Średniowiecze – prezentacja epoki.
Średniowiecze 1.Nazwa epoki
Termin „wieki średnie” (łac. media aeva) został wprowadzony przez renesansowych humanistów.
Nazwa miała na początku charakter neutralny dopiero później zyskała negatywne znaczenie jako synonim zacofania i ciemnoty.
Termin ten daje możliwość usytuowania epoki między starożytnością a nowożytnością.
2. Czas jej trwania
Europa – ramy czasowe między V a XV wiekiem
IV wiek początek wędrówki ludów;
Krzysztof Keller uznaje za początek średniowiecza rok 306 to jest wstąpienie na tron bizantyjski Konstantyna Wielkiego.
Wymienia się również znaczące dla początku średniowiecza daty:
rok 313 opublikowanie Edyktu Mediolańskiego jako symbolu wolności chrześcijan; rok 330 przeniesienie stolicy z Rzymu do Konstantynopola. W efekcie w roku 395 nastąpił rozpad imperium na Wschodnio i Zachodnio- Rzymskie.
Współcześni badacze przyjmują jednak rok 476 to jest data upadku Cesarstwa Zachodnio-Rzymskiego.
Koniec średniowiecza określa się za pomocą trzech niezwykle ważnych w dziejach świata wydarzeń
rok 1450 odkrycie przez Gutenberga druku rok 1453 upadek Konstantynopola
rok 1492 odkrycie Ameryki przez Kolumba Polska – to okres między X a XV wiekiem.
Za początek polskiego Średniowiecza przyjmuje się rok 966 to jest rok przyjęcia przez Polskę chrześcijaństwa.
Można wyróżnić trzy fazy jego rozwoju:
Wiek V – XIII adaptacja europejskich wzorców kulturowych w sztuce i literaturze. Dominowanie języka łacińskiego, pojawienie się stylu romańskiego w sztuce, zdecydowany rozwój szkolnictwa i bibliotek przykościelnych i przykatedralnych.
Wiek XIV niewiele znaczący dla rozwoju literatury, za to rozkwit sztuki gotyckiej, szybki rozwój państwa polskiego gospodarczy i kulturalny. Zakładanie i rozwój miast. Założenie w 1364 roku Akademii Krakowskiej.
Wiek XV bogaty w liczne zabytki polskiego piśmiennictwa.
Powstanie pierwszych oficyn wydawniczych. Złote lata Akademii Krakowskiej.
3. Charakterystyka społeczno-kulturowego podłoża Ukształtowanie się ustroju feudalnego.
Walka pomiędzy tiarą a koroną.
D o m i n a c j a t r z e c h s t a n ó w : d u c h o w n e g o , r y c e r s k i e g o i chłopskiego. Początki rozwijającego się mieszczaństwa.
Dominacja Kościoła we wszystkich aspektach życia.
4. Światopogląd
Teocentryzm – wszelkie działania podporządkowane były Bogu i nauczaniu Kościoła, w centrum kultury, literatury, sztuki i filozofii znajdował się Bóg, który reprezentował wszystkie najdoskonalsze cechy dobro, piękno, prawdę i harmonię.
Człowiek podporządkował się Bogu starając się wieść takie
życie, które Bogu podobać się będzie najbardziej.
Dominacja łaciny – Języki narodowe traktowano jako języki ludowe, dominowała łacina
Uniwersalizm – wspólna wiara i religia, wpływ Papieża na politykę i państwa feudalne; w całej Europie dominował Kościół katolicki, który w istotny sposób wpływał na wszystkie dziedziny życia.
Anonimowość literatury i sztuki tworzono na większa chwałę Boga i nie dbano o sławę twórców.
Dualizm w postrzeganiu świata: podział na dobro i zło, niebo i piekło, na zbawionych i potępionych, ludzie dzielili świat i wartości na negatywne i pozytywne, tak łatwiej było im bowiem odnaleźć swe własne miejsce w świecie.
Magia wszelkie zjawiska przyrody odczytywano jako przejaw Boga w świecie, poszukiwano wyjaśnienia wszelkich zjawisk atmosferycznych takich jak burza, tęcza, pioruny zaćmienia słońca, przypisywano wszelkim liczba magiczne znaczenie.
Tam gdzie nie można było wszystkiego wytłumaczyć wkraczała szeroko rozumiana tajemniczość. W kontaktach z Bogiem wkracza mocno akcentowano tajemnicę, intymność i mistycyzm.
5. Średniowiecze stworzyło dwa wizerunki człowieka. Był on istota narażoną na wielkie rozdarcie pomiędzy tym co wielkie i święte a tym co grzeszne i przyziemne. Z jednej strony powołany do świętości z drugiej zaś uległy wszelkim pokusom tego świata. Prezentowane przez literaturę wzorce osobowe miały mu dopomóc w podejmowaniu słusznych decyzji. Były trzy następujące wzorce:
–ideał ascety „Legenda o św. Aleksym”. Przedstawia ideał ascetycznego świętego, który pragnie dostąpić zbawienia prowadząc niezwykle ascetyczne, pełne umartwienia życie.
Dokonuje w swoim życiu wielu zmian, które w efekcie prowadzi do spotkania z Bogiem w życiu wiecznym.
-ideał świętego „Kwiatki św. Franciszka” To ideał innego świętego, który radośnie rezygnuje z tego co posiada wybierając dobrowolne ubóstwo. Zachwyca się całym otaczającym światem, jako przejawem Bożej wielkiej miłości.
-ideał władcy „Kronika Polska Galla Anonima” przedstawia ideał doskonałego władcy dbającego o losy poddanych mu ludzi, rządzi sprawiedliwie, kieruje się w swoim życiu boskimi prawami i ciągle troszczy się o bezpieczeństwo swego kraju, jest wielkim i dzielnym rycerzem.
-ideał rycerza „Pieśń o Rolandzie” rycerz walczący z niewiernymi, obrońca swej ojczyzny, wiary i damy swego serca, stojący na straży wielkich ideałów.
-ideał kochanka „Dzieje Tristana i Izoldy” wspaniała nieszczęśliwa miłość przezwyciężająca nawet śmierć kochanków czego symbolem jest wyrastający ze wspólnej mogiły piękny krzak głogu.
Literatura Średniowiecza to literatura parenetyczna czyli taka, która propagowała określone zachowania.
6.Literatura francuska
„Pieśń o Rolandzie” epos rycerski pochodzący z XI wieku jest przykładem „chansons de geste” czyli „pieśni o czynach”. Takie utwory poświęcone były losom bohaterów historycznych lub legendarnych, opowiadały o ich niezwykłych przeżyciach i przygodach.
Roland to tytułowy bohater „Pieśni…..” siostrzeniec Karola Wielkiego. W wojnie przeciwko Saracenom Rolandowi właśnie powierzono dowództwo nad tylną strażą armii. Poniósł on klęskę w wąwozie górskim, gdzie został napadnięty, pomimo ataku nieprzyjaciela nie wezwał na pomoc oddziałów Karola Wielkiego, do końca próbując obronić honor rycerski. Idealny rycerz obdarzony jest następującymi cechami: odwagą, którą wykazał się w czasie wielu walk; wiernością Bogu broniąc wiary
chrześcijańskiej i swemu umiłowanemu władcy i ojczyźnie, ogromnemu przywiązaniu do niej; zachowaniem które, nastawione jest przede wszystkim na obronę rycerskiego honoru. Dlatego też Roland wolał śmierć niż zbyt wczesne wołanie o ratunek, które mogłoby być odebrane jako oznaka tchórzostwa. Śmierć głównego bohatera zasługiwała również na przedstawienie jej w taki sposób aby potomni mogli uczyć się od niego jak należy dobrze umierać.
„Dzieje Tristana i Izoldy” to przykład romansu rycerskiego opowiadającego niezwykłą historię nieszczęśliwej miłości.
Utwór ten pochodzi z XII wieku. Tych dwoje średniowiecznych kochanków do dziś pozostają symbolami wielkiej lecz niespełnionej miłości. Miłość Tristana i Izoldy jest uczuciem nie możliwym do szczęśliwego jej spełnienia, występuje bowiem przeciw obowiązującym zasadom i konwenansom.
Bohaterowie znajdują się w ogromnie trudnej sytuacji, z której nie ma dobrego wyjścia.
„Romans o róży” zwany jest też czasami francuską „Iliadą”.
Jest to poemat o miłości napisany przez dwóch autorów. Część pierwszą napisał Guillaunie de Loris w XII wieku. Po jego śmierci temat ten kontynuował Jean de Meung. Średniowieczna liryka miłosna rozkwitła w Prowansji w XI wieku. Twórcami i jej wykonawcami byli trubadurzy, poeci którzy umilali słowem i muzyką dworskie biesiady.
Śpiewano najczęściej o miłości zmysłowej i czysto duchowej, o idealnej kobiecie wartej jak największych poświęceń i czci.
Wprowadzili pojecie miłości dwornej polegającej na uczuciu rycerza do damy pochodzącej z wyższych sfer i często zamężnej, co efekcie było kontynuacją znanego nam już motywu miłości nieszczęśliwej i niespełnionej. Rycerz jest odpowiedzialny za umiłowana kobietę i powinien się nią opiekować.
7. Średniowieczna filozofia.
Do najważniejszych filozofów należeli święty Augustyn, święty
Tomasz, święty Franciszek i Abelard. Każdy z nich poprzez swoje filozoficzne rozważania przyczynił się do rozkwitu specyficznej koncepcji ludzkich losów. I wpłynął na nie na szereg kolejnych lat.
Święty Augustyn urodził się w Tagasta w Afryce, żył w latach 354 – 430, największy z Ojców Kościoła łacińskiego, największa z postaci w historii chrześcijaństwa. Wyznawał i głosił prymat ducha nad ciałem. Największym i najdoskonalszym bytem jest Bóg. Jest On również dobrem, pięknem, prawdą i źródłem wszelkiej wiary i wiedzy. Człowiek powinien być całkowicie podporządkowany Bogu. Aby móc zrozumieć Boga trzeba najpierw w Niego uwierzyć. Wszelkie dobra materialne są niczym i do nicości zdążają i ostatecznie po prostu giną. Człowiek stworzony na obraz i podobieństwo Boże może posiąść jednak wiedzę, która dana mu będzie na drodze iluminacji czyli oświecenia, olśnienia z woli Bożej.
Człowiek według Augustyna postrzegany był jako byt szczególnie nieszczęśliwy gdyż rozdarty był pomiędzy tym co duchowe, wzniosłe i piękne, a tym co niskie, przyziemne i cielesne.
To jego istnienie w świecie jest dramatycznym istnieniem, bo człowiek nieustannie tęskni za tym co wieczne i idealne, ale pociąga go również to co związane jest z pragnieniem zwykłego ludzkiego szczęścia na ziemi. Nieustająco więc człowiek musi wybierać pomiędzy różnymi spotykanymi wartościami, nie ma od tego żadnej ucieczki. Istnieją jednak ludzie, którzy potrafią dokonać radykalnej zmiany w swoim życiu rezygnując ze wszelkich dóbr materialnych oddając się jedynie nieustannej kontemplacji Boga w świecie. Filozofia Augustyna przyczyniła się do powstania wzorca idealnego ascety, chętnie podjętego przez średniowieczną literaturę.
Ś w i ę t y T o m a s z ż y ł w e F r a n c j i w X I I I w i e k u , z o s t a ł dominikaninem. Jest twórcą filozofii harmonijnej zwanej również tomizmem. Zakłada on „rozumny ład świata”, wizję świata harmonijnego świata stanowiącego drabinę bytów, na której każdy istniejący byt ma swoje jedyne i niepodważalne
miejsce. Człowiek ma również swoje wyznaczone miejsce i powinien ciągle się doskonalić i rozwijać.
Człowiek jest mikrokosmosem i odbiciem całego wszechświata czyli makrokosmosu. Człowiek zajmuje szczególne miejsce w drabinie bytów ponieważ znajduje się ponad światem materialnym. Jest tak dlatego, że człowiek obdarzony został przez Boga nieśmiertelną duszą. Nad nim są jeszcze doskonalsze byty całkowicie czyste – aniołowie, do których człowiekowi jednak jest bardzo daleko. Człowiek jest częścią wielkiej m a c h i n y i m u s i p o d p o r z ą d k o w a ć s i ę j e j p r a w o m . To podporządkowanie człowieka stało się podstawą twierdzeń, które okazały się niezwykle ważne w rozwoju ludzkości. Ludzie nie są sobie równi i to jest podstawą wszelkich zależności społecznych.
Kolejnym filozofem, twórcą wędrującego zakonu był święty F r a n c i s z e k z A s y ż u . J e g o ż y c i e p r z e p e ł n i o n e b y ł o wszechogarniającą miłością do otaczającego go świata i ludzi.
Głosił braterstwo, pokorę, prostotę i ubóstwo jako radosną filozofię życia. A nie jak asceci jako źródło nieustannego umartwiania się.
Franciszek zapoczątkował ruch odnowy w Kościele. Utworem opisujący życie i cuda czynione przez Franciszka zostały spisane w słynnym zbiorze opowiadań pod tytułem „Kwiatki świętego Franciszka”.
Innym znanym filozofem był również Abelard uczestnik słynnego sporu o uniwersalia. Niestety do historii przeszedł jako bohater dramatycznej historii miłosnej.
8. Zabytki polskiego piśmiennictwa.
Najdawniejsze są nazwy polskie w tekstach łacińskich:
Geograf Bawarski to dzieło pochodzące z IX wieku, opisujące średniowieczną Europę. Znajdują się tam nazwy: Opolanie, Dziadoszanie.
Dagome iudex to dokument w którym Mieszko I w roku 990 oddał polskie państwo pod opiekę papieża. Tu znajdują się polskie nazwy: Kraków, Odra.
Kronika Thietmara w tej kronice zostały opisane walki polsko- niemieckie, pojawia się tu nazwa Dziadoszycy
Następne zabytki języka polskiego są zawarte w Bulli Gnieźnieńskiej pochodzącej z XII wieku. Bulla jest rejestrem majątków arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Zapisanych jest tu około 410 wyrazów. Te wyrazy to nazwy miejsc Dolisko, Łęczyca, Hermanowo, Janowice. A także nazwy osobowe Bogusław, Sławik, Gęba, Piotr.
W XIII wieku pochodzi pierwsze polskie zdanie zapisane w Księdze Henrykowskiej. Pierwsze polskie brzmi: Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj (daj ja pokręcę żarnami a ty odpocznij) wypowiedział je mąż, chłop do swojej żony mielącej ziarno na żarnach.
Kolejne zabytki to już całe teksty pochodzące z XIII i XIV wieku.
Bogurodzica hymn rycerski, powstały w XIII wieku choć spisany w początkach XV wieku.
Kazania świętokrzyskie z XV wieku Kazania gnieźnieńskie z XV wieku Psałterz floriański z XIV wieku
Psałterz puławski z XV wieku Biblia królowej Zofii z XV wieku
Do innych tekstów języka polskiego należą jeszcze utwory pod tytułem
„O zachowaniu się przy stole” autorstwa Przecława Słoty
„Satyra na leniwych chłopów”,
„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”
„Legenda o świętym Aleksym”
„Lament świętokrzyski”
9. Przykłady historiografii.
„Kronika polska” Galla Anonima z XII wieku ukazująca wzór doskonałego władcy jakim był według Galla Bolesław Chrobry i Bolesław Krzywousty
„Kronika polska” Wincentego Kadłubka z XIII wieku przepełniona legendarnymi opowieściami o początkach państwa polskiego
„Kronika” Janka z Czarnkowa przedstawia czasy panowania króla Kazimierza Wielkiego. Przeciwstawia się czasom Andegawenów.
„Roczniki …” Jana Długosza z XV wieku. Pierwsze prawdziwe historyczne dzieło opisujące historię Polski.
10. Architektura średniowieczna
Styl romański to wczesny styl w średniowiecznej architekturze pochodzący od słowa „Roma” czyli Rzym ale nie oznacza to jednak rzymskiej architektury. Charakteryzuje się ciężka budowa, przysadzistymi kopułami, grubymi murami i małymi oknami. Polskie zabytki w stylu romańskim to katedra w Tumie pod Łęczyca, kolegiata w Kruszwicy, kościół w Strzelnie czy Wąchocku.
Styl gotycki występuje w architekturze i sztuce dojrzałego średniowiecza. Charakteryzuje się między innymi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, ostrymi łukami, wielkimi witrażowymi oknami. Budowle charakteryzowały wysokie strzeliste kościoły gotyckie. Romantyzm odkrył gotyk jako piękną architekturę warta wszelkich zachwytów nad jej doskonałością i pięknem.
Wcześniej traktowano gotyk pogardliwie. Przykłady gotyckich
budowli to wielkie katedry we Francji: Paryż, Amiens, Remis, Chartres.
Do Polski gotyk został wprowadzony przez cystersów, którzy zaadoptowali go na teren Polski. Do najpiękniejszych zabytków należą kościół Mariacki w Krakowie, katedra na Wawelu, katedra w Gnieźnie, Wrocławiu i Poznaniu.
