1
ANDRZEJ SZCZERSKI
Uniwersytet Jagielloński
MODERNIZACJA
I NOWA EUROPA ŚRODKOWO-WSCHODNIA 1918-1939
Abstract:ModernisationandNewCentralandEasternEurope1918-
1939.ThepoliticalmapofEuropeformedafter1918didnothavehistoricalprecedents.Theemergenceofthe“N ew” CentralandEasternEuropemeanttheintroductionofseparatemodernizationprogrammesand thecreationofindependent,modernidentitiesintheindividualcountriesoftheregion.Moderni-
zationwaslinkedbothtothefoundationsofanindependentpoliticalentityandtotheeconomic reformsand tochangesin thefieldofculture. The specificityoftheregion,however,was that modernity, though built up in dialogue with leading centers inWesternEurope and theUnitedStates,haditsspecificcharacterstemmingfromthedominantculturalmodelaswellastheeco- nomicandsocialrealities.Insteadoftakingontheready-mademodelsofmodernity,theoriginal
conceptsofmodernizationreformshad beenworkedout, based on both democraticnational- ismandtheattempttoreconcilemodernitywithtraditionalvalues.Visualarts,architectureanddesignhaveoc cupiedaprominent placein the «newsociety,»shapingpublicand private space, educatingthe«newman»andprovidinghimwith«modernlife»patterns.
The interwar modernizations in Central and Eastern Europe have shown how di er-ff ent mechanisms of the modern epoch can be used to shape the new, unknown reality. It was another «golden age» of the European history, when hopes for a new world were built on the basis of technological progress and new cultural patterns. During the interwar period, there was intense debate about the role of culture in the process of modernization, and artists and architects have been given unknown opportunities to create experimental works, believing that their activity will shape the new reality and new man in the conditions of acquired or regained freedom.
Keywords: Architecture and art of modernism, interwar modernization, history of Central and Eastern Europe in the interwar period.
Wprowadzenie
Ukształtowana po1918r.polityczna mapa Europy nie miała historycznych pre- cedensów.Wwynikudziałań wojennych i rozpadu obowiązującego dotąd porząd-
kugeopolitycznego na europejskiej scenie pojawiło się kilkanaście nowych państw, w zdecydowanej większości utworzonych po raz pierwszy w dziejach Starego Kon- tynentu. Proces ten przybrał najbardziejspektakularnerozmiary w regioniemiędzymorzami Bałtyckim i Adriatyckim, gdzie po klęsce Rzeszy Niemieckiej i Imperium Romanowów oraz rozpadzie Austro-Węgier powstaływarunkisprzyjające spełnia- niu irredentystycznych ambicji licznych
narodów pozbawionych dotąd politycznej
niezależności.OilenazachodzieEuropyniepodległośćogłosiłotylkojednopaństwo
– Irlandia, o tyle wcentrumi na wschodzie prawa do niezależnegobytudomagano się od Półwyspu Skandynawskiego po Półwysep Bałkański. Ostatecznie po serii lo- kalnych konfliktówzbrojnychi negocjacji pokojowych, na początku lat20.XXw.po raz pierwszy w dziejach Europy powstały Czechosłowacja, Jugosławia, Łotwa, Estonia i Finlandia i po raz pierwszynowegranice określałyterytoriaPolski, Litwy iWęgier.Status pozostałych państw w regioniebyłbardziej ambiwalentny. Austria, mimo że poniosła straty terytorialne i stała się republiką, postrzegana była jako kon- tynuatorka habsburskiego imperium, a Rumunia, która powiększyłaswojegranice głównie kosztemWęgieriRosji,zachowywała polityczną niezależność od lat 60.XIXw.Niespełnione pozostały nadzieje na niepodległość Białorusi iUkrainyoraz narodówkaukaskich1.
1. Obliczamodernizacji
Powstanie„NowejEuropy”oznaczałowprowadzanieodrębnychprogramówmo-
dernizacyjnychitworzenieniezależnych,nowoczesnychtożsamościwposzczególnychkrajach regionu.Elitypolitycznetraktowały realizacjęambitnychreform jakoźródło legitymizacjiswojejwładzy w kraju i potwierdzenie wiarygodnościnowychpaństw na scenie międzynarodowej. Modernizacja wiązałasięzarówno z tworzeniem funda- mentówniepodległegobytupolitycznegoorazreformamigospodarczymi,jakizprze- mianami w dziedzinie kultury prowadzącymi do ukształtowania„nowego człowieka”iobowiązującej goskali wartości, utożsamianej zwolnością osobistąi niezachwianą wiarą w postęp[por.Szacki2006]. Oczekiwanyawans cywilizacyjny miał nie tylko potwierdzićprawonowychpaństw do istnienia,aletakże dozajmowania eksponowa- negomiejscawEuropiei wkonsekwencjido porzucenia statusu peryferyjnego narzu- conegoprzezXIX-wiecznypodział świata.„NowaEuropa” chciała nareszciestaćsiępodmiotem „epokinowoczesnej”,a w ramachStaregoKontynentu całyregionokazy-
wałsięparexcellencedomenąmodernizacjiimiejscem,gdziejejpostępybyłyzarów-no
najbardziejoczekiwane,jak i
wzbudzałynajwięcejkontrowersji.Specyfikaregionupowodowałajednak,żenowoczesnoś ć,jakkolwiekbudowanawdialoguzkluczowymi
ośrodkamiwkrajachzachodnioeuropejskichiStanachZjednoczonych,miałaswójspe- cyficzny charakter wynikający zdominującegomodelukulturowego,jak teżrealiów
1Opracowanie jest zmienioną wersją wstępu i zakończenia mojej książki [Szczerski 2010].
ekonomicznychispołecznych.Zamiast bezdyskusyjnieprzejmowaćgotowe wzor- cenowoczesności,staranosięwypracować
oryginalnekoncepcjemodernizacyjnychreform, opierającsięzarówno na demokratycznym nacjonalizmie, jak ipróbiepogo- dzenianowoczesnościz tradycyjnymi wartościami, uznawanymi przezposzczególnekulturynarodoweza godnezachowania.Sztuki wizualne, architektura i wzornictwo zajęłyeksponowane miejscew „nowymspołeczeństwie”,kształtując przestrzeńpu-blicznąi prywatną, edukując„nowego człowieka”idostarczając mu wzorców„no- woczesnegożycia”.Modernizacjanieoznaczałajednakporzucenianeoromantycznych
ideiodrodzenianarodowego,a radykalne zmiany dokonywałysięczęstow imię hasełmitologizującychkulturowąodrębność,głoszonychrównieżprzezczołowychprzedsta- wicieli awangardy [Witkovsky2007].
2. Modernizacje międzywojenne wEuropieŚrodkowo-Wschodniej
W latach międzywojennych, od Tallina po Belgrad, mimo napiętej sytuacji politycznej i gospodarczych trudności przeżywanych przez całą Europę, podjęto realizację ambitnego programu modernizacyjnego, niemającegoswegoodpowiedni- ka w innych częściach kontynentu. Trawestując stwierdzenie Jürgena Habermasa, tę międzywojenną nowoczesność,uznaćnależy jednak za „niedokończony projekt”
[Habermas1997]2. WybuchIIwojnyświatowej przerwał realizowane właśniekolejneetapy nowoczesnej transformacji, symbolizowanych przez polski Centralny Okręg Przemysłowy. Radykalne zmiany, jakie nastąpiły w latachwojny,oraz okres po IIwojnieświatowej, kwestionujący międzywojenny porządek, spowodowały, że dzie- dzictwo dwudziestolecia międzywojennego wydać się mogło tylko wspomnieniem nieistniejącego świata i niezrozumiałych nadziei,
jakie wiązano z jego powstaniem.
Jednaktowłaśniewtedyporazpierwszywtakznaczącysposóbpodjętopróbębudo-
wynowoczesnej EuropyŚrodkowo-Wschodniej,starając się znaleźć dla niej miejsce wśród najbardziej rozwiniętych państw stanowiących cywilizacyjnecentrumświata.
Mimoswoichwewnętrznych sprzeczności i niespełnionych ambicji, dwudziestolecie stworzyło podstawy nowoczesnej podmiotowości zarówno całego regionu, jak i po- szczególnych „nowych państw”. W ten sposób mogła rozpocząć się weryfikacja tezy o ich odwiecznym i niezmiennym zacofaniu oraz skazaniu na status półperyferyjny w ramach StaregoKontynentu.
Międzywojenne modernizacje w Europie Środkowo-Wschodniej pokazały, w jak różnorodny sposób można wykorzystać mechanizmy epoki nowoczesnej do ukształtowanianowej,nieznanej dotąd rzeczywistości. Nowoczesność nie byłatuwartością sama w sobie, a transformacja nie miała z definicji moralnego lubn i e m o -
2Na temat różnych definicji modernizmu w historii sztuki zob. [Gryglewicz 1995: 127-133].
ralnegocharakterui nie musiała prowadzić do rozkwitu lub dehumanizacji świata.
Modernizacja przede wszystkim pozwalała postawić pytania onowąinterpretację podstawowych wartości mających stanowić fundament świata przyszłości, takich jak wolność osobista, sposób kształtowania ludzkichzbiorowościczy akceptacja postępu technicznego i jego konsekwencji. Podkreślonotakżeuprzywilejowany status kultu- ry, uznanej za istotny element edukowanianowegospołeczeństwa i tworzącej język przekazujący modernizacyjne treści.Towłaśniekulturaokazała się jednym z naj- ważniejszych źródeł „mitologiinowoczesności”,bez którychtrwaniei rozwój epoki nowoczesnej,opartejtylkonawynalazkachtechnologicznychinowymsystemiewła-dzyi administracji, niebyłbymożliwy[Colás2008].
Biorącpoduwagęteokoliczności,niesposóbniezauważyć,że na peryferiach wEuropieŚrodkowo-Wschodniejpowstały oryginalne projekty modernizacyjne, któ- rych odpowiednikówpróżnoszukać wcentralnychośrodkach międzywojennejnowo- czesności.Niemożnaichpostrzegać tylkojako zjawisk paralelnychwobecwydarzeń w krajach zachodnich czy Związku Radzieckim, trudno też uznaćjeza lokalne po-
wtórzenia artystycznych
eksperymentówdokonywanychweuropejskichcentrach.Ichwartościąbyławłaśnie
„peryferyjność”,gdziewolnośćwyboru, umiejętnośćsyntezy, konieczność podejmowaniaeksperymentów i korzystanie zróżnorodnychźródeł in- spiracjitworzyłynowewartości artystyczne[por.Karaman2001;DaCosta Kaufmann2004].Oklasiemodernizacyjnychprojektówdecydowałoteżświadomeodnoszeniesięd olokalnej tradycjinowoczesności,związanej zarówno z artystycznymi awangardami debiutującymiok.1910r.czyprotomodernistycznąarchitekturąpowstającąwmiastach monarchii habsburskiej na początku XXw.[por.Moravánszky1988].Taki„peryfe- ryjny” charakter miałypostawy,dzieła sztuki i architektury, dla których niesposóbodszukaćpierwowzorów wewspółczesnej Europie,a wpisywanieichwkategorieza- czerpnięte z kanonu modernistycznej historii
sztuki,chociaż poznawczo
uprawnione,gubiichodrębność.Wydarzenia1919r.naWęgrzech,kiedy to na sto trzydzieści trzy dni władzę przejęła partiasocjalistycznai współpracujący z niąkomuniści,stanowiły unikalny przykład modernizacjifaustycznej, oferującartystom szansę staniasię„in- żynierami ludzkichdusz”. Poraz pierwszy wEuropietak wyraźniepostawiono
teżpytanieogranicewolnościtwórczejikonsekwencjezwiązkusztukinowoczesnejzko- munistycznąwładzą.Namorawskiejprowincjikoncern„Bata”stworzyłunikalnemo-
dernistyczne uniwersumwokółfabrykibutów,która w ciągudwóchdekad stałasiępotentatem naskalęmiędzynarodową.TomaszBata ijegonastępcyopracowali kom- pletny projekt modernizacyjny,którego efektembyłopowstanie w mikroskali niezna-negodotądmodelu nowoczesnegospołeczeństwa. Osukcesieświata Batydecydowałopołączenie technokratycznych zasad zarządzania z irracjonalnym kultem pracy oraz docenienie wartości zarówno jednostki ludzkiej, jak i zwartego
kolektywu.SystemBaty oglobalnych ambicjach
byłdefactopróbąwypracowaniaodrębnegoporządkunowoczesności,kwestionującegozar
ównorewolucyjnymarksizm, jak i ekspansywny kapitalizm.PowstanieGdyni oznaczało nie tylko realne korzyścipolityczneigospo-
darcze dla odrodzonejPolski,aletakżebudowę nowoczesnej„PolskiMorskiej”,która otwierającsięna świat,chciałastaćsiępodmiotemwspółczesnychprzemian cywili- zacyjnych.Gdynia stanowiła wzorzec modernistycznej architektury, wnętrz i stylu życia, będąc jednocześnieprojekcjąróżnorodnychwizji przyszłości, zakładających
wzmocnienieroliPolskiwregionieMiędzymorza, a także
prowadzeniesamodzielnejpolitykikolonialnej.Wposzczególnychkrajachregionumodern istyczna architekturamogłanie tylko stawaćsięwyrazem pochwały funkcjonalizmu
ikosmopolityzmu, aletakżebudować tożsamość
narodówpozbawionychdotądpolitycznej niezależności,jakEstończycy,lub
tworzącychodnowaswojąpaństwowość,jak Litwini.
Wregionachgranicznych,wokółktórychkoncentrowałysiępolitycznekonflikty,
modernistyczna architekturadowodziłazkoleisiłyposzczególnych nowychpaństw
isukcesówpro- wadzonej przez nie
politykigospodarczej.Wrozbudowywanychmiastach
istolicachmodernizmstawałsięsymbolemawansu cywilizacyjnego, tworząc jednocześnie en- klawy dlanowychelit,które popierały modernizację, widząc wniejszansę na awans cywilizacyjny„NowejEuropy” i gwarancjęjej niezależności.
Podsumowanie
Historia międzywojennych modernizacji wEuropieŚrodkowo-Wschodniejpro-
wokujedo postawienia pytania o istnienie odrębnej
historiinowoczesnościpisanejzperspektywyperyferii.Dwudziestoleciemiędzywojennestwarzapotemusz czególnieadekwatnąperspektywę.Popierwsze,wokresietymregionmiędzyBałtykiemiAdria- tykiemporazpierwszywdziejach„epokinowoczesnej”,uzyskałswojąpodmiotowość,dziękipoli tycznejniezależnościzbudowanejnapodstawietraktatuwersalskiego.Nowepaństwadawałysz ansęnarealizacjęplanówmodernizacyjnychnakreślonychprzezpo-szczególnenarody i społeczeństwa, któretymsamym dążyły do zmianyswojegope- ryferyjnego statusu.
Unikając przesadnejidealizacji
międzywojennychrealiów,którewielokrotniedoprowadzałytakżedopojawieniasięlokalnych konfliktówiprzekreślały
szansęnaregionalnąwspółpracę,niesposóbniedocenićskaliiewidentnychsukcesówwieluspośró dprzedsięwzięćmodernizacyjnychpodjętychwlatach1918-1939.Podru-gie,okres
międzywojenny to w historiiEuropykolejny„złoty wiek”nowoczesności,kiedy powróciły nadzieje nazbudowanienowegoświata napostępie technologicznyminowych wzorcachkulturowych.Uczestnictwowtymprocesieidecydowanieojegoprzebiegubyłona kazemchwili,a„NowaEuropa”niechciałabyćtylkobiernymobser-
watorem,tymbardziejgdyw drugiejpołowielat30.XXw.rodzącesiętotalitaryzmy wimiępostępuchciałydoprowadzićdojejzagłady.Potrzeciewdwudziestoleciumię-
dzywojennymdoszłodointensywnejdebatynatematrolikulturywprocesiemoderni- zacji,aartyściiarchitekciuzyskalinieznanedotądmożliwościtworzeniaeksperymen-
talnychdzieł, wierząc, że toichdziałalność kształtować będzienowąrzeczywistość inowegoczłowiekaw warunkach zdobytejlubodzyskanejwolności.
Literatura
Colás A., 2008,Imperium.Tłum. Jacek Dobrowolski, Warszawa.
DaCosta Kaufmann T., 2004,Toward a Geography of Art.Chicago – London.
GryglewiczT.,1995,Trzeci modernizm.„Folia HistoriaeArtium”Seria Nova, t. I:127-133.
Habermas J., 1997,Modernizm – niedokończony projekt,[w:]Postmodernizm.
Antologiaprzekładów, R. Nycz (red.). Kraków: 25-46.
Karaman L., 2001,Problemi periferijske umjetnosti.Wyd. II, Zagreb.
Moravánszky Á., 1988,Die Erneuerung der Baukunst. Wege zur Moderne in Mitteleuropa1900-1940.Salzburg-Wien.
Szacki J., 2006,Teorie modernizacji i systemu światowego,[w:]Współczesne teorie socjolo- giczne, A. Jasińska-Kania, L. M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski. T. 2, Warsza- wa: 729-733.
Szczerski A., 2010,Modernizacje. Sztuka i architektura w nowych państwach Europy Środ- kowo-Wschodniej 1918-1939.Muzeum Sztuki, Łódź.
Witkovsky M. S., 2007,Starting Points,[w:]Foto: Modernity in Central Europe, 1918-1945.
National Gallery of Art, Washington: 13.
