Górnośląskie projekty restrukturyzacji przemysłu

(1)

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ Seria: ARCHITEKTURA z. 25

1995 Nr kol. 1263

Elżbieta NIEZABITOWSKA

GÓRNOŚLĄSKIE PROJEKTY RESTRUKTURYZACJI PRZEM YSŁU

1

S tr e sz c z e n ie . Głównym założeniem restru ktu ryzacji aglomeracji górnośląskiej je s t przebudow a s tru k tu ry przem ysłu w celu polepszenia przyrodniczych i kulturow ych w arunków życia. D ziałania restruktury

zacyjne odbywają się w określonej przestrzeni i są w znacznym stopniu zdeterm inow ane stan em istniejącego zainw estow an ia tej przestrzeni.

W związku z tym problem te n interesu je nie tylko ekonomistów i polity

ków, lecz także architektów i urbanistów oraz elitę intelektualną regionu.

W artyk ule zostały omówione czołowe projekty restrukturyzacji re gionu, w ybranych branż przem ysłu czy też w ybranych obszarów opraco

wanych n a zlecenie arch itek ta wojewódzkiego, samorządów lokalnych oraz g ran ty M E N -u i K B N -u. Cechą w spólną tych projektów jest u k a zanie nowych dróg rozwoju regionu adekw atnych do lokalnych potrzeb.

U P P E R SILESIAN PR O JE C TS FO R RESTRUCTURING INDUSTRY

Sum m ary. The m ain assum ption for restru c tu rin g the Upper Silesian Agglom eration is th e tran sfo rm ation of th e structure of in

d u stry w ith th e purpose of im proving n a tu ra l and cultural living condi

tions. R estru cturing activities tak e place in a definite space and to a g rea t exten t are determ ined by th e sta te of existing investm ents in th a t space. Therefore, th e problem in te rests not only economists and politicians b u t architects, town p lan n ers and th e whole intellectual elite of th e region.

The article discusses th e leading projects on restru ctu rin g the region, its chosen in d u strial branches or selected a reas prepared on order of the Provincial A rchitect, local self governm ents as well as MEN and KBN gran ts. The common featu re of th ese projects is to indicate new ways for th e regions’s developm ent, adequate to local needs.

1 Artykuł ten jest rozdziałem książki złożonej do druku pt. Architektura i przemysł. Nowe spojrzenie.

(2)

22 Elżbieta Niezabitowska

PR O JE T S DE HAUTE SILÉSIE DE LA RESTRUCTURATION DE L’IND USTRIE

R ésu m é. Le principe fondam ental de la restru ctu ratio n de l’agglom ération de H au te Silésie e st la reconstruction de la stru ctu re de l’in d u strie en vue d’am élioration des conditions de vie biologiques et culturelles. Les activités de restru c tu ra tio n s’opèlrent su r u n espace lim ité et sont dans u n e grande m esure déterm inées p a r l’é ta t actuel de l’investissem ent de celui-ci. Il s’en su it que ce problème intéresse non seulem ent les économistes et politiciens m ais aussi les architectes et u rb an istes e t l’élite intellectuelle de la région.

D ans le p résen t article on a étudié les projects m ajeurs de la restruc

tu ra tio n de la région, des branches de l’in d u strie choisies ou bien des te rra in s choisis, élaborés à la dem ande de l’Architecte de Voïvodie, autogestions locales et les MEB et KBN. Le point commun de ces projet consiste à dém ontrer les nouvelles voies du développem ent de la région, adéquates aux besoins locaux.

Górnośląski O kręg Przemysłowy je s t regionem o cechach regionu upadają

cego. Terytorialny zasięg G O P -u obejmuje ce n traln ą część województwa kato

wickiego (800 km 2). Gęstość zaludnienia wynosi 891 osób n a 1 km 2 przy przeciętnej krajowej 116 osób n a km 2. 87,7% z około 3 milionów ludzi żyje w m iastach, a więc n a obszarach intensyw nie zurbanizow anych. W skaźnik za

tru d n ie n ia w przem yśle wynosi 230 osób/1000 mieszkańców, chociaż w niektó

rych rejonach przekracza 400 osób/1000 mieszkańców. J e s t to niewielki w skali k raju obszar (2,1% ogólnej powierzchni kraju, zamieszkiwanej przez 10% ludności), gęsto zaludniony z ogromnym potencjałem produkcyjnym z przew agą przem ysłów uciążliwych; g ru p a przem ysłu paliwow o-energetyczne

go i m etalurgicznego zajm uje praw ie 70% powierzchni terenów zainwestowa

n ia przemysłowego, z a tru d n ia około 60% ogółu pracujących i w ytw arza 65%

odpadów. W wielu m iastach teren y przem ysłowe zajm ują ponad 20% obszaru zabudowanego.

C h arakterystyczną cechą osadnictw a je s t przem ieszanie zabudowy miesz

kaniowej, kopalń, h u t i fabryk. Z aistniałą sytuację p rzestrzen ną niesłychanie u tru d n ia s tru k tu ra u k ład u osadniczego aglomeracji górnośląskiej, którą B. Malisz (1981)2 określa jako układ w ielokrotnie złożony, w którym wielofun

kcyjne schem aty ruchów n akładając się n a siebie tw orzą skomplikowaną am orficzną sieć. W G O P-ie istnieje m onokultura pracy, w ystępują stare prze

starzałe i upadające grupy przemysłów. Region wykazuje cechy ch araktery

styczne dla regionów upadających. Są to obok występow ania wyspecjalizowa

2 Por. B. Malisz: Zarys teorii kształtowania układów osadniczych, Arkady, Warszawa 1981.

(3)

Górnośląskie projekty restrukturyzacji przemysłu 23

nej grupy przem ysłu energetyczno-paliw ow ego i m etalurgicznego tak ie cechy, jak: dom inacja dużych zakładów branżow ych (kopalnie, huty), upadające przedsiębiorstwa obsługujące główny sektor produkcji, u padek ośrodków ba

dawczych przem ysłu, wreszcie pow staw anie nowych biednych firm.

Głównym założeniem restru k tu ry zacji aglom eracji górnośląskiej je s t prze

budowa stru k tu ry przemysłowej w celu polepszenia przyrodniczych i ku ltu ro wych w arunków życia. W ym aga to przede w szystkim likwidacji starych branż przemysłu o nadm iernej podaży, to je s t głównie górnictw a i hutnictw a. W za

mian za to proponuje się rozwój drobnej wytwórczości, zróżnicowanie s tru k tu ry przem ysłu i ograniczenie bezrobocia. T ak pom yślana restru k tu ry zacja wy

maga długotrw ałych zabiegów. Znawcy przedm iotu szacują, że obejmie ona okres działalności przynajm niej jednego pokolenia. Powodzenie tego procesu zależeć będzie od regionalnej polityki restrukturyzacyjnej i lokalnej skorelo

wanej z rządowym program em restru k tu ry zacji górnictw a, h utn ictw a i branż towarzyszących. Regionalny P lan Województwa i Katowicki Projekt R estru kturyzacji Przem ysłu zaw ierają elem enty ta k pom yślanych powiązań, które byłyby wciąż aktualizow ane.

Działania restru k tu ry zacy jn e - gospodarcze odbywają się w przestrzeni. Są one utrudnione przez charakterystyczny rozziew i konflikt pomiędzy potrze

bami gospodarczymi, społecznymi i przestrzennym i. Z p u n k tu widzenia eko

nomicznego, ekologicznego, a w dalszej perspektyw ie także społecznego (po

prawa stopy życiowej) konieczne je s t zlikwidowanie przestarzałych i szkodli

wych, a tak że zajm ujących również ogromne obszary w teren ach zurbanizo

wanych, kopalń i h u t. Konsekwencją tak ich d ziałań je s t w pierwszym rzędzie masowe bezrobocie i degradacja terenów . Potrzebne są w takiej sytuacji nowe miejsca pracy w m ałych przedsiębiorstw ach, którym łatwiej rozwijać się w centrum w istniejących rezerw ach terenow ych i lokalowych niż w terenach pozostawionych przez wycofujący się przem ysł. Żaden drobny przedsiębiorca nie potrzebuje je d n a k an i ta k dużych powierzchni, ani ta k dużych k u b a tu r (po kilka lub k ilk adziesiąt tysięcy m 2 powierzchni), jak ie oferuje upadający prze

mysł ciężki. Duży przedsiębiorca woli nowy, przygotow any pod budowę teren niż komplikacje w trakcie adaptacji i przebudowy, k tóre to działania podnoszą koszt zasiedlenia o 5 - 40%, a oferowane obiekty nie zawsze nad ają się do adaptacji n a konkretne działania technologiczne.

Na Górnym Ś ląsku świadomość konieczności przekształceń tego regionu jest bardzo w ysoka w środow isku architektów i urbanistów oraz elity intele

ktualnej regionu. W yrazem tego są liczne projekty restru k tu ry zacji opracowy

wane n a zlecenie arc h ite k ta wojewódzkiego, władz samorządowych lokalnych bądź w postaci grantów M EN i KBN (patrz W ykaz projektów restrukturyzacji Górnego Śląska).

Do najciekaw szych n ależą opracow ania, wiążące się w pew ną logiczną całość, a opracowane przez tak ie instutycje, jak:

(4)

- Biuro Rozwoju Regionu w raz z Zespołem B adań, Innowacji i Wdrożeń

„Regionex” w Katowicach.

- TU P - Zakład Planow ania Przestrzennego.

- Biuro Architektoniczne Pallado, Skupin i K apitoński w Katowicach.

- Zespoły badaw czo-projektow e W ydziału A rchitektury Polit. Śl. w Gliwi

cach.

Część wym ienionych powyżej instytucji przygotow ała opracowania dotyczą

ce restru k tu ry zacji Górnego Ś ląska n a zlecenie W ydziału A rchitektury i K rajobrazu U rzędu Wojewódzkiego w Katowicach. Celem inicjatywy archite

k ta wojewódzkiego było przygotowanie prac studialnych ustalających główną linię postępow ania ułatw iającego gminom kształtow anie prawidłowej i spój

nej polityki przestrzennej lokalnych samorządów. Są to opracowania o chara

kterze całościowym, dla których opracow aniam i nadrzędnym i były Regional

ny P lan W ojewództwa Katowickiego oraz opracow anie Pracowni Planu Roz

woju Województwa w 4 etapach pod tytułem „Kierunki R estrukturyzacji Prze

m ysłu w Województwie”. E tap I ukończono w 1990 r., etap II i III w 1991 r.

Opracow ania te określiły i wydzieliły obszary koncentracji zlikwidowanych i przeznaczonych do likwidacji zakładów. W ykonano tak że prace studialne nad możliwościami i k ieru n k am i przekształceń obszarów likwidowanych zakła

dów, pojedynczych zakładów zlikwidowanych i przeznaczonych do likwidacji oraz zakładów położonych poza obszaram i koncentracji.

Zam ierzeniem arc h ite k ta wojewódzkiego było stw orzenie kompleksowego projektu renowacji urbanistycznej województwa zmierzającego w dwóch za

sadniczych kierunkach: obszarowym (całe organizm y przestrzenne), proble

mowym (kompleksy zagadnień, tak ie ja k np. przem ysł, m ieszkalnictwo itp.).

Do podstawowych i całościowych w tym zakresie opracowań należą: „Założe

n ia restru k tu ry zacji aglomeracji Górnośląskiej” zakończone syntezą w 1993 r.

(Wykaz projektów restru k tu ry zacji Górnego Śląska). Ujęto w nim 5 grup rodzajów użytkow ania terenów:

- m ieszkaniowe z usługam i, - przem ysł i budownictwo,

- śródm ieścia i ośrodki m iejskie (wzbogacenie istniejących funkcji),

- zdegradowanych przez przem ysł (hałdy, wyrobiska, zlewiska, wysypiska itp.),

- niezainw estow ane „otw arte”.

Osiągnięciem tego opracow ania je s t ustalen ie kolejności celów, jakie powin

ny przyświecać restru k tu ry zacji aglom eracji Górnośląskiej i określenie jej priorytetow ych kierunków , podział obszarów n a te, w których przew ażają cechy schyłkowe oraz te, w których dom inują cechy atrakcyjności dla społecz

ności lokalnych i działalności gospodarczej. Stworzono także dwie koncepcje - scenariusze rozwoju: pesym istyczną i optym istyczną n a podstaw ie możliwych do przew idzenia w ariantów działań władz rządowych, regionalnych, lokal

(5)

(Górnośląskie projekty restrukturyzacji przemysłu 25

nych i ogólnoeuropejskich. Autorzy opracow ania wyodrębnili obszary w ystę

powania funkcji schyłkowych oraz funkcji rozwojowych n a podstaw ie takich kryteriów , jak:

— zasięg w ystępow ania m onokultur przem ysłow ych oraz rozmieszczenie przewidywanych do likwidacji zakładów przemysłowych,

— stopień antropogeniczności środow iska przyrodniczego,

— atrakcyjność ośrodka.

Na tej podstaw ie wyodrębniono 16 m iast, które ch arakteryzują się:

— najwyższym stopniem koncentracji ludności w regionie (1770 mieszkańców na km 2),

— koncentracją przem ysłu surowcowego i w stępnego przetw órstw a (2/3 ko

palni WK, większość h u t żelaza i stali i przem ysłów pochodnych),

— koncentracją zatru d n ie n ia (62% zatrudnionych w województwie),

— koncentracją szkolnictw a wyższego, n auki, placówek badawczo-rozwojo

wych oraz różnych instytucji o znaczeniu regionalnym i ponadregional

nym),

— wyposażeniem w in fra stru k tu rę społeczną i techniczną, wyższym lub rów

nym, ale gorszym w instytucjach k u ltu ra ln y c h w stosunku do innych aglomeracji w kraju .

Wyodrębnione w te n sposób obszary zostały zaszeregow ane do obszarów atrakcyjnych, średnio atrakcyjnych, n eu traln y ch i nieatrakcyjnych dla społe

czności lokalnych i działalności gospodarczej, określając w ten sposób szanse poszczególnych gm in w restrukturyzacji. Aby to osiągnąć, autorzy opracowa

n i a ustalili 5 kategorii terenów restru k tury zow an ych o funkcjach schyłko

wych oraz 7 kategorii o funkcjach rozwojowych, a tak że wyznaczyli obszary deformacji i degradacji litosfery oraz obszary obojętne. W tych wyznaczonych tere n ac h wydzielono (rys. 1) obszary stary ch dzielnic przem ysłow o-m ieszkaniowych, obszary rozwojowe i obszary przeznaczone do rekultyw acji przyrod

niczej.

Do najbardziej atrakcyjnych dla społeczności lokalnych i działalności gospo

darczej m iast zaliczono: Katowice, Gliwice, Chorzów, Dąbrowę; do n ie a tra kcyjnych: Jaw orzno, P iekary Śląskie, Czeladź, Siemianowice, Świętochłowice i Rudę Śląską; do pośrednich: Sosnowiec i Zabrze, a do neutralnych: Mysłowi

ce, Bytom i Będzin (rys. 2).

Zakładając, że w a ru nki ekonomiczne, polityczne, społeczne i międzynarodo

w e są czymś zm iennym i uzależnionym od w ielu trudnych do przew idzenia czynników, autorzy przedstaw ili dwa sk rajn e scenariusze przebiegu procesów restru ktury zacji: I - pesym istyczny i II - optymistyczny.

Scenariusz opóźnionych dostosowań stru k tu ra ln y ch (rys. 3) w gospodarce aglom eracji górnośląskiej zakłada, że procesy restru k tu ry zacji będą przebie

gały przy m inim alnym zaangażow aniu rządow ych i samorządowych środków publicznych, bez w ykorzystania szans tkw iących w otoczeniu, a zwłaszcza

(6)

OBSZARY RESTR U K TU R Y ZA C JI

A G LO M ERACJI GÓ RN OŚLĄ SK IEJ

O z n a c z e n i a

Rys. 1. Wyodrębnienie obszarów starych zespołów przemysłowych, obszarów o funkcjach rozwojowych oraz obszarów zdegradowanych w aglomeracji górnośląskiej. (Założenia Re

strukturyzacji Aglomeracji Górnośląskiej. Synteza 1993): I - obszary o funkcjach schyłko

wych - starych zespołów przemysłowych górnictwa i hutnictwa oraz zespołów mieszkanio

wych, II - obszary o funkcjach rozwojowych - śródmieścia dużych miast aglomeracji, IIA - jw. - przyśródmiejskie jednostki strukturalne, IIB - jw. śródmieścia średnich i małych m iast oraz ośrodki jednostek strukturalnych i ośrodki miejskie, IIC - obszary potencjalnego rozwoju o wartościach kulturowych, III - obszary deformacji i degradacji litosfery. Pozosta

łe obszary obojętne

Fig. 1. Separation of areas with old industrial complexes, areas with developmental func

tions and degraded areas in the Upper Silesian agglomeration (Restructuring Assumption for Upper Silesia Synthesis 1993): I - Areas with decline functions - old mining and métallurgie complexes and housing complexes, II - Areas with developmental functions - town centres of large cities in the agglomeration, IIA - as above - structural units next to the city centres, IIB - as above - town centres of sm all and medium size towns and structural unit centres and urban centres, IIC - potential development areas with cultural

values, III - Lithosphere deformation and degradation areas. Remaining areas neutral

(7)

Fig. 2.TheAttractiveness ofUpperSilesiancitiesfor local communities and economicactivity(RestructuringAssumptionfor Upper Silesia. Synthesis 1993).Classesofattractiveness of the environment: attractive,intermediate, neutral, unattractive

(8)

wynikających z planow anego stow arzyszenia Polski z EWG i będą wym usza

ne wyłącznie poprzez działan ia m echanizm ów rynkowych. W związku z tym procesy restruktury zacy jn e i dostosowawcze będą przebiegać wolniej; m ini

m aln a ilość kopalń zostanie zlikwidowana, n a stą p i zastój w prywatyzacji i restru k tu ry zacji wew nętrznej zakładów, niski napływ know-how, technologii i kapitałów do gospodarki aglomeracji, um iarkow any w zrost sektora m ałych i średnich przedsiębiorstw , niskie tem po renowacji i rew italizacji starych ze

społów przemysłowo—m ieszkaniowych i ich in fra stru k tu ry .

Zdaniem autorów najgroźniejszym efektem ta k przebiegającej re stru k tu ry zacji będzie system atyczny w zrost bezrobocia, a po 1997 r. przyspieszony, jak również u tr a ta przez aglom erację pozycji w zakresie poziomu życia w stosun

k u do w ielkich ośrodków m iejskich w kraju. Do pozytywów zaliczyć można um iarkow aną popraw ę w arunków środowiskowych w ynikłą z częściowej re dukcji kom pleksu paliwowo-energetycznego. W raz z upadkiem i niewykorzy

styw aniem ogromnego potencjału wytwórczego regionu należy spodziewać się spadku dochodów budżetowych, co odbije się niekorzystnie n a reszcie kraju.

Scenariusz nowych perspektyw gospodarki aglomeracji Górnośląskiej (rys. 4) zintegrow anej z E uropą zakłada w ykorzystanie wszystkich szans tkw iących w otoczeniu, a zwłaszcza w ynikających ze stow arzyszenia Polski z EWG. Nową bazą ekonomiczną aglomeracji, zdaniem autorów, powinien być nowoczesny przem ysł stalowy i silny sektor pryw atny z branżam i zaaw an

sowanym i technologicznie. Spełnienie tych w szystkich postulatów może za

gw arantow ać jedynie zaangażow anie środków rządowych, proporcjonalne do potencjału ludnościowego i przemysłowego tego obszaru. Scenariusz ten prze

w iduje likwidacje linii technologicznych, wydziałów, zakładów i przedsię

biorstw z przyczyn ekonomicznych i ekologicznych, redukcję poziomu produ

kcji i zatru d n ien ia w tradycyjnych przem ysłach. Zakłada się modernizację kom pleksu paliwow o-energetycznego i restru k tu ry zację technologiczną h u t

nictw a i przem ysłu maszynowego, system atyczny tra n sfe r know-how i tech

nologii oraz napływ k a p ita łu krajowego i zagranicznego. Autorzy spodziewają się również rosnącej pozycji sektora pryw atnego, w tym wzrost przemysłów wysokiej techniki.

Najbardziej kontrow ersyjnym p u n ktem tej propozycji wydaje się założenie utrzy m an ia tradycyjnego uk ładu przemysłowego, to je s t zachowanie komple

k su paliwowo-energetycznego, zaopatrzenia m ateriałow ego i inwestycyjnego, górnictw a i energetyki oraz przetw órstw a węgla, jakkolw iek ciągle istniejące złoża surowców mogą sugerować takie, źle przyjm owane przez pewne grupy społeczne, rozwiązanie.

Efektem końcowym ta k przebiegającej restru k tu ry zacji byłaby wysoka sto

pa w zrostu bezrobocia stru k tu raln eg o w aglom eracji wym uszająca odpływ nisko kwalifikowanych pracowników oraz w zrost popytu n a pracowników o wysokich um iejętnościach i kwalifikacjach. To ostatnie założenie je s t wysoce

(9)

pożądane, lecz przy zachow aniu dom inującej roli przem ysłów paliw ow o-ener

getycznych, hu tn ictw a i energetyki m ało realn e do spełnienia. Dalszymi bene

ficjami tego scenariusza byłoby opanow anie źródeł przemysłowych zanieczy

szczeń i rew italizacja i rew aloryzacja układów i obiektów przemysłowych.

Oczywiście pom iędzy scenariuszem pesym istycznym i optymistycznym jest wiele potencjalnych innych scenariuszy, z których jeden zostanie zrealizowa

ny przez określone warunki, w jakich będzie proces restrukturyzacji przebiegał.

Przedstaw iony powyżej projekt restru k tu ry zacji, którego najw iększą w ar

tością je s t określenie obszarów o funkcjach rozwojowych i schyłkowych, doty

czy całej aglom eracji górnośląskiej. Pozostałe opracow ania odnoszą się do niektórych elem entów aglom eracji, tak ich jak:

- w ybrane obszary koncentracji likw idow anych i przeznaczonych do likw ida

cji przemysłów,

- w ybrane obszary zlikwidowanych zakładów przem ysłowych spoza wyde- lim itowanych obszarów koncentracji,

- wybranej gałęzi przem ysłu (górnictwo), - w ybranych dzielnic przemysłowych.

Z pierwszej grupy tem atycznej n a zainteresow anie zasługuje opracowanie pod tytułem „Studium możliwości i kierunków przekształceń zlikwidowanych i przewidywanych do likw idacji zakładów przem ysłowych w obszarze ich koncentracji „Brzeziny Ś ląskie - Brzozowice - D ąbrów ka W ielka” w Pieka

rach Śląskich” z 1992 r. (patrz W ykaz projektów restru k tu ry zacji Górnego Śląska) w ykonane przez Biuro Rozwoju Regionu.

Obszar Brzeziny Śląskie - Brzozowice - D ąbrów ka W ielka je s t dzielnicą przemysłową P iek ar Śląskich z n an ą z wyjątkowo niekorzystnych warunków ekologicznych i poważnych zm ian antropom orficznych. C harakterystyczną cechą tego obszaru je s t całkowity b ra k dużych, n a tu ra ln y c h zespołów zieleni wysokiej i średniej. O m aw iany te re n znajduje się w zasięgu oddziaływania 8 kopalń, których plany przew idują odkształcenia pionowe powierzchni prze

kraczające 2,0 m. N a teren ie dzielnicy znajduje się 5 zakładów przemysłowych oraz zwały pogórnicze i pohutnicze o łącznej powierzchni 205 ha. D ezintegra

cję p rzestrzen ną pogłębiają b ariery p rzestrzen ne w postaci rozwiniętego u k ła

du kolejowego, sieci energetycznych i rozległych terenów hałd i nieużytków.

Z istniejących n a tym teren ie zakładów likwidacji uległy h u ta „Orzeł Biały”, huta „W aryński”, kopalnia „Dąbrówka”, szyb drzewny, a ich teren y zostały wydzierżawione innym podmiotom gospodarczym (rys. 5). Zespół autorski przygotował 3 scenariusze rozwoju tego te re n u poprzedzając je obszernymi studiami historycznym i, przestrzennym i, an alizą podatności terenów n a prze

kształcenia i inw entaryzacją. Dokonano również ch arakterystyki przekształ

ceń elem entów s tru k tu ry zakładów i ich otoczenia. A utorzy rozróżniają takie przekształcenia, jak: konserw acja, likw idacja i transform acja.

(10)

Celam i głównymi proponowanej restru k tu ry zacji przestrzennej om awiane

go obszaru były:

- przywrócenie równowagi ekologicznej,

- podwyższenie sta n d a rd u zam ieszkania mieszkańców, - doskonalenie funkcjonow ania przem ysłu i usług, - ochrona i kształtow anie dóbr kultu ry.

W związku z tym proponowane przekształcenia zm ierzają do:

1. utw orzenia atrakcyjnego, wielofunkcyjnego zespołu gospodarczego o zna

czeniu subregionalnym lub regionalnym albo

2. utw orzenia zespołu ekopostindustrialnego związanego z realizacją regio

nalnego ko ry tarza ekologicznego „Brynnica - Przem sza”.

Zdaniem autorów (cyt), cel „zespół gospodarczy” inaczej można określić jako

„park w p r a c y ” (rys. 6), podczas gdy celowi „zespół ekopostindustrialny”

odpowiada określenie „praca w p a r k u ” (rys. 7). Różnice pomiędzy obiema opcjami określa podejście do terenów nieużytków i hałd. Przy opcji pierwszej teren y te będą głównie w ykorzystane pod zainw estow anie gospodarcze, w opcji drugiej będą to teren y zielone stanow iące elem enty system u obszarów chronionych, zw iązanych z projektow anym korytarzem ekologicznym rzeki Brynnicy oraz projektow aną strefą chronionego krajobrazu „Siemianowice”

oraz projektowanego p a rk u krajobrazowego „Świerklaniec - Nakło Śl.”. O pra

cowano 4 scenariusze restru k tu ry zacji przekształcanego obszaru:

I — scenariusz zapaści,

II — scenariusz „rozwoju bez perspektyw ”,

III - scenariusz „laboratorium restru k tu ry zacji GOP”, IV - scenariusz „nowej rzeczywistości”.

Scenariusz I przew iduje „spowolnienie procesów restrukturyzacyjnych” w k ra ju i regionie, co spowoduje u trzym anie surowcowej stru k tu ry gospodarki regionu. Dla projektowanego obszaru będzie to oznaczało zwiększenie szkód górniczych i przyrost terenów zdegradowanych, utrzym a się skażenie środo

w iska n a sk u tek b rak u rekultyw acji porzuconych obiektów i terenów poprze- mysłowych, zwiększy się izolacja obszaru w stosunku do sąsiednich terenów, n a stą p i dalsza dekapitalizacja zabudowy m ieszkaniowej.

Scenariusz ten opiera się n a założeniu całkowitego b rak u ingerencji władz wojewódzkich i rządowych w problem y restrukturyzacyjne, przy realizacji zasady — „m arket knows best”.

W scenariuszu II również przyjęto b ra k ingerencji władz wojewódzkich w procesy restrukturyzacyjne, ale założono rozw ijanie się miejscowej przedsię

biorczości, czego oznaki już są widoczne w postaci dzierżawy opuszczanych przez przem ysł obiektów i terenów przez pryw atnych, drobnych inwestorów rodzimych. Głównym podmiotem działań w tym scenariuszu byłyby więc władze lokalne - samorządowe. Autorzy podkreślają konflikt interesów, jak i będzie m iał miejsce w tak ich w aru n kach pomiędzy górnictwem węgla kamień-

(11)

(12)

(13)

Rys. 5. Położenie restrukturyzowanego obszaru Brzeziny Śląskie - Brzozowice, Kamień - Dąbrówka Wielka w Piekarach Śląskich (Studium możliwości i kierunków przekształceń

zlikwidowanych... 1992)

Fig. 5. Situation of the restructured area Brzeziny Śląskie - Brzozowice, Kamień - Dąbrówka Wielka in Piekary Śląskie (Study of possibilities and transformation trends of liquida-ted...

1992)

(14)

Rys. 6.

S tra te g ia ro z w o ju g o sp o d a rcz e g o „ p a r k w p racy ” (S tu d iu m m ożliw ości i k ie ru n k ó w p rz e k s z ta łc e ń ... 1992)

1. lik w id acja, 2. k o n se rw a cja ,

3. tra n s fo rm a c ja g o sp o d a rcz a , 4. tra n s fo rm a c ja ek o lo g ic z n a , 5. k re a c ja g o sp o d a rcz a , 6. k re a c ja ek o lo g ic zn a ,

7. k re a c ja g o sp o d a rc z a i ek o lo g ic zn a , 8. tra n s fo rm a c ja g o sp o d a rcz a i ek o lo g iczn a.

Fig. 6.

E c o n o m ic d e v e lo p m e n t stra te g y „ p a rk a t w o rk ” (S tu d y o f p o ssib ilities a n d tra n s fo r

m a tio n tr e n d s ... 1992) 1. L iq u id a tio n , 2. M a in te n a n c e ,

3. E co n o m ic tra n s fo rm a tio n , 4. E co lo g ical tra n s fo rm a tio n , 5. E co n o m ic c re a tio n , 6. E co lo g ical c re a tio n ,

7. E co n o m ic a n d eco lo g ical c re a tio n , 8. E co n o m ic a n d eco lo g ical tra n s fo rm a tio n .

(15)

R ys. 7.

S tra te g ia ro z w o ju e k o lo g ic zn e g o „ p ra c a w p a r k u ” (S tu d iu m m ożliw ości i k ie ru n k ó w p rz e k s z ta łc e ń ... 1992)

1. lik w id a c ja , 2. k o n se rw a c ja ,

3. tra n s fo rm a c ja g o sp o d a rc z a , 4. tra n s fo rm a c ja ek o lo g ic zn a , 5. k re a c ja g o sp o d a rcz a , 6. k re a c ja e k o lo g ic zn a ,

7. k re a c ja g o sp o d a rc z a i e k o lo g ic z n a , 8. tra n s fo rm a c ja g o sp o d a rc z a i e k o lo g ic zn a .

F ig. 7.

E co lo g ica l d e v e lo p m e n t stra te g y „ w o rk in th e p a r k ” (S tu d y o f p o ssib ilities a n d t r a n s fo rm a tio n tr e n d s ... 1992)

1. L iq u id a tio n , 2. M a in te n a n c e ,

3. E c o n o m ic tra n s fo rm a tio n , 4. E co lo g ica l tra n s fo rm a tio n , 5. E c o n o m ic c re a tio n , 6. E co lo g ical c re a tio n ,

7. E c o n o m ic a n d eco lo g ical c re a tio n , 8. E c o n o m ic a n d ecological tra n s fo rm a tio n .

(16)

Rys. 8.

S tra te g ia ro z w o ju w s p ó łz a le żn e g o (S tu d iu m m ożliw ości i k ie ru n k ó w p rz e k s z ta łc e ń ...

1992) 1. lik w id a c ja , 2. k o n se rw a c ja ,

3. tra n s fo rm a c ja g o sp o d a rc z a , 4. tra n s fo rm a c ja ek o lo g ic zn a , 5. k re a c ja g o sp o d a rcz a , 6. k re a c ja ek o lo g ic zn a ,

7. k re a c ja g o sp o d a rc z a i ek o lo g ic zn a , 8. tra n s fo rm a c ja g o sp o d a rc z a i e k o lo g ic zn a .

Fig. 8.

I n te r d e p e n d e n t d e v e lo p m e n t stra te g y (S tu d y o f p o ssib ilities a n d tra n s fo rm a tio n tre n d s ...

1992)

1. L iq u id a tio n , 2. M a in te n a n c e ,

3. E co n o m ic tra n s fo rm a tio n , 4. E co lo g ical tra n s fo rm a tio n , 5. E co n o m ic c re a tio n , 6. E co lo g ical c re a tio n ,

7. E co n o m ic a n d ecological c re a tio n , 8. E co n o m ic a n d ecological tra n s fo rm a tio n .

(17)

nego a nowymi przedsięw zięciam i gospodarczymi n a tym terenie. Spowoduje to, że przedsięw zięcia gospodarcze będą charakteryzow ać się tymczasowością.

Z pozytywów autorzy przew idują ograniczenie zakresu w ystępow ania szkód górniczych, ograniczenie sk ażen ia środow iska dzięki zazielenieniu nieużyt

ków oraz zm niejszenie peryferyzacji ośrodka. Przew iduje się też częściową adaptację pozostawionych przez Z akład G órniczo-H utniczy obiektów do no

wych działalności gospodarczych, pozostałe n ie w ykorzystane obiekty z b raku środków n a ich likw idację pozostaną w stan ie ru in y lub półruiny szpecącej krajobraz.

Scenariusz III, czyli „laboratorium restru k tu ry zacji GOP” zakłada współ

pracę pomiędzy w ładzam i sam orządow ym i lokalnym i, wojewódzkimi oraz rządowymi, co zaowocuje wyjściem obszaru ze sta n u peryferyzacji i wykorzy

staniem w szystkich zew nętrznych korzyści ze w spółpracy z zagranicą włącz

nie. T ak a koncepcja m ogłaby być realizow ana w ram ach „programu re s tru kturyzacji GOP” lub w ram ach budowy „korytarza ekologicznego Bryimica”.

In teresu jąca je s t również propozycja w ykorzystania terenów o szczególnie silnym skażeniu po Zakładzie G órniczo-H utniczym „Orzeł Biały” jako poligo

n u doświadczalnego dla spraw dzenia m etod zm niejszania i eliminacji skażeń oraz w ykorzystania skażonych terenów . Ten edukacyjno-eksperym entalny c h a ra k te r rozwoju w płynąłby przede w szystkim n a popraw ę stru k tu ry wy

k ształcenia ludności obszaru, a tak że n a wyjście z izolacji poprzez reklam ę i promocję tych eksperym entalnych działań.

Scenariusz IV, „nowej rzeczywistości” zakład a synergię zew nętrznych spo

sobności i w ew nętrznych możliwości, to znaczy; aktyw izację procesów społecz

nych, pryw atyzację gospodarki, napływ kapitałów , intensyfikację przekształ

ceń obszaru, w prow adzenie drobnej wytwórczości i przem ysłu nieuciążliwego.

Zakłada się adaptację dla now3',ch celów pozostałych po zlikwidowanych za

kładach obiektów zabytkowych i atrakcyjnych architektonicznie. Cały pro

gram przekształceń byłby realizow any i stym ulow any przez nowe podmioty gospodarcze. Główne pozytywy to ograniczenie skażenia i przełam anie peryfe

ryzacji i izolacji obszaru. Dobre skom unikow anie obszaru z regionem ułatw ia w sposób znakom ity założone cele.

Zespół au to rski dokonał przy okazji opracow ywania nieśm iałej próby kon

sultacji społecznej poprzez przedstaw ienie go do oceny zespołowi nieform alne

m u, lokalnych patriotów zaangażow anych proekologicznie za pośrednictwem P arafii Rzym skokatolickiej w Brzezinach Śląskich. Wydaje się, że z racji szczegółowego rozeznania miejscowej społeczności w problem ach ich osobiście dotyczących, wciągnięcie jej w dalszych etap ach do pracy nad restru k tu ry za cją tego obszaru mogłoby w znacznym stopniu ułatw ić i podbudować realizację zam ierzeń scenariuszy zakładających popraw ę istniejącej, niekorzystnej roz

wojowo sytuacji. Opiniodawcy podpisując się pod realizacją scenariusza IV, podkreślają jego futurologiczny c h a ra k te r i stosow anie pewnych uproszczeń,

(18)

które oczywiście są zawsze związane z tego typu opracowaniami, których zadaniem je s t przede w szystkim pobudzenie w yobraźni i zbudowanie perspe

ktywicznej polityki przestrzennej i gospodarczej. Nie m ają one przecież chara

k te ru bezpośrednio realizacyjnego.

W yrazem nowego, uspołecznionego podejścia do planow ania przem ian przestrzennych w odniesieniu do dzielnicy m ia sta je s t „Operat Rozwojowy Dzielnicy Wełnowiec w Katowicach” opracow any przez zespół autorski z Poli

techniki Śląskiej w Gliwicach (patrz W ykaz projektów restrukturyzacji Gór

nego Śląska) n a zlecenie Głównego A rchitekta Województwa Katowickiego w okresie 1990 - 1991.

Dzielnica Wełnowiec ch arakterystyczna dla typowych dzielnic Górnego Ś ląsk a stanow i obszar od daw na uprzem ysłow iony i w dużej części przezeń zniszczony. Posiada duże, potencjalne możliwości rozwojowe ze względu na korzystne usytuow anie w stru k tu rz e m ia sta i aglom eracji górnośląskiej. Ob

szar te n silnie zurbanizow any w ym aga przekształceń strukturalnych.

O perat Rozwojowy w swym założeniu nie m iał być planem zagospodarowa

n ia przestrzennego, ale zbiorem pełnej informacji o w arunkach rozwoju dziel

nicy i możliwych, społecznie akceptowanych form ach przekształceń. Założe

niem było stw orzenie stale aktualizow anego, wielospecjalistycznego zapisu rejestrującego zm iany w przestrzeni, a jednocześnie źródłem informacji dla nowych przedsięwzięć. Miało to być narzędzie, stale aktualizowane, prowadze

nia polityki miejskiej dzielnicy w w arunkach istnienia samorządu lokalnego.

Prawdziw ym nowum O peratu Rozwojowego je s t zerw anie z tradycją n a rz u cania społeczeństwu planów zagospodarow ania i zaproponowanie współudzia

łu w procesie planow ania oraz otw artość procesu planow ania n a inicjatywy m ieszkańców i użytkowników dzielnicy. Te założenia realizowano poprzez aktyw izację m ieszkańców wokół problemów dzielnicy, edukację estetyczną i architektoniczno-urbanistyczną. Zbadano również świadomość lokalną m ie

szkańców w procesach planow ania. W tej zupełnie nowej roli plan ista staje się działaczem społecznym, obrońcą lokalnej społeczności, ekspertem i doradcą.

Dalszymi celami O peratu było: uw zględnienie czynnika podatności teren u n a przekształcenia, dążenie do ściślejszego pow iązania planowanych celów rozwoju z możliwościami realizacji, promocja gospodarcza określonych tere nów, włączenie terenów poprzemysłowych i zdewastow anych do procesu prze

kształceń stru k tu raln y ch , działania n a rzecz zm iany „image” dzielnicy z ob

szaru klęski ekologicznej i obszaru zaniedbanego n a obszar o korzystnych skojarzeniach i perspektyw ach rozwojowych. Są to cele, które nie mieszczą się lub mieszczą się tylko częściowo w obowiązujących procedurach planistycznych.

Przy opracowywaniu O peratu korzystano z nowych sposobów działania, to znaczy gromadzono dane przy zastosow aniu techniki komputerowej oraz przekazyw ano społeczeństwu inform acje planistyczne w formie zupełnie no

wej i nie znanej w naszym k raju , to je s t poprzez zorganizowanie dzielnicowej

(19)

gazety, wystawy, spotkań dyskusyjnych, drukow anie katalogów problemo

wych i ulotek.

Interesująco rozpoczęty eksperym ent, po w ykonaniu szeregu prac stud ial

nych i opracow aniu syntetyzującym istotę eksperym entu, został przerwany.

W ypada dodać, że ta k a form a planow ania z udziałem społeczności lokalnej jest coraz częściej praktykow ana w k rajach zachodnich Europy i w Stanach Zjednoczonych (The Practice of Local G overnm ent P lan nin g 19883). Z aintere

sowanie miejscowej ludności program em było n a tyle duże, że m ożna spodzie

wać się, że ten sposób pracy p lan isty byłby pożądany także i w naszym kraju.

Autorzy O p eratu napotk ali n a wiele trudności w rozwinięciu swej działalno

ści. Były to następujące u trudn ienia:

- b rak sam orządu lokalnego n a poziomie dzielnicy m iasta, ja k i b rak naw y

ków sam orządow ych w społeczeństwie,

- b rak odpowiedniej in fra stru k tu ry gospodarczej, to znaczy system u kredy

towego i procedury inwestycyjnej,

- kryzys gospodarczy i m ały stopień realizacji koncepcji restrukturyzacji obszarów tradycyjnego przem ysłu,

- b rak podstawowych informacji o obszarze planistycznym , ja k i b rak odpo

wiednio przygotowanych specjalistów pracujących dla gospodarki prze

strzennej.

Przy om aw ianiu planów restru k tu ry zacji Górnego Ś ląska nie można pomi

nąć opracow ania, również zleconego przez Głównego A rchitekta Województwa pt. „Model p rzekształceń terenów przemysłowych. N a przykładzie Pola Lu

dwik w Zabrzu Biskupice” (Wykaz projektów restru k tu ry zacji Górnego Śląska). Opracowanie ukończono w 1991 r. Głównym elem entem tego opraco

w ania je s t schem at blokowy ukazujący kolejność kroków, jak ie należy podjąć w celu przygotow ania projektu przekształceń danego te re n u (rys. 9). Podsta

wową częścią opracow ania są stu d ia i szczegółowa inw entaryzacja u rb an isty czna opracowywanego obszaru, w ykonane zgodnie z przyjętym schem atem organizacyjnym.

O bszar dzielnicy Biskupice w Zabrzu został w ybrany do opracowania ze względu n a to, że dzielnica ta je s t synonim em dew astacji środowiska n a Górnym Śląsku, z powodu wyjątkowego skażenia pow ietrza, wody i gleby.

Pole Ludw ik - to te re n opuszczonej, zabytkowej kopalni. N a tym przykła

dzie przeprowadzono w szechstronną analizę możliwości rozwojowych dzielni

cy. Zanalizowano stru k tu rę własności, podatność obiektów n a adaptację do nowych funkcji, w artość rynkow ą obiektów i g ru n tu , opłacalność przekształ

ceń, w aru n k i ekofizjograficzne, w artości kulturow e, kom unikację, zieleń, urządzenia technologiczne i instalacje, przeprowadzono stu d ia historyczne.

3 Jest to książka z zielonej serii “Municipal Management Series” o zarządzaniu gminą wydawanej przez International City Managers' Association w USA.

(20)

N a podstaw ie tych studiów i b ad ań określono możliwości rozwojowe obsza

ru , opracowano koncepcję oraz szczegółowy p lan przekształceń. Do realizacji opracowanego p lan u szczegółowego autorzy przew idują opracowanie planu d ziałania (Action Plan, Im plem entation Plan). P lan te n zaw ierałby kom pletny zestaw informacji niezbędnych do podejm owania przez sam orząd lokalny decyzji przestrzennych i funkcjonalnych, um ożliwiający u stalenie polityki rozwoju danego terenu.

O grom ną zaletą ta k opracowanego p lan u je s t jego elastyczność i kom plet

ność um ożliw iająca w bardzo krótkim czasie przygotowanie kompleksowej dokum entacji form alno-praw nej i projektowej dla każdego inw estora zain

teresow anego inw estow aniem w tym terenie.

G ran t M EN z 1991 r. opracowany przez Zespół A rchitektury Przemysłowej W ydziału A rchitektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach pod tytułem „Meto

dy Planow ania i S terow ania Rozwojem P rzestrzennym Przem ysłu” (Wykaz projektów restru k tu ry zacji Górnego Śląska) stanow i przegląd litera tu ry za

granicznej z zakresu problem atyki sygnalizowanej w tytule. W prowadzenie do problem atyki pracy zw raca uw agę n a najw ażniejsze elem enty działań re stru kturyzacyjnych, jak im i są podatność n a zm iany jakościowe i ilościowe w planow aniu, a także n a c h a ra k te r inform acyjno-ofertowy tego planowania.

Do najbardziej interesujących należy rozdział pt. „Instrum enty Przestrzennej Promocji Inwestycji Przem ysłowej”, (Gasidło 1990), który omawia stru k tu ry organizacyjne instytucji zajm ujących się promocją rozwoju w różnych krajach europejskich, a także zasady kształtow ania inkubatorów przem ysłu i stre f przedsiębiorczości w gm inach. Pozycja ta m a przede wszystkim znaczenie o ch arak terze informacyjnym i przeglądowym.

G ra n t KBN z 1992 r. pt. „Zbadanie możliwości przekształceń przestrzen

nych terenów restrukturyzow anego przem ysłu n a przykładzie dzielnicy Łabę

dy w Gliwicach” (Wykaz projektów restru k tu ry zacji Górnego Śląska) ma bardziej praktyczny ch arak ter. Składa się z 3 części: spraw ozdania z inw enta

ryzacji urbanistycznej dzielnicy, z 4 scenariuszy restrukturyzacji dzielnicy oraz z podbudowy teoretycznej w postaci artykułów pod wspólnym tytułem

“W ybrane problem y kształtow ania przestrzen i przem ysłowej”.

Opracowywana dzielnica (rys. 10) je s t typową zw artą dzielnicą przemysło

w ą o historycznych tradycjach i zakładach przemysłowych również chara

kterystycznych dla Górnego Śląska. N a teren ie omawianej dzielnicy znajdują się trz y duże zakłady przemysłowe: walcownia, h u ta i zakład mechaniczny o produkcji specjalnej. Zajm ują one około 218 h a powierzchni i są uciążliwe dla środowiska. W bezpośrednim oddziaływaniu tych zakładów m ieszka około 17 tys. osób. H u ta Łabędy znajduje się w planach restrukturyzacyjnych rzą du, pozostałe zakłady także p lan u ją zm iany w profilu produkcji.

Autorów grantów najbardziej interesow ały problem y zależności pomiędzy polityką przestrzen n ą gm iny a k ierunkam i restru k tu ry zacji terenów przem y

(21)

słowych. W zw iązku ze zm ianam i ustrojowym i i przechodzeniem do działania w w aru n k ach gospodarki rynkowej urzędy gm inne m uszą wypracować nowe sposoby pracy i nowe strategie. J a k dotychczas, ciągle jeszcze nie są one przygotowane do prow adzenia świadomej polityki gospodarczej, a co za tym idzie tak że gospodarki przestrzennej. A utorzy g ra n tu po przestudiow aniu zam ierzeń zakładów, możliwości tkw iących w istniejącym zagospodarowaniu obszaru dzielnicy, trendów światow ych zm ierzających do likwidacji dużych i tw orzenia m ałych i średnich przedsiębiorstw zaproponowali 4 scenariusze rozwoju odpowiadające trzem rodzajom polityki przestrzennej stosowanej przez kraje zachodnie, to jest: w zrost (growth), powolny w zrost (slow growth), i b rak w zrostu (non growth).

Scenariusz I (rys. 11) je s t w ykładnią polityki „bez w zrostu”, czyli rozwoju dzielnicy bez ekspansji terytorialnej, z zachow aniem istniejących zakładów.

Nie wyklucza to m odernizacji zakładów, ale głównym przedm iotem projekto

w ania je s t obszar obrzeżny zakładów stykający się z innym i zakładam i produ

kcyjnymi i zabudow ą m iejską. W celu zapew nienia nowych miejsc pracy osobom ju ż bezrobotnym w dzielnicy proponuje się wprowadzenie pasm a zabudowy przem ysłow o-handlow ej w północnej części dzielnicy, w postaci m ałych działek dla niew ielkich przedsiębiorstw położonych w atrakcyjnym otoczeniu z dużym udziałem zieleni. Proponuje się również rewaloryzację krajobrazu w tere n ac h sąsiadującej zabudowy m ieszkaniowej z walcownią i h u tą oraz od strony K an ału Gliwickiego.

Scenariusz II (rys. 12) może być odczytany jako w ykładnia polityki wzrostu.

Zakłada on, że w szystkie 3 zakłady u trzy m ają dotychczasowy profil produkcji, jed n ak aso rtym ent będzie się zm ieniał w raz z w ym aganiam i rynku oraz z tendencją do produkcji wyrobów przetw orzonych w coraz większym stopniu.

W tym scenariuszu przew iduje się rozwój m ałych przedsiębiorstw kooperują

cych z rozrastającym się B um arem (mogą to być zakłady inżynierii m ateriało

wej, m echaniki precyzyjnej, elektroniki, optyki itp.) Przew iduje się także wydzielenie strefy biurow o-usługow ej dla całego zgrupow ania.

Scenariusze III i IV (rys. 13 i 14) obrazują założenia polityki etapowego, kontrolowanego rozwoju, w którym n astęp u je zm iana stru k tu ry przestrzennej przem ysłu z dużych zakładów n a m ałe i średnie. Scenariusz III proponuje strategię ustępow ania, czyli ograniczenia terytorialnego zakładów podstawo

wych, m odernizację, a n aw et zm iany profilu produkcji, nato m iast scenariusz IV przedstaw ia strateg ię ustępow ania polegającą n a stopniowej likwidacji obecnych zakładów i w prowadzenie w to miejsce innych drobniejszych zakła

dów o nieuciążliwej produkcji. T ak więc scenariusz III proponuje intensyfika

cję w ykorzystania terenów istniejących zakładów poprzez koncentrację produ

kcji w obiektach, n a części dotychczasowych terenów i odstąpienie zwolnio

nych w te n sposób terenów do dyspozycji m iasta. Proponuje także wydzielenie

(22)

i dostosowanie części terenów przemysłowych n a potrzeby zakładów małoska- lowych.

Scenariusz IV (rys. 14) zakłada stopniową likwidację zakładów z dotychcza

sową produkcją i w prowadzenie w ich miejsce samodzielnych zakładów o technologiach dostosowanych do param etrów wykorzystywanych terenów i obiektów (adaptacje). Proponuje również wprowadzenie zakładów o charak te

rze usługowym i handlow ym i stw orzenie „centrum kom pleksu”.

W szystkie scenariusze przew idują zwiększenie terenów zielonych i wyko

rzystan ie K anału Gliwickiego poprzez budowę nowego nabrzeża.

Interesujące są wnioski autorów n a te m a t podatności urbanistycanej i architektonicznej n a przekształcenia. Przy czym podatność n a przekształce

n ia je s t czymś innym niż elastyczność funkcjonalna. Pozornie wydawałoby się, że zakład, w którym zasady elastyczności są zachowane, powinien być podat

ny n a przekształcenia przestrzenne, to je s t n a podziały przestrzenne i ad ap ta

cje n a różne cele. Tymczasem podatność n a przekształcenia dzielnicy, zakładu czy obiektu zależy od wielu czynników zw iązanych z kom unikacją, proporcja

m i działki zakładu, odległościami pomiędzy obiektam i, system u przestrzen- no-konstrukcyjnego obiektów i wielu innych. N a podstaw ie analizy podatno

ści n a przekształcenia wydzielono teren y (rys. 15): łatw e do zaadaptow ania, tere n y zainw estow ane z obiektam i łatw ym i i tru dn ym i do adaptacji, tereny zw alniane przez przem ysł z uwagi n a planow ane zm iany technologii produ

kcji z obiektam i lub bez oraz potencjalne tere n y rozwojowe.

Przedstaw ione scenariusze opracowane n a podstaw ie takich samych zało

żeń wyjściowych (utrzym anie przemysłowego c h a ra k te ru dzielnicy, utrzym a

nie sta n u zatru d nienia, zm niejszenie szkodliwości przem ysłu, rozwój małych przedsiębiorstw ) są zupełnie różne i niosą ze sobą różną jakość przestrzenną.

Zaprezentow ane powyżej projekty restru k tu ry zacji terenów lub rejonów przemysłowych odnoszą się do w ybranych do opracow ania obszarów, z reguły charakteryzujących się n isk ą jakością środowiska, upadającym lub likwido

w anym przemysłem.

„Studium możliwości przekształceń funkcjonalno-przestrzennych w ybra

nych kopalń śląskich” przygotowane przez Zakład Planow ania Przestrzenne

go TU P (Wykaz projektów restru k tu ry zacji Górnego Śląska) m a wyraźnie c h a ra k te r branżowy. Opracowanie poświęcone je s t problemom przestrzen

nym terenów likwidowanych kopalń. Efektem końcowym tego wieloetapowego opracow ania rozpoczętego w 1989 r., a ukończonego w 1992 r. je s t koncepcja etapow ania dostępności terenów likwidowanych kopalń.

J a k wiadomo, likw idacja kopalni je s t procesem długotrwałym, wieloletnim, wym agającym starannego projektow ania i ogromnych nakładów finansowych.

W I etapie proponuje się tymczasowe zagospodarowanie obrzeża działki ko

palni, w II etapie budowę program u docelowego w ykorzystania centralnej części teren u , czyli kreację ch a ra k te ru dzielnicy, a w III etapie sięgnięcie do

(23)

rezerw terenowych, to je s t do powierzchni otw artych, które uprzednio zostały poddane rekultyw acji.

Omówione powyżej projekty restru k tu ry zacji Górnego Ś ląska m ają wiele cech wspólnych:

- odnoszą się do pewnych określonych i wydzielonych n a podstaw ie analiz obszarów,

- są opracow ane kompleksowo; poprzedzone s ta ra n n ą inw entaryzacją, - są podbudowane teoretycznie i m ają c h a ra k te r badawczy. Autorzy znają

podobne rozw iązania stosow ane w świecie, lecz, co należy podkreślić, szu

k ają w łasnych rozw iązań odpowiadających w arunkom miejscowym, - są wynikiem świadomości nieadekw atności do potrzeb i rzeczywistości

„statycznego” sposobu projektow ania, zwłaszcza w odniesieniu do plano

w ania przestrzennego i u rb anisty ki,

- autorzy wykazuj ą pełn ą świadomość konieczności sprzężenia polityki prze

strzennej i gospodarczej gm iny z uw arunkow aniam i przestrzennym i stan u istniejącego, potrzebam i i możliwościami społeczności lokalnej,

- nastaw ienie n a w ariantowość; wyrazem tego są scenariusze, które ukazują k ieru n k i przeobrażeń um ożliw iając równocześnie dokonywanie korekt w szczegółach,

- ukierunkow anie proekologiczne, społeczne i rynkowe opracowań,

- są próbam i szu k an ia modelowych rozw iązań o ch arakterze uniw ersalnym , - zaw ierają w sobie ogromny ład u n ek emocjonalny w stosunku do zagadnień

społecznych i ekologicznych ta k charakterystyczny dla środowiska archi

tektonicznego.

O pracow ania te są bardzo potrzebne, zwłaszcza sam orządom gminnym i m iejskim, które decydują przecież o polityce przestrzennej, nie zawsze mając do tego odpowiednie, fachowe przygotowanie. Projekty te usuw ają b ariery w m yśleniu i u kazu ją nowe horyzonty i perspektyw y. S ą wyrazem poszukiwań własnej drogi odpowiadającej lokalnym potrzebom. M ają również charakter futurologiczny.

Jednak że projektow anie elastycznej i skutecznej polityki restrukturyzacyj

nej, a także rozwojowej, w ym aga w prow adzenia w ielu instytucjonalnych udo

godnień ułatw iających projektow anie i realizację tych projektów. Do najw aż

niejszych m ożna zaliczyć:

- instytucje finansow e i badaw czo-projektow e w spierające i prom ujące roz

wój regionu i gm in,

- stały m onitoring danych inw entaryzacyjnych o różnym , wyspecjalizowa

nym ch arakterze, np. in fra stru k tu ra techniczna, potrzeby społeczne itp., - stałe doszkalanie sam orządów gm innych oraz społeczności lokalnych w

problem atyce przestrzennej.

(24)

N ajtrudniejszym zadaniem jed n ak , ujętym tylko w jednym opracowaniu, je s t uspołecznienie procesów projektow ania i planow ania w arunków życia miejscowej ludności.

Powyższy przegląd dotyczył przede w szystkim rozw iązań przestrzennych, jakkolw iek opracowanie pt. Założenia restru k tu ry zacji Aglomeracji Górnoślą

skiej (Synteza) zaw ierają tak że opracowanie o ch arakterze ekonomicznym (Regionex). Nie sposób w przeglądzie projektów restrukturyzacyjnych pomi

nąć opracowań ekonomicznych, które są wiodące w tej problematyce. Do najw ażniejszych należą opracow ania (poza cytowanymi wyżej Założeniami...):

- Program regionalnej polityki gospodarczej Górnego Ś ląska opracowany przez W ydział Gospodarki U rzędu Wojewódzkiego w Katowicach w 1991 r.

- W alijski „Projekt Śląsk” Eres, C ardiff 1992 przygotowany n a zamówienie Regionalnej Izby Gospodarczej w Katowicach.

- Zarys program u restru k tury zacji gospodarki Górnego Śląska opracowany przez In sty tu t Studiów Rynkowych w Katowicach w 1993 r.

- Program restru k tu ry zacji górnictw a węgla kam iennego w Polsce.

- Program restru k tu ry zacji h u tn ictw a i stali w regionie Górnego Śląska.

- S tudium sektorowe polskiego h u tn ictw a stali opracowane przez PROXY Ltd w 1991 r.

- R aport n a te m a t program u restru k tu ry zacji hu tn ictw a żelaza i stali w regionie Górnego Ś ląska przygotowany przez HIzPG, Sejmik Sam orządu woj. katowickiego i UW w Katowicach z 1992 r.

Program y te chociaż różnią się m iędzy sobą w szczegółach, to ich główne założenia są zbieżne. Z akładają ochronę przed zagrożeniem środowiska, przed masowym i długotrw ałym bezrobociem, ja k również próbują określić przyszłą s tru k tu rę przem ysłu, k tó ra ułatw iłaby wyjście z zapaści gospodarczej, do której zdąża woj. katowickie, przede w szystkim n a sk u tek b rak u k ap itału na przebudowę gospodarki w łasnym i siłami.

W ta k zarysowanym , właściwie pesym istycznym , obrazie przyszłości regio

n u wizje nowych rozw iązań są bardzo potrzebne, bo tylko takie potrafią pociągnąć za sobą ludzi i wyrwać z niebezpiecznego koła niemożności.

Wykaz p ro jek tó w re str u k tu r y z a cji G órn ego Ś lą sk a 1. Dotyczące całego obszaru:

Identyfikacja zlikwidowanych i przeznaczonych do likwidacji zakładów przemysłowych w województwie katow ickim . KT-1043/90. Pracow nia Planu Rozwoju Województwa. ETAP — I.

D elim itacja obszarów koncentracji zlikwidowanych i przeznaczonych do likwidacji zakładów przemysłowych w województwie katowickim. K T - 1070/90/91. Pracow nia P lanu Rozwoju Województwa. E tap - II.

(25)

Założenia R estrukturyzacji Aglomeracji Górnośląskiej. Synteza. Katowice 1993. Biuro Rozwoju Regionu SP. z o. o. Zespół B adań, Innowacji i Wdrożeń

„Regionex” Sp. z o. o. Kierownicy zespołów autorsk ich M. Łukowski, A. Klasik.

Proponowane koncepcje i rozw iązania restruk tury zacyjne dla Ś ląska (woj.

katowickiego) w św ietle wymogów efektywności i ochrony środowiska. Kato

wice 1993. In sty tu t Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach.

Autor: F ranciszek Piontek.

Program regionalnej polityki gospodarczej Górnego Śląska. Wydział Gospo

d arki U rzędu Wojewódzkeigo w Katowicach. Katowice 1991.

Zarys p rogram u restru k tu ry zacji gospodarki Górnego Ś ląska (założenia, w arunki, m echanizm y). In sty tu t Studiów Rynkowych. Katowice 1993. Auto

rzy: J. K ram erow a i L. Żabiński.

W alijski „Projekt Ś ląski” E res, C ard if 1992. Zamówiony przez Prezesa Regionalnej Izby Gospodarczej.

Koncepcja i program w ykształcenia system u obszarów chronionych aglome

racji górnośląskiej. Biuro Rozwoju Regionalnego. Katowice 1992. Autorzy: I.

Batkow ska i L. Kostorz.

2. Dotyczące w ybranych obszarów

S tudia n a d możliwościami i k ieru n k am i przekształceń obszarów koncen

tracji ww. zakładów przem ysłowych oraz n a d możliwościami i kierunkam i przekształceń pojedynczych, zlikwidowanych i przeznaczonych do likwidacji zakładów położonych poza obszaram i koncentracji BPP Katowice K T - 1106/91. E T A P - I I I .

Opracowanie realizacyjne w ybranych w ariantów przekształceń. Cemen

townia Grodziec w Będzinie, Zakłady Dolomitowe „Szczakowa” w Jaw orznie, Zakłady Bieli Cynkowej w Jaw orznie, Koksownia Orzegów i Koksownia W a

lenty w Rudzie Śląskiej. Przedsiębiorstw o Studiów, U sług i Realizacji „Ter- plan”. ETAP - IV.

S tudium możliwości i kierunków przekształceń zlikwidowanych i przewidy

wanych do likwidacji zakładów przem ysłowych w obszarze ich koncentracji

„Brzeziny Śląskie - Brzozowice - D ąbrów ka W ielka”. ETAP - I Rozpoznawa

nie Problemów. Katowice 1992. ETAP II - Koncepcje przekształceń. Katowice 1992. Biuro Rozwoju Regionu Spółka z o. o. Zespół autorski: W. Tomczyk, G. Szym ańska, arch. R. W yszyński, M. Lesz, L. Kostorz.

Model przekształceń terenów przem ysłowych n a przykładzie Pola Ludwik w Zabrzu - Biskupice. Katowice 1991. Biuro A rchitektoniczne Pallado, Sku

pin, K apitoński. Autorzy: arch. arch. J . Pallado, M. Kaczkowski, A. Poloczek, A. Skupin.

Zbadanie możliwości przekształceń przestrzennych terenów re stru k tu ry zowanego przem ysłu n a przykładzie dzielnicy Łabędy w Gliwicach. P B U - 271/RAr - 3/91 Gliwice 1992. G ra n t KBN n r 7.0665.91.01. K atedra Projekto

w ania i Teorii A rch itek tury W ydział A rchitektury Pol. Śl. w Gliwicach. Zespół

(26)

autorski: J.T. Gawłowski, St. Żemła, A. N iezabitow ska, K. Gasidło, E. Szady, A. Śliwa, M. W enklar.

O p erat Rozwojowy Dzielnicy Wełnowiec w Katowicach. Politechnika Śląska w Gliwicach. ZUP Budoprojekt Prac. URB-ART w Gliwicach 1991.

Z.J. K am iński i S.W. L essaer z zespołem.

3. Opracow ania o charak terze teoretycznym

M etody planow ania i sterow ania rozwojem przestrzennym przemysłu.

G ra n t M EN Gliwice 1991. K ated ra Projektow ania A rchitektury Przemysło

wej W ydział A rchitektury Pol. Śl. w Gliwicach. Zespół autorski: J.T. Gawło

wski, St. Zemla, K. Gasidło, N. Juzw a, E. N iezabitow ska, E. Szady, A. Śliwa, M. W enklar.

4. Opracow ania dotyczące gałęzi przem ysłu

S tudium sposobu użytkow ania terenów przem ysłu n a przykładzie wybra

nych kopalń województwa katowickiego. Katowice E ta p 1 1987. E tap II 1989.

Zakład Planow ania Przestrzennego TU P w Katowicach. Ew a Szady.

S tudium możliwości przekształceń funkcjonalno-przestrzennych wybra

nych kopalń górnośląskich. ZPP TUP Katowice 1992. Ewa Szady.

S tudium sektorowe polskiego h u tn ictw a stali. PROXY Ltd 1991.

R aport n a tem a t program u restru k tu ry zacji hu tn ictw a żelaza i stali w regionie Górnego Śląska, HIzPG, Sejm iku Samorządowego woj. katowickiego.

UW Katowice 1992.

Program restru k tu ry zacji górnictwa węgla kam iennego w Polsce.

P rzekształcenia własnościowe w przem yśle a ochrona środowiska. In sty tu t n a Rzecz Ekorozwoju. W arszaw a 1993.

Recenzent: Prof. d r hab. inż. arch. Witold Czarnecki

Wpłynęło do Redakcji 8.09. 1994 r.

A b stract

The m ain assum ption of restru c tu rin g th e U pper Silesian agglom eration is th e transfo rm ation of th e stru c tu re of in d u stry w ith th e purpose of improving th e n a tu ra l and cu ltu ral living conditions. The plans include: th e development of sm all m anufacture, differentiation in th e stru c tu re of industry, lim iting the areas ta k e n up by indu stry , reclam ation of these areas and including them into areas of m unicipal use.

(27)

R estru ctu rin g operations tak e place in space and, to a large extent, are determ ined by th e existing s ta te of in v estm ents in th a t space. Therefore, the problem of re stru c tu rin g indu stry, only seem ingly an economic problem, also arouses th e keen in te re st of architects, tow n p lan n ers and th e intellectual elite of th e region. This h a s been reflected in num erous works on th e problem th a t have been created du rin g recent years.

The article quotes several leading re stru c tu rin g projects prepared on order of th e Provincial Architect, local self-gev ern m en ts and g ran ts elaborated for MEN (M inistry of N ation al Education) and KBN (Scientific Research Commi- tee). These projects are in terd iscip lin ary works (for exam ple Assum ptions of R estructuring th e U pper Silesian Agglom eration. Synthesis 1993. Drg. 1-4) or group works od architects, town plan n ers an d economists and they refer to the en tire U pper Silesian Agglom eration (Assumptions...) or its p a rt (for example: The S tudy of possibilities an d transfo rm ation tendencies of liquida

ted in d u stria l p lan ts or those plan n ed for liquidation in th e a re a of th eir concentration „Brzeziny Śląskie - Brzozowice - D ąbrów ka W ielka” Katowice 1992 Drg. 5-8, Model of In d u stria l A rea T ransform ation on th e example of Pole Ludw ik in Zabrze - Biskupice. Katowice 1991 Drg. 9 and KBN g ran t Studying th e possibilities of sp atial tran sfo rm atio n of th e areas w here indu

stry is in th e process of re stru c tu rin g on th e exam ple of th e Łabędy D istrict in Gliwice 1992 Drg. 10-15) or a n o th er chosen b ran ch of in d u stry (m etallurgy, mining).

The Developm ent Im pact A ssessm ent of th e Wełnowiec D istrict in Katowi

ce from 1990, p e rta in in g also to th e chosen area, consititutes th e first attem pt of aplying th e design m ethod for tran sfo rm ing a m unicipal district w ith th e p articipation of th e in h a b ita n ts - u se rs an d as such is w orth noting.

Among th e works ta k e n into consideration a tte n tio n should be paid to: the Study of functional and sp a tia l possibilities of chosen U pper Silesian m ines 1992 and th e Section S tudy of Polish Steel In d u stry PROXY Ltd 1991 and others.

These studies differ considerably from one another, however, th e basic initial assum ptions are concurrent. They try to determ ine th e fu tu re stru c tu re of in d u stry w hich would help th e Katowice Province find a w ay out of th e econimic collapse th a t it is head in g for. Therefore, it seem s th a t these studies are m uch needed, especially by th e com m unal an d m unicipal self-governe- m ents, w hich are th e ones to decide about th e sp a tia l policy b u t do not always have th e appropriate professional p rep aration . These projects remove b a r

riers in th in k in g and show new horizons an d prospects. They express the search for new ways adequate to local needs.

(28)

- Ó - O d - Ę

<— ~ x :

X Z 3 C

X I

3

F A Z A 1 l F A Z A II „ j F A Z A l i i l F A Z A IV |

ROZPOCZĘCIE PROCESU PRZEKSZTAŁCEŃ OPRACOWANIE KONCEPCJI PRZEKSZTAŁCEŃ

OPRACOWANIE PLANU PRZEKSZTAŁCEŃ ZATWIERDZENIE 1 WDROŻENIE PLANU KONTROLA

Rys. 9. Schemat blokowy 6-fazowy opracowanego planu przekształceń terenów przemysłowych. (Model przekształceń terenów prze

mysłowych. N a przykładzie Pola Ludwik w Zabrzu Biskupice 1991)

Fig. 9. Six-phase błock diagram of the prepared industrial areas transformation plan. (Industrial areas transformation model on the example of Pole Ludwik in Zabrze Biskupice 1991)