th e recent y ea rs ca n n o t be com pared to w h a t had been done in P u sh k in ’s studies in P olan d in th e p rev io u s periods.
R yszard Ł u żn y, U n iw ersytet J agielloń sk i, In s ty tu t F ilologii W scliodniosłow iańskiej, u l. J ó zefa P iłsu d sk iego 8, Cracow, P olsk a-P olan d , and K atolick i U n iw ersy tet L ubelski, M ięd zyw yd ziałow y Z akład B adań nad K u ltu rą B izan tyń sk o-S łow iań sk ą, ul. Chopina 29, L ublin, P olsk a-P olan d .
Sesja zorganizowana wprawdzie w ośrodku krakowskim, ale obejm ująca swoim zasięgiem całe środowisko slawistyczno-rusycystyczne naszego kraju (organizatorzy — Kom isja Słowianoznawstwa Oddziału PA N w Krakowie „Aleksander Puszkin a k u ltu ra duchowa R o sjan ” jego czasów, w 150-lecie śmierci poety (1837 - 1987), K raków 1 4 - 1 5 grudnia 1987 — zwrócili się z propozycją udziału w imprezie do wszystkich polskich ośrodków uczel nianych oraz akadem ickich, gdzie upraw iana jest p ro b le m atjk a rusycy- styczna, niestety jedynie 15 specjalistów zgłosiło chęć udziału, a ostatecz nie w sesji wzięło udział tylko 10 osób), w sposób przez organizatorów nie zamierzony, ale równocześnie chyba wymowny i pouczający zarazem ilu stru je sta n faktyczny, w jakim znajduje się obecnie polskie puszkinoznaw- stwo. P rzy czym istotne są w ty m w ypadku nie tylko m om enty ilościowe (okazuje się, że w kilkunastu krajow ych placówkach naukowych jedynie nie liczni rusycyści zajm ują się aktualnie Puszkinem i m ają coś istotnego do po wiedzenia z ta k ważnej bądź co bądź okazji jak rocznica 150-lecia śmierci poety); zestaw nazwisk autorów oraz tem atów ich w ystąpień zdaje się równo cześnie charakteryzow ać i krąg obecnych polskich zainteresow ań poetą ro syjskim, i profil metodolog1 czno-warsztatowych orientacji naszych znawców przedm iotu, i po prostu możliwości na przyszłość, nie mówiąc już o dokona niach lat ostatnich, polskiej rusycystyki literackiej w tym zakresie.
R. Ł u ż n y
zresztą przez osobę, k tó ra pierwotnie sam a nosiła się z zamiarem urzeczywistnie nia podobnej idei, ale z niej zrezygnowała, czyli przez profesora B ohdana Gal stera, również nie wziął w niej udziału jako au to r referatu, i to wcale nie tylko dlatego, że liczył się z możliwością dłuższego w yjazdu za granicę w ty m właśnie ak u ra t czasie. Po prostu obecnie nie m a on, niegdyś — przed 1 0 - 1 5 la ty — au to r rozdziału puszkinowskiego w zbiorowej historii litera tu ry rosyjskiej pod redakcją M ariana Jakóbca, kilku studiów szczegółowych Puszkinowi poświęco nych, wreszcie wydawca dwóch tomów w serii Biblioteka Narodowa (edycje
Eugeniusza Oniegina i prozy artystycznej poety w tym właśnie autorskim
opracowaniu), nic nowego na ten tem a t do powiedzenia, bo nie prowadził od tam ty c h lat i od czasu tam ty ch publikacji żadnych samodzielnych, oryginal nych w danym zakresie badań. Także więc jego obecna wypowiedź n a tem a t zarówno aktualnego stan u wiedzy o Puszkinie, jak i jej polskich aspektów nie będzie mogła mieć charakteru całkiem kom petentnego, a w każdym razie po czynione tu uwagi muszą mieć charakter cząstkowy i wyrywkowy, odznaczają się subiektywizmem oraz zawężeniem pola obserwacji. Zresztą silą rzeczy — z racji owych ograniczeń — mowa tu będzie głównie o tj^ch właśnie polskich horyzontach współczesnej wiedzy o Puszkinie.
Bo jeśli się w Polsce w ogóle mówi czy pisze o twórcy Eugeniusza Oniegina, to z zasady, silą rzeczy koncentrujem y się bądź to na sferze związków poety z ku ltu rą polską, z całością stosunków polsko-rosyjskich (choćby zagadnienie Puszkin-Mickiewicz), bądź też myślimy i mówimy o naszych własnych w ty m względzie dokonaniach, doświadczeniach, zamierzeniach i możliwościach, a przynajm niej ujm ujem y problem atykę puszkinoznawczą przez p ry zm at ty ch naszych polskich czy choćby tylko slaw istyczno-polonistycznych zainteresowań. Stanowisko takie i podobną optykę wyznacza nam po prostu długa już i bogata trad y cja polskiej puszkinistyki, a zwłaszcza w sposób szczególny ten n u rt owej tradycji, k tó ry określić by można jako stanow iący część owej całości w ątek puszkinoznawczy krakow ski.
Mówiąc o współczesności polskiego puszkinoznawstwa m am y oczywiście na uwadze jego okres powojenny, ponad już czterdziestoletni. Nie jest to oczy wiście jeszcze czas zam knięty, poddający się więc łatwo zabiegom porządku- jąco-oceniającym, chociaż pierwsze ujęcia tego ty p u m iały już miejsce i u łatw ia ją nam dziś wszelkie tego rodzaju próby; wymienić tu w ystarczy dwa przed sięwzięcia podobnego typu: podstawową bibliografię monograficzną M ariana Toporowskiego, doprowadzoną jednak tylk o do roku 1949, i jej znacznie skrom niejszą objętościowo, ale stanow iącą już równocześnie całościowe ujęcie krytycznoliterackie, nie tylko bibliograficzne, pracę H an n y Kowalskiej ogło szoną n a łam ach serii U J ,,Prace H istorycznoliterackie” . Nie czekając więc na jakieś przyszłe całościowe i sum ująco-syntetyczne opracowanie zagadnienia, poczyńmy kilka spostrzeżeń fragm entarycznych, które mogą jednak stanow ić przesłanki dla przyszłego całościowego u jęcia i ew entualnie je ułatwić, zwłaszcza
że obecna na naszych obiadach autork a wymienionego opracowania m a zam iar chyba w dyskusji z jakim ś obszernym na d any tem a t w ystąpieniem głos zabrać.
Rzecz pierwsza, jak a w takim przeglądzie stanu, potrzeb, perspektyw i do konań będzie m usiała być uwzględniona, to miejsce i znaczenie w ydań tekstów puszkinowskich, poziom i upowszechnienie tłum aczeń utworów poety na język polski.
W ażna również — i organizacyjno-naukowa, i stym ulująca w sensie inspiro w ania poczynań badaw czych oraz upowszechnieniowych — była rola oko licznościowych bądź roboczych sesji naukowych o tem atyce puszkinowskiej. A utor piszący o tych kw estiach pam iętać będzie m usiał i uwzględnić w swojej pracy zorganizowaną przez krakow ską Komisję Słowianoznawstwa i K om itet Słowianoznawstwa PA N konferencję poświęconą Wacławowi Lednickiemu jako badaczowi Puszkina w roku 1968 (część m ateriałów zamieszczono potem w tej samej serii ,,Prace H istorycznoliterackie U J ” ), ważną rocznicową — w 175-le- cie urodzin poety — sesję naukow ą w Uniwersytecie Poznańskim w roku 1974 (jej pokłosie zamieszczono w imponującej publikacji książkowej p t. Poetyka
Puszkina), wreszcie sesję znowu krakow ską, z roku 1979, w 180-lecie urodzin
Puszkina, urządzoną staraniem Komisji Słowianoznawstwa Oddziału PAN, której dorobek referatow y znalazł się z czasem, bo dopiero w roku 1984, w jednym z tomów serii „Zeszyty Naukowe U J ” . Ciekawe, że również młody jeszcze, o niedługim stażu ośrodek rusycystyczny w Białym stoku, zdobył się tak ż e n a urządzenie w tych latach konferencji puszkinoznawczej.
N a dorobek ogólnopolski w danym zakresie złożyły się wyniki badań, a także aktyw ności naukowo-organizacyjnej trzech głównie ośrodków a k a demickich: warszawskiego (prace Samuela Fiszm ana, B ohdana Galstera, zainteresow ania Tadeusza Kołakowskiego*), wrocławskiego (Marian Jakóbiec i jego uczniowie-współpraeownicy, najpierw Andrzej Dworski, potem Łucja K usiak i K ry sty n a Galon Kurkowa) i krakowskiego (zainteresowania oraz inspiracje W iktora Jakubowskiego, studia R. Luźnego, puszkinowskie epizody w badaniach n ad epoką rom antyzm u Bogusława Muchy i Lucjana Suchanka, twórczość powiązanego z Krakowem bydgoszczanina A dam a Bezwińskiego, o statnio prace B arb ary Stawarz). Sporadycznie i okazjonalnie ku tem atyce tej pow racano także w Łodzi (Zygmunt Grosbart), od la t zaś siedem dziesiątych w ażnym centrum puszkinoznawstwa polskiego stał się ośrodek poznański (Bohdan Galster, Agnieszka Kaczkowska, J u s ty n a K araś). Poza ośrodkami uniwersyteckim i czy stru k tu ram i naukow o-organizacyjnym i pow stała jedyna w okresie powojennym obszerna monografia życia i twórczości Puszkina, odkrywcza badawczo a przystępna równocześnie czytelniczo książka W iktora Woroszylskiego. Szkoda nato m iast, że nic nie wyszło z dwóch innych zamierzeń
* P o śm ierci te g o b ad acza w m arcu 1990 u k a za ła się jego k o n ty n u a cja m o n o grafii b ib liograficzn ej T oporow skiego — bibliografia polskich p u szk in ian ów do połow y la t o siem d ziesią ty c h .
172 R. Ł u ż n y
podobnego typu; nie udało się dwu autorom , Bohdanowi Galsterowi oraz. mówiącemu te słowa, zainteresować kierownictwa krakowskiego W ydawnictwa Literackiego pomysłem w jalania wspólnego opracow ania drogi twórczej poety, nie została też zrealizowana wydawniczo praca jednego z naszych historyków litera tu ry z Krakow a pom yślana jako zarys życia i twórczości tw órcy Borysa
Godunowa.
Osobne miejsce, a równocześnie odrębne znaczenie posiadają w interesu jącej nas tu dziedzinie poczynań rusycystycznych to m y serii ossolińskiej B iblioteka Narodowa. W śród ta k znacznej liczby tytułów rosj^jskich okresu powojennego, które łączą w sobie — zgodnie z klasycznym modelem serii — edycję k ry ty czn ą tekstu, jego filologczne edytorskie wyposażenie, wyniki tru d u tra n sla to rskiego, oryginalnego ujęcia danego dzieła czy pisarza w postaci zarysu monograficznego, wreszcie funkcje popularyzatorskie, znalazło się na szczęście miejsce, dzięki kom petencjom i życzliwości równocześnie wieloletniego red a k to ra serii, J a n a Hulewicza, aż dla czterech kolejno tom ów puszkino wskich: dla Jeźdźca miedzianego, Eugeniusza Oniegina, jednotomowego wyboru nowel wraz z Córką kapitana, wreszcie dla obszernego wyboru poezji lirycznej (autorzy opracowań: Samuel Fiszm an, R yszard Łużny dw ukrotnie, B ohdan Galster). Żałować należy, że nie udało się przekonać w ydaw nictw a do idei uzupełnienia tego imponującego cyklu ossolińskich puszkinianów o tom d ra m atów, form ułowanej przez twórcę wyboru liryki — B. Galstera.
W naszej próbie bilansu powojennego puszkinoznawstwa polskiego musi się też znaleźć miejsce dla jakiegoś choćby wstępnego zaszeregowania obecnej im prezy naukowej, i to wraz z jej zarówno cieniam i (już wyżej próbowano je bilansować: mała liczba uczestników, przypadkowość tem atów ), jak i blaskam i. Do tych d ru g ’ch zaliczyć wypadnie, a uczyni to pewno z czasem kronikarz- -oceniacz naszej dyscypliny, tę choćby okoliczność, że dobór autorów i tem atów dobrze oddaje zarówno stan polskich zainteresowań i możliwości w danej dzie dzinie, jak i kierunki dalszych w tym względzie poczynań. Obok stanow iącego niew ątpliw ie pozycję sam ą dla siebie, niezwykle zresztą oryginalną, w ystąpie nia japońskiego rusycysty z Poznania, w arto tu zwrócić zwłaszcza uwagę n a charakterystyczną dla naszych prac w ogóle skłonność do widzenia faktów literackich w ich szerszym kontekście kulturow ym (Adam Bezwiński, J a n O r łowski, W asyli Szczukin); ciekawe, że w ta k nielicznej stosunkowo grupie re feratów znalazły się prace ta k m etodycznie i w arsztatow o odmienne, ja k zorientow ane wyraźnie na teoretyczne ujęcia w zakresie genologii i p o ety ki prace B arb ary Stawarz i Ju sty n y K araś, a z drug:ej stro ny kom paraty stycz- ne — nie tylko w sensie metodologicznym, literaturoznaw czym , ale i k u ltu rowym — przedsięwzięcie Włodzimierza Mokrego („Postać Iw ana M azepy w dziele A leksandra P u szk in a” ).
Ja k ie z naszego przeglądu nasuw ają się wnioski, jakie też zarysow ują się na przyszłość perspektyw y rozwoju dyscypliny w dziedzinie puszkinoznawstwa?
W ydaje się, że w naszych zainteresowaniach pun kt ciężkości wyraźnie przesuwa się od ta k charakterystycznej dla prac dawniejszych k o m paratystyk i (zarówno traktow anej jako badanie związków m iędzyliterackich, por. choćby znakom itą, już jednak po śmierci auto ra ogłoszoną książkę A. Dworskiego 0 Puszkinie w kręgu k u ltu ry polskiej, jak i ujęcia recepcyjne; na sesji mieliśmy tylko jedną prace ,,kontaktolog:czną” ) ku pracom bądź to literaturoznaw czo „czystym ” (poetyka, genologia), bądź zorientow anym na widzenie faktów literackich w szerszych kontekstach kulturow ych, zwłaszcza w pow iązaniach 1 wzajem nych zależnościach ze sferą myśli społeczno-filozoficznej i religijnej. Nie zdobyli się nasi literaturoznaw cy, poza książką pisarza-poety i tłum acza, na solidną „klasyczną” monografię Puszkina, na gruntow ny i pogłębiony zarys jego drogi twórczej na tle prądów epoki — jest to wciąż jeszcze dla nas zadanie i wyzwanie równocześnie. Może przynajm niej w arto na razie wznowić choćby dw a tom y Biblioteki Narodowej, ten z Onieginem i ten z liryką; gruntow ne monograficzne wstępy do nich, podobnie jak opracowanie wcześniejsze Jeźdźca
miedzianego na tle całego kompleksu kwestii Puszkiu-Mickiewicz, w jakiejś
mierze ta k ą nie istniejącą monografię, zwłaszcza dla potrzeb d y d ak ty k i uni wersyteckiej, mogłyby zastąpić.
Sesja nasza jest chyba jedynym w skali kraju uczczeniem 150-rocznicy śmierci poety. Szczególnie trzeba wyrazić żal i pretensję pod adresem specjal nie do tego celu powołanej placówki slawistycznej, K om itetu Słowianozna wstwa PAN w Warszawie, że nie tylko nie zdobyto się na urządzenie stosownego sym pozjum , ale naw et nie potrafiono wydać na czas od kilku la t gotową, zakwalifikowaną do druku, zredagowaną i z myślą o tej rocznicy właśnie wydawcy oddaną — jedyną zresztą powstałą w ciągu ostatniego dziesięciolecia u nas książkę — monografię puszkinoznawczą, opracowanie pióra badaczki krakowskiej, B arbary Stawarzówny, na tem a t system u genologicznego liryki poety. РЫШАРД ЛУЖНЫ СОВРЕМЕННОЕ ПУШКИНОВЕДЕНИЕ И ЕГО ПОЛЬСКИЕ АСПЕКТЫ Р е з ю м е В статье Современное пушкиноведение и его польские аспекты автор характеризует на фоне достижений науки в данной области в послевоенный период то, что было достигнуто в этой сфере польскими исследователями и популяризаторами. В частности он сосредото чивает свое внимание на результатах издательской и переводческой деятельности поляков, а также на тех немногочисленных, к сожалению, исследовательских предприятиях, которые имели место в сфере разработки некоторых, инспируемых современным польским литера туроведением, проблем изучения творческого наследия Пушкина как поэта и прозаика.
174 R. Ł u ż n y
K N O W L E D G E OF P U S H K IN T O D A Y A N D IT S P O L ISH A SPE C TS b y
RYSZARD ŁUŻNY
S u m m a r y
In h is e x ten siv e sta tem en t on th e su b ject o f Knowledge o f P u sh k in today a n d its
P olish aspects th e author g iv es ch aracterization again st th e background o f scien tific
ach ievem en ts in th e given field during th e recen t years o f w h at has been done b y P olish research workers an d popularizers. A m on g o th er th in gs th e au th or con cen trates hie a tten tio n on th e results o f editorial and tran slation a c tiv itie s o f P o les as w ell as on s o m e , u n fortu n ately, very few research a c tiv itie s w h ich found their expression in th e solu tion o f scientific problem s concerning P u sh k in ’s o u tp u t as a p oet and prose w riter w hich w ere inspired b y contem porary P olish th eory o f literature.
