Uniwersytet Warszawski
mgr Kinga Wilczyńska
Trafność stereotypów generacyjnych – rekomendacje dla HRM
Praca doktorska
w dyscyplinie: nauki o zarządzaniu i jakości
Praca wykonana pod kierunkiem Prof. dr hab. Grażyny Wieczorkowskiej-Wierzbińskiej Wydział Zarządzania, Uniwersytet Warszawski Katedra Psychologii i Socjologii Zarządzania Promotor pomocniczy: dr Krzysztof Nowak
Warszawa, 2022
Oświadczenie kierującego pracą
Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie stopnia doktora.
Data Podpis kierującego pracą
Oświadczenie autora pracy
Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca doktorska została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami.
Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.
Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną.
Data Podpis autora pracy
Zgoda autora pracy
Wyrażam zgodę na udostępnianie mojej rozprawy doktorskiej dla celów naukowo-badawczych.
Data Podpis autora pracy
Trafność stereotypów generacyjnych – rekomendacje dla HRM Streszczenie w języku polskim
Rozprawa jest kontynuacją badań zawartych w przygotowanej w katedrze rozprawie doktorskiej Afsaneh Yousefpour, w której najważniejszym i zreplikowanym w trzech badaniach wynikiem empirycznym jest generacyjna zmiana w kierunku wartości indywidualistycznych skupionych na JA zarówno w Polsce jak i Iranie. Analiza różnic w postawach do pracy nie mogła być konkluzywna, ponieważ z powodu pomiaru w jednym punkcie czasowym nie można było oddzielić splątanych ze sobą efektów generacji (kohorty), czasu badania (epoki) i wieku biologicznego respondentów.
Celem głównym mojej rozprawy jest sprawdzenie – w świetle dostępnych danych – trafności stereotypów generacyjnych dotyczących stosunku do pracy przedstawicieli różnych generacji (socjalizowanych w czasach przed dostępnością Internetu oraz w czasie jego rozpowszechnienia). Temat badania trafności stereotypów jest bardzo ważny, ponieważ tylko w 2015 roku amerykańskie firmy wydały około siedemdziesięciu milionów dolarów na doradztwo pokoleniowe.
Rozprawa ma charakter przede wszystkim empiryczny, w celu zrealizowania 4 zadań badawczych zgodnie z paradygmatem metodologicznym WiW testowano 3 hipotezy, wykorzystując 5 zbiorów danych.
Rozprawa wnosi do nauk o zarządzaniu zarówno wkład poznawczy jak i metodologiczny (rozdzielenie w analizach World Value Survey wpływu wieku biologicznego i wpływu kulturowego czasu socjalizacji). Jej wkład aplikacyjny polega na wykazaniu, że generacje różnią się pod względem deklaracji, ale nie zachowania w pracy, więc stereotypy generacyjne dotyczące postaw do pracy są nadmiernymi uogólnieniami.
Słowa kluczowe w języku polskim
Generacje, stereotypy generacyjne, postawy wobec pracy, doradztwo pokoleniowe, organizacje multigeneracyjne
The relevance of generational stereotypes - recommendations for HRM Abstract in English
This dissertation is a continuation of the research contained in Afsaneh Yousefpour's doctoral dissertation prepared in the science department, in which the most important and replicated empirical result in three studies is the generational shift towards individualistic ME-focused values in both Poland and Iran. The analysis of differences in work attitudes could not be conclusive because, due to measurement at a single point in time, the intertwined effects of generation (cohort), time of study (era), and biological age of respondents could not be separated.
The main purpose of my dissertation is to test, in accordance with the available data, the accuracy of generational stereotypes regarding the attitudes toward work of representatives of different generations (socialized in the times before the availability of the Internet and during its prevalence).
The topic of examining the accuracy of stereotypes is very important because in 2015 alone, American companies spent about seventy million dollars on generational counseling.
The dissertation is primarily empirical in nature, consists of 4 chapters, to accomplish the 4 research tasks according to the WiW methodological paradigm, 3 hypotheses were tested using 5 datasets.
The dissertation makes both cognitive and methodological contributions to management science (separating the influence of biological age and the cultural influence of socialization time in World Value Survey analyses). Its applied contribution is to show that generations differ in declarations but not in work behavior, so generational stereotypes about attitudes toward work are overgeneralizations.
Key words
Generations, generational stereotypes, attitudes toward work, generational counseling, multigenerational organizations
Spis treści
Oświadczenie autora pracy ... 2
Wprowadzenie... 7
Uzasadnienie wyboru tematu i struktura rozprawy ... 7
Ustalenia terminologiczne ... 7
Struktura pracy ... 10
Ogólne uwagi o sposobie edycji rozprawy doktorskiej ... 14
Rozdział 1: Literaturowe uzasadnienie modelu teoretycznego ... 16
Pojęcie i klasyfikacja generacji ... 16
Pierwsza teoria dotycząca generacji ... 19
Okres socjalizacji jako determinanta różnic generacyjnych ... 22
Klasyfikacja generacyjna ... 26
Różnice w podejściu do podziału generacyjnego ... 29
Przedstawiciele generacji w miejscu pracy ... 31
Różnice generacyjne w pracy ... 36
Pokoleniowa zmiana w wartościach ważnych dla pracy ... 37
Internet jako zmiana formacyjna w relacji pokoleń ... 43
Stereotypy grupowe ... 45
Ageizm ... 47
Zmiany w indywidualizmie skoncentrowanym na JA... 49
Zaangażowanie i przekonania wobec pracy ... 52
Wymiary i definicja zaangażowania pracowników ... 53
Zaangażowanie pracowników jako obszar zainteresowania firm doradczych ... 56
Zaangażowanie pracowników w ujęciu naukowym ... 59
Aktualne trendy w badaniach nad zaangażowaniem w pracę ... 62
Zaangażowanie i postawy wobec pracy ... 66
Zaangażowanie w pracę, nadmierne zaangażowanie i pracoholizm ... 66
Model teoretyczny zaangażowania ... 67
Rozdział 2. Metoda, cele i operacjonalizacje wykorzystane w badaniach... 69
Paradygmat metodologiczny WIW... 69
Cele pracy, zadania badawcze, hipotezy ... 78
Hipotezy ... 79
Przeprowadzone badania i analizy danych zastanych ... 80
Badanie A. ... 81
Badanie B. ... 84
Badanie C ... 90
Badanie D1 ... 93
Badanie D2 ... 95
Rozdział 3. Wyniki ... 96
Rozdział 4. Podsumowanie ... 125
Dalsze ograniczenia i kierunki dalszych badań ... 130
Rekomendacje dla HRM ... 131
Wnioski ... 132
Załączniki ... 135
Bibliografia ... 141
Lista Tabel ... 156
Lista ilustracji ... 158
Wprowadzenie
Uzasadnienie wyboru tematu i struktura rozprawy
Rozprawa jest kontynuacją badań zawartych w przygotowanej w Katedrze Psychologii i Socjologii Zarządzania rozprawie doktorskiej Afsaneh Yousefpour, w której najważniejszym i zreplikowanym w trzech badaniach wynikiem empirycznym jest generacyjna zmiana w kierunku wartości indywidualistycznych skupionych na JA zarówno w Polsce jak i Iranie. Analiza różnic w postawach do pracy nie mogła być konkluzywna, ponieważ z powodu pomiaru w jednym punkcie czasowym nie można było oddzielić splątanych ze sobą efektów generacji (kohorty), czasu badania (epoki) i wieku biologicznego respondentów1.
Celem głównym rozprawy jest sprawdzenie – w świetle dostępnych danych – trafności stereotypów generacyjnych dotyczących stosunku do pracy przedstawicieli różnych generacji (socjalizowanych w czasach przed dostępnością Internetu oraz w czasie jego rozpowszechnienia).
Temat badania trafności stereotypów jest bardzo ważny, ponieważ tylko w 2015 roku amerykańskie firmy wydały około siedemdziesięciu milionów dolarów na doradztwo pokoleniowe2.
Ustalenia terminologiczne
Lista często używanych terminów w pracy zawiera:
Cztery wymiary opisu zaangażowania pracowników3:
• Strive – (pol. starać się) obecne zaangażowanie – im niższe wyniki, tym bardziej prawdopodobne, że pracownik traktuje firmę tylko jako miejsce do zarabiania pieniędzy i nie chce pracować więcej, niż wynika to z jego zakresu obowiązków.
1Wilczyńska i Wieczorkowska, 2022a.
2 Duffy, 2021b.
3 Por. Wieczorkowska, 2022.
• Stay – (pol. pozostać) zaangażowanie prognostyczne – im niższe wyniki, tym bardziej prawdopodobne, że pracownik jest gotów zmienić pracę, gdyby dostał interesującą ofertę od konkurencji.
• Climate – (pol. klimat) klimat organizacyjny – im niższe wyniki, tym bardziej prawdopodobne, że pracownik negatywnie ocenia panującą w organizacji atmosferę rywalizacji i nieufności.
• Boss – (pol. szef) satysfakcja relacyjna – im niższe wyniki, tym gorsze oceny relacji z bezpośrednim przełożonym.
Białe vs. niebieskie kołnierzyki – socjologiczny podział społeczno-zawodowy, w którym białymi kołnierzykami (ang. white collars) nazywa się pracowników pełniących zawody niewymagające pracy fizycznej, zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych.
Niebieskimi kołnierzykami (ang. blue collars) nazywa się pracowników produkcyjnych, zatrudnionych na tzw. stanowiskach robotniczych.
Socjalizacja – proces przystosowywania się człowieka do warunków i środowiska, definiowanych przez społeczeństwo, w ramach którego internacjonalizowane są przekonania, wartości, postawy i oczekiwania. Socjalizacja pierwotna zachodzi w rodzinie, wtórna trwa przez całe życie.
Generacja, pokolenie, kohorta, grupa wiekowa – nie są synonimami, ale są często mylone4. W rozprawie stosowane są zamiennie w znaczeniu kohorty urodzeniowej5. Oznaczają grupy składające się z osób w podobnym wieku, dzielących wspólne tło społeczno-historyczne. W rozprawie analizowane są 4 generacje pozostające aktualnie aktywnymi na rynku pracy. W literaturze można odnaleźć zróżnicowane podziały i wskazania dotyczące lat urodzenia poszczególnych generacji6, co szerzej omówione jest w przeglądzie literatury. Natomiast na potrzeby niniejszej pracy zastosowano kategoryzację jak poniżej:
• Generacja Baby Boomers (BB) - kohorta pracowników urodzona między 1946 a 1964 rokiem.
• Generacja X (X) – kohorta pracowników urodzona między 1965 a 1980 rokiem.
4 Marshall 1983.
5 Mannheim, 1952.
6 Wojtaszczyk, 2016; Mazur-Wierzbicka, 2016; Wilson i in., 2008; Cox i in., 2014; Yi i in., 2010; Nelson, 2012.
• Generacja Y (Y) / „Milenialsi” – kohorta pracowników urodzona między 1981 a 1995 rokiem.
• Generacja Z (Z) – kohorta pracowników urodzonych po 1995 roku.
Generacje internetowe – to grupa osób, której lata formacyjne w socjalizacji wtórnej przypadały na czas dostępności Internetu (generacja Y i Z). Starsze generacje (BB, X) określane są jako przedinternetowe.
Powierzchniowy vs. głęboki poziom kategoryzacji – wiek osoby tak jak płeć należy do cech powierzchniowych7 (ang. surface-level) identyfikowanych w sposób automatyczny przy pierwszym kontakcie. Kategoryzacja wg. cech głębokich (ang. deep-level) np. inteligencji wymaga dłuższych interakcji.
Stereotypy – uproszczone sądy o grupach/kategoriach osób najczęściej oparte na powierzchownych cechach (wiek, płeć, kolor skóry). Można rozróżnić wśród nich stereotypy pozytywne, dotyczące pożądanych cech (np. silny mężczyzna, oddana kobieta, sprawny komputerowo Milenials); lub negatywne, dotyczące cech niepożądanych (np.
leniwy Milenials, despotyczny mężczyzna, zależna kobieta).
Trzy splątane efekty (WEK)8:
• Efekt wieku biologicznego oznacza, że analizowane poglądy, preferencje, wartości zmieniają się wraz z zegarem biologicznym. Wraz z upływem lat może np. maleć chęć poszukiwania ekscytujących doznań.
• Efekt epoki/czasu pomiaru oznacza, że analizowane zmiany będące odpowiedzią na ważne wydarzenia (np. pandemia, wojna, kryzys gospodarczy, kulturowy)9 jednakowo wpływa na postawy, przekonania i zachowania wszystkich grup wiekowych.
• Efekt kohorty/generacji oznacza, że analizowane poglądy, preferencje i wartości są kształtowane najsilniej i najtrwalej w młodości (okresie formatywnym w socjalizacji wtórnej)10 pod wpływem przekazów kulturowych i doświadczeń socjoekonomicznych. Rozpowszechnienie Internetu będzie miało różny wpływ, jeśli
7 van Vianen i in., 2011.
8 Wilczyńska i Wieczorkowska, 2022a.
9 Duffy, 2021a.
10 Wieczorkowska, 2022
zdarzy się w okresie formatywnym respondenta (przed ukończeniem 25 lat) vs. w późniejszym okresie życia.
Struktura pracy
Rozprawa, która ma charakter przede wszystkim empiryczny, składa się z 4 rozdziałów i aneksu.
W Rozdziale 1. zatytułowanym „Literaturowe uzasadnienie modelu teoretycznego”
zawarty jest krytyczny ukierunkowany przegląd literatury na temat zbudowanych na statystycznych uogólnieniach stereotypów generacyjnych i ich zdolności do generowania jednostkowych (a więc bardzo często fałszywych) oczekiwań.
W trzeciej dekadzie XXI wieku, gdy liczba publikacji na dowolny temat rośnie w tempie wykładniczym trzeba podejmować trudne decyzje o zawężeniu studiów literaturowych.
Patrząc wstecz mogę stwierdzić, że największy wpływ na przyjęty przeze mnie model teoretyczny wywarły prace (według kolejności alfabetycznej):
Abramowicz i Strzałkowska, 2012; Bilsky, Janik i Schwartz, 2011; Cewińska, Striker i Wojtaszczyk, 2009; Cogin, 2012; Duffy, 2021; Katz, Ogilvie, Shaw i Woodhead, 2021;
Kwiatkowska, 2019; Mazur-Wierzbicka, 2016; Minkov, 2000-2018; Moczydłowska, 2014-2020; Parry i Urwin, 2011; Patterson, 2007; Rauvola, i in., 2019; Ross, Schwartz i Surkiss, 1999; Robinson, i in., 2010 , Rudolph, i in., 2017-2018; Schaie, 1986; Twenge, i in., 2010-2020; Wieczorkowska, 2011-2022; Wojtaszczyk, 2016; Wolff, Ratner, Robinson, Oliffe i McGillis, 2010; Venus, 2011; Yousefpour, 2021; Zacher, 2020.
Pełne zestawienie wykorzystywanych w rozprawie pozycji bibliograficznych znajduje się w sekcji „Bibliografia”.
Przegląd literatury składa się z 3 sekcji, których objętość jest wyznaczona liczbą badań, które udało się zidentyfikować. Z tego powodu poszczególne sekcje są różnej długości.
Rozdział 1. kończy się identyfikacją 3 stereotypowych przekonań dotyczących generacji internetowych, które zostały sformułowane w postaci hipotez i których trafność testowano w części empirycznej na dużych zbiorach danych.
W rozdziale 2. zatytułowanym „Metoda badań własnych i cele pracy” przedstawiono wykorzystywany paradygmat metodologiczny WiW, przedstawiono cele pracy i zadania badawcze, opisano przeprowadzone badania i operacjonalizacje zmiennych. Rozdział 2.
kończy się sfomułowaniem celu pracy, zadań badawczych i 3 testowanych hipotez.
H1: Stwierdzone we wcześniejszych badaniach zmiany generacyjne w kierunku indywidualizmu skupionego na JA wynikają ze zmiany ograniczonego kiedyś środowiska społecznego na nieograniczone społeczne środowisko internetowe11.
H2: W porównaniu ze starszymi, generacje internetowe (Y i Z) są mniej zaangażowane w pracę zawodową.
H3: Generacje różnią się przekonaniami wobec pracy – zarówno w indywidualnych jak i stereotypowych opisach.
Te 3 hipotezy zostały przetestowane w czasie realizacji 4 zadań badawczych
Zadanie Badawcze 1 (Z#1): Częstość korzystania z Internetu a różnice generacyjne w indywidualizmie skupionym na JA.
Test hipotezy dotyczącej zmian generacyjnych w kierunku indywidualizmu skupionego na JA (H1) został przeprowadzony na danych zastanych Europejskiego Sondażu Społecznego (European Working Conditions Survey – EWCS) z 2018 (próba reprezentatywna polskich pracowników N=1108). Ten zbiór danych jest określany w pracy jako Badanie A.
Zadanie Badawcze 2 (Z#2): Różnice generacyjne w zaangażowaniu w pracę.
Test stereotypowego przekonania na temat słabszego zaangażowania w pracę generacji internetowych (H2) został przeprowadzony w badaniu zaprojektowanym w grudniu 2021 przez zespół doktorantów Katedry Psychologii i Socjologii Zarządzania, w którym wzięło udział 2384 pracowników (27% pracujących na stanowiskach robotniczych, 70% z nich pracujących w tej samej firmie). Ten zbiór danych jest określany w pracy jako Badanie B.
11 Wieczorkowska, 2022.
Zadanie Badawcze 3 (Z#3): Różnice generacyjne w postawach wobec pracy.
Rozdzielenie splątanych efektów - wieku biologicznego, epoki i kohorty (WEK)12. Test hipotezy dotyczącej międzygeneracyjnych różnic w przekonaniach wobec pracy (H3) został przeprowadzony na danych zastanych z World Value Survey z lat 2005 i 2020, które ze względu na pomiar w 2 punktach czasowych pozwoliły porównać efekt wieku biologicznego, epoki (czasu badania) i kohorty (generacji). W analizach wykorzystano dane z 2 polskich prób reprezentatywnych w sumie 1984 osób. Ten zbiór danych jest określany w pracy jako Badanie C.
Zadanie Badawcze 4 (Z#4): Różnice generacyjne w postawach wobec pracy –
porównanie samoopisów jednostkowych (X vs. Y) i porównanie sądów stereotypowych (Z vs. X)
Test hipotezy na samoopisach jednostkowych został przeprowadzony w zaprojektowanym w 2021 roku przez zespół doktorantów Katedry Psychologii i Socjologii Zarządzania badaniu 449 pracowników z co najmniej 3 letnim stażem (wylosowanych z uczestników ogólnopolskiego panelu badawczego). Ten zbiór danych jest określany w pracy jako Badanie D1.
Test hipotezy na stereotypowych osądach został przeprowadzony w zaprojektowanym w 2021 roku przez zespół doktorantów Katedry Psychologii i Socjologii Zarządzania badaniu 604 studentów Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego (przedstawiciele Generacji Z), których rodzice należą do Generacji X, Ten zbiór danych jest określany w pracy jako Badanie D2.
Rozdział 3. zatytułowany „Wyniki” zawiera wyniki realizacji 4 zadań badawczych.
Rozdział 4 zatytułowany „Podsumowanie” zawiera dyskusje wyników z wszystkich 5 badań, ograniczenia, kierunki dalszych badań i rekomendacje dla HRM.
Rozprawa wnosi do nauk o zarządzaniu zarówno wkład poznawczy jak i metodologiczny (rozdzielenie w analizach na danych zastanych World Value Survey wpływu wieku biologicznego i wpływu kulturowego czasu socjalizacji). Jej wkład aplikacyjny polega na
12 Wilczyńska i Wieczorkowska, 2022a.
wykazaniu, że generacje różnią się pod względem deklaracji niektórych przekonań, ale nie pod względem zaangażowania w pracę, więc stereotypy generacyjne dotyczące postaw do pracy są nadmiernymi uogólnieniami.
Ogólne uwagi o sposobie edycji rozprawy doktorskiej
Zgodnie z zaleceniem promotora dla zachowania przejrzystości wywodu i czytelności wyników zastosowano następujące standardy:
1. W związku z wykładniczym wzrostem liczby publikacji naukowych na dowolny temat przegląd literatury ograniczany jest do istotnych dla problemu badawczego pozycji.
Odniesienia do literatury są zorganizowane w następującej kolejności: (1) CO i jak (typ badania) zostało wykazane? Na jakiej próbie? (rok badania, kraj, charakterystyczne cechy próby). Brak informacji o typie badania oznacza, że są to najczęściej występujące badania korelacyjne, narażone ze swej natury na niską trafność wewnętrzną owocującą możliwością uzyskiwania korelacji pozornych. Niestety na tym poziomie rozwoju nauk o zarządzaniu badania eksperymentalne są rzadkością. Z punktu widzenia syntetyzowania wiedzy nazwiska autorów badań są informacją najmniej istotną, więc zamiast w nawiasach – jak nakazuje dwudziestowieczny standard APA - umieszczane są w przypisach dolnych. Taki sposób odwołań skraca całość tekstu o ok. 20% i ułatwia koncentrację na syntetyzowaniu wyników zamiast na historii badań, której analizę zostawiamy historykom nauki.
2. Objętość dwóch pierwszych części rozprawy doktorskiej nie powinna przekraczać 100 stron. Aby ułatwić percepcję treści, najważniejsze pojęcia są wyróżnione poprzez użycie
KAPITALIKÓW lub wytłuszczenie. Nowe wątki oddzielone są w stylu amerykańskim za pomocą zostawania wolnych linii, zamiast stosowania jednolitej interlinii z użyciem wcięcia.
3. Nie unikamy powtarzania tych samych słów – pojęć naukowych – pamiętając, że rozprawa doktorska jest tekstem naukowym i precyzja języka jest ważna. Jeśli używamy synonimów np. przełożony, lider, szef powinno to być to jasno zaznaczone w tekście.
4. Omawiając wyniki analiz, gdzie występuje wiele zmiennych, które są przedstawione w tabelach koncentrujemy się tylko na czynnikach istotnych dla interpretacji. Nie wprowadzamy do tekstu wartości statystyk i poziomów istotności – o ile są one zawarte w tabelach. Wprowadzamy do tekstu natomiast wartości średnich nawet wtedy, gdy są one prezentowane na rysunkach, ponieważ celem rysunków jest ilustracja stwierdzonych zależności, więc mogą one wyolbrzymiać różnice.
5. Jeśli w rozprawie przedstawione są wyniki serii badań dyskusję otrzymanych wyników można przedstawić łącznie.
6. Jeśli nie wskazano inaczej pod konkretną tabelą lub rysunkiem, grafem, to źródłem wszystkich tabel i rysunków prezentowanych w rozprawie jest praca i analiza własna autora rozprawy.
Rozdział 1: Literaturowe uzasadnienie modelu teoretycznego
Pojęcie i klasyfikacja generacji
W literaturze funkcjonuje wiele różnorodnych definicji pojęcia „generacja”, ponadto jest ono wspólnie z pojęciem „pokolenie” powszechnie stosowane w sposób synonimiczny.
Należy jednak zauważyć, że pojęcie pokolenie ma swoje zastosowanie wyłącznie w odniesieniu do ludzi, podczas gdy generacja może odnosić się także do zwierząt, roślin czy urządzeń13.
W praktyce pojęcie „generacja” vel „pokolenie” zostało zaczerpnięte z biologii, gdzie oznacza ono wszystkich potomków pary rodzicielskiej lub większej grupy osobników, którzy wywodzą się od swoich przodków w jednakowym stopniu. Pojęcie ma też swoje zastosowanie w ujęciu genetycznym w kontekście wprowadzania innowacyjnych metod diagnostyki oraz w medycynie i farmacji, gdzie mówi się o nowoczesnych terapiach jako m.in. „lekach nowej generacji”.
W ujęciu genealogicznym generacjami są krewni pochodzący w tym samym stopniu od wspólnego przodka, gdzie rodziców wraz z ich rodzeństwem określa się jako „starsze generacje”, z kolei potomstwo i kuzynów jako „młodsze generacje”. W kontekście rozważań genealogicznych, przyjmuje się, że dla człowieka młodsze pokolenie potrzebuje około trzydziestu lat, aby stać się starszym pokoleniem lub innymi słowy, że kolejne pokolenie pojawia się co 30 lat.
Dla nauk społecznych istnieją definicje w ujęciu14:
• antropologicznym, gdzie podobnie do ujęcia genealogicznego - generacja dotyczy posiadania wspólnego przodka, więzi i stopni pokrewieństwa oraz rodzinnych;
• ekonomicznym i demograficznym, generację definiuje się jako grupę osób w podobnym wieku, urodzonych w zbliżonym okresie;
13 Moczydłowska, 2018.
14 Klimczuk, 2013.
• oraz z perspektywy polityki społecznej, gdzie generacja odnosi się do aktywności zawodowej oraz świadczeń socjalnych (np.: wiek obowiązkowej edukacji, emerytura) oraz grup wyodrębnionych poprzez podobieństwo faz cyklu życia (np.
dzieciństwo, młodość, dorosłość, starość) będącymi grupami docelowymi polityk.
Moczydłowska wskazuje klasyfikację dla wielorakich ujęć dotyczących generacji, dzieląc je na trzy kategorie o różnorodnym charakterze15:
1. charakter demograficzny generacji – gdzie generację definiuje się jako określoną liczbę roczników urodzenia o odmiennych ważnych cechach stanowiących system wartości odpowiadający zmianom społecznym16. Prezentowane m.in. przez Gołębiowskiego17.
2. charakter demograficzno-historyczny - gdzie generacja to osoby, które dorastały obok siebie w młodości oraz działają obok siebie w wieku dojrzałym18. Przedstawicielem tego nurtu jest m.in. Dilthey19.
3. Charakter psychologiczno-historyczny – gdzie generacje definiuje się jako grupę ludzi o wspólnych postawach wyznaczonych przez wspólnie przeżywane wydarzenia historyczne20. Zgodne z interpretacją Ossowskiej21, która dodatkowo wyodrębnia dwie podgrupy:
a. rodowo-genealogiczną (stosunek rodziców do dzieci);
b. kulturowo genealogiczną (stosunek nauczycieli do dzieci).
Inna typologia została zaproponowana przez Wallis22 w podziale na generacje:
genealogiczne, para genealogiczne, metrykalne i kulturowe.
Termin „generacja” rozszerzono z rodziny na całe społeczeństwo, początkowo wychodząc z założenia, że ludzie urodzeni w ciągu trzydziestu lat, należą do jednej generacji.
Twierdzenie to dało sposób na nadanie sensu zmianom społecznym i kulturowym, mimo braku solidnych podstaw w biologii. Co więcej ta 30-letnia rama czasowa nie ma
15 Moczydłowska, 2018.
16 Moczydłowska, 2018.
17 Gołębiowski, 1980.
18 Batiuk, 2011; Moczydłowska, 2018.
19 Batiuk, 2011; Moczydłowska 2018.
20 Ossowska, 1963; Moczydłowska, 2018.
21 Ossowska, 1963.
22 Wallis, 1959.
zastosowania w definicjach socjologicznych, w przypadku których zwykle mówi się o okresie około 15 lat.
Termin „generacja” w znaczeniu socjologicznym definiuje się na wiele sposobów. Jedna z definicji określa pokolenie jako grupę ludzi, którą łączą lata urodzenia i doświadczenia23. Definicje wskazują, że generacje mają tendencję do wykazywania się jednorodnym spojrzeniem (np. poglądy, wartości i postawy), na podstawie posiadanych wspólnych doświadczeń życiowych24. Efekty tych doświadczeń życiowych są postrzegane jako relatywnie stabilne w ciągu całego życia25 i mogą być wykorzystane do odróżnienia jednej generacji od innej26. Generacje bywają także konceptualizowane pod względem etapu kariery27. Różnice generacyjne w miejscu pracy były badane z wielu punktów widzenia, m.in. pod kątem branży, segmentu konsumentów, kultury narodowej i czynników demograficznych28.
Koncepcja generacji jest centralnym obszarem antropologii poprzez badanie stosunków pokrewieństwa. Jest także przedmiotem zainteresowania demografii, która bada populacje;
psychologii, która koncentruje się na długości życia i rozwoju dziecka; oraz socjologii, która skupia się na rodzinie i gospodarstwie domowym. W obrębie różnych dziedzin i dyscyplin można zauważyć różnice semantyczne w zastosowaniu terminu „generacja”. Niektórzy wykorzystują go jako pojęcie pośrednie; inni kontekstualizują w pojęciu historycznym, podczas gdy jeszcze inni skupiają się wyłącznie na relacjach międzygeneracyjnych w rodzinach, w niewielkim stopniu uwzględniając historię.
Jak można zauważyć „generacja” jest określeniem wielowymiarowym, które dotyczy relacji między jednostką a grupą, zarówno w wymiarze stosunków społecznych, jak i w relacjach pokrewieństwa (rodzina jako generacje spokrewnione), koncepcją przebiegu życia w miarę starzenia się jednostek, a także zbiorową egzystencją przeżywaną w towarzystwie kohort składających się z osób w podobnym wieku.
23 Kupperschmidt, 2000.
24 Ryder, 1965; Edmunds i Turner, 2005.
25 Smola i Sutton, 2002.
26 Jurkiewicz i Brown, 1998.
27 Kiely, 1997.
28 Carter, 2008; Lindquist, 2008; Eisner i O'Grady Harvey, 2009.
Z przedstawionych definicji, wyłania się szeroki obraz pojęcia „generacji”, które definiowane jest na wiele sposobów w różnych dziedzinach, w zależności od zastosowania.
Pierwsza teoria dotycząca generacji
Pierwsza teoria dotycząca generacji opracowana w okresie gwałtownej modernizacji opublikowana została w 1927 roku przez Karla Mannheima. W jego pracy definicja opierała się na założeniu, że generacjami są osoby urodzone w tym samym czasie, które dzielą także „wspólne miejsce w historycznym wymiarze procesu społecznego”29. Mannheim użył pojęcia „jednostki generacyjne” w nawiązaniu do postaci historycznych oraz artystów, którzy w sposób świadomy podejmują nowe sposoby działania. Jednocześnie nie interesował się trendami w szerszej populacji, zakładając, że nie ulegają one zmianie. Autor rozróżnił trzy wymiary zjawiska określonego „generacją”30:
• umocowanie - związane z biologicznym narodzeniem w zbliżonym czasie (ten sam rocznik lub sąsiednie);
• powiązanie - związane z obserwowanym / współdoświadczanym tłem społecznym i kulturowym w określonym czasie historycznym, określane jako „wspólnota historyczna” lub „wspólny los”;
• wspólnotę - przynależność do grupy, która reaguje w podobny sposób, przyjmując zwykle spójne stanowisko w obliczu wydarzeń społecznych i kulturowych.
Wspólnota jako wymiar pokoleń według Mannheima powstaje w momencie ekspozycji zbiorowości rówieśników na działanie konkretnego zjawiska, kiedy w zastanych okolicznościach (rozumianych także jako warunki społeczne) zbiorowość reaguje w podobny sposób. Jest to też związane z koncepcją inteligencji generacyjnej bazującej na potwierdzonym w nauce przekonaniu, że mimo odrębności wynikającej z indywidualizmu osobowości – ludzi łączy silna więź będąca konsekwencją wspólnoty doświadczeń danego miejsca i czasu31. W myśl tej koncepcji przynależność do generacji podlega kontekstowi historycznemu, który kształtuje kulturowo i podmiotowo, a zbiorowości rozwijają wspólną świadomość oraz poczucie przynależności i tożsamości.
29 Mannheim, 1952.
30 Artwińska i Mrozik, 2016.
31 Wątroba, 2017; Moczydłowska, 2018.
Ta pierwsza koncepcja pozostaje popularna i aktualna obecnie, w czasach szybkich zmian społecznych i starzejącego się społeczeństwa. Zwłaszcza to drugie uwarunkowanie, w obliczu ograniczanych wydatków publicznych, czy świadczeń socjalnych wzbudza pytania o sprawiedliwość generacyjną.
Koncepcja generacji z przełomowego eseju Mannheima zainspirowała wielu socjologów.
Była ona jednak stosunkowo rzadko wykorzystywana w badaniach empirycznych.
Mannheim definiował generacje jako problem dla socjologii historycznej, gdyż jego zdaniem właśnie kontekst historyczny wywiera istotny wpływ na doświadczenia w latach kształtowania się kohorty urodzeniowej (rozumianej jako grupa osób, które urodziły się i dorastały w tym samym okresie). Mannheim sugerował, że ten wpływ z lat kształtowania się (socjalizacji) utrzymuje się przez całe życie. Jednocześnie zwracał uwagę, na fakt, że nie jest możliwe, aby generacje jako zbiorowości rówieśników były poddawane dokładnie takim samym doświadczeniom i że podziały są istotne (m.in. klasowe i płciowe).
Wskazany esej Mannheima na temat „problemu pokoleń”, na który powołują się kolejni autorzy – jest kluczowym punktem wyjścia dla analizy teorii dotyczących pokoleń i ich ewolucji na przestrzeni kolejnych dekad.
Dwaj badacze Marshall i Kertzer (1983) stworzyli niezależnie od siebie publikacje powstałe w wyniku analizy socjologicznej bazowej teorii Mannheima z dołączeniem dyskusji metodologicznej. Obie prace skupiały się na świadomości generacyjnej. Praca Marshalla rozróżniając teoretyczne i metodologiczne podejścia do pojęć: generacja, kohorta i grupa wiekowa32 - ma znaczenie w zrozumieniu różnic (jednak na potrzeby niniejszej pracy doktorskiej, zgodnie z Ustaleniami Terminologicznymi przedstawionymi w Rozdziale 1., określenia te są stosowane zamiennie). Z kolei Kertzer analizując koncepcję bazową stworzoną przez Mannheima wskazał problemy koncepcyjne i metodologiczne, także w zakresie niejasności operacjonalizacji pojęcia czy braku powiązania różnych pokoleń (rodzinnych)33.
Jednym z najbardziej znanych przykładów badań w tej dziedzinie jest badanie podłużne Eldera (1999), przeprowadzone na przestrzeni dwóch generacji (od czasów szkoły
32 Marshall, 1983.
33 Kertzer, 1983.
podstawowej do lat 60. XX wieku) wśród 167 osób urodzonych w latach 1920-1921, w Kalifornii, które dorastały w czasie Wielkiego Kryzysu (1929-1933). Pozwoliło ono na weryfikację wpływu Wielkiego Kryzysu na przebieg życia obserwowanych uczestników badania34. Co ciekawe koncepcyjne korzenie badania Eldera sięgają pół wieku wstecz do socjologicznej analizy Thomasa, rekonstruującego biografie polskich imigrantów, gdzie badano wpływ zmian społecznych na życie rodzinne i zachowania jednostek35.
Pilcher (1994) powołując się na teorię Mannheima wykazał, że ma ona znaczenie również dla zrozumienia wielu innych kwestii, wśród nich m.in. pojęcia czasu, związku między biografią a historią oraz rozróżnienia zmian osobistych i społecznych. Zwrócił też uwagę na niedocenienie teorii Mannheima, której socjologia dotychczas nie poświęciła wystarczającego zainteresowania36.
Eyerman i Turner (1998) wyjaśniają znaczenie tej koncepcji dla socjologii kultury wykorzystując koncepcję habitusu Bourdieu37 (termin odnosi się do nabytych umiejętności i kompetencji, które przyjmują postać trwałych dyspozycji jednostki i mają wpływ na sposób postrzegania świata czy reguł działania i myślenia) dla stworzenia terminu zbiorowej jednostki, w której dominujące warunki społeczne i kulturowe są ustanawiane i reprodukowane przez nią samą oraz odnoszą się do wiążących członków kohort pokoleniowych - emocji, preferencji i postaw oraz rozwoju świadomości pokoleniowej tworzącej się przy udziale towarzyszących wydarzeń formacyjnych38.
Badacze zajmujący się pojęciem generacji inspirowali się też Ortega y Gassetem, filozofem, który w swojej teorii zwracał uwagę jak każda generacja nie tylko obejmuje perspektywę historii powszechnej, ale też „niesie ze sobą” perspektywy, które były wcześniej.
Jednocześnie zwracając uwagę na dwa wymiary życia: to co już przeżyte i spontaniczność.
Ortega y Gasset w swoim filozoficznym podejściu porównuje historię do filmu, który się nie kończy, w którym z każdym pokoleniem pojawia się nowa scena39. Filozof w swojej teorii dzielił społeczeństwo na kohorty wiekowe w odstępach czasowych co 15 lat – co zgodnie z przyjętą definicją generacji nie do końca może mieć zastosowanie. W praktyce ramy
34 Elder, 1999.
35 Thomas i Zaniecki, 1958.
36 Pilcher 1994.
37 Bourdieu, 1977.
38 Eyerman i Turner, 1998.
39 Leszczynska, 2009.
czasowe przyjmowane dla poszczególnych generacji są związane z przełomowymi wydarzeniami społecznymi i zgodnie z kategoryzacją przyjętą na potrzeby niniejszej pracy Generacja BB obejmuje osoby urodzone w określonym czasie (1946 – 1964) w ciągu 19 lat, Generacja X (1965-1980) w ciągu 16 lat, Generacja Y (1981-1995) w ciągu 15 lat. Dla określania zjawiska społecznego jakim są generacje nie jest możliwe zastosowanie bardzo sztywnych ram jak te zaproponowane przez Ortega y Gasset, ponieważ definiowanie generacji wynika z obserwacji społeczeństwa, zmian, które w nim zachodzą, tła kulturowego i istotnych wydarzeń na świecie, które mogą mieć wpływ na kształtowanie świadomości generacyjnej.
Teoria Mannheima i filozofia Ortega y Gasseta zainspirowała Caballero i Baigorii (2019), którzy w swojej pracy pokazali jak generacja pojęciowo przecina wiele dyscyplin – filozofię, historię i socjologię. Autorzy w swojej pracy zidentyfikowali sześć pokoleń odzwierciedlających zmiany społeczne jakie miały miejsce w Hiszpanii w XX wieku40. Przegląd ewolucji pojęcia „pokolenie” dokonany przez Popescu (2019), który uwzględnia teorie z różnych dziedzin (demografia, filozofia, psychologia, socjologia) pokazując jak to pojęcie wzbudza w ostatnim czasie coraz większe zainteresowanie. Na podstawie przeglądu prac empirycznych i teoretycznych konkluduje, iż brakuje konsensusu w kwestii jednoznacznej definicji generacji41 – co stanowi dobre podsumowanie aktualnego stanu wiedzy na ten temat, również w obliczu narosłych wokół generacji stereotypów.
Trudno nie wspomnieć o badaczach, którzy bardziej sceptycznie pochodzą do koncepcji generacji, tak jak m.in. Purhonen (2016), który w swoim artykule opierając się na pracach Bourdieu, wskazuje na (w jego opinii) przesadne znaczenie nadawane artykulacji doświadczenia pokoleniowego i zaangażowania jednostek w przestrzeń społeczną42. W swoim artykule krytykuje uproszczenia wykorzystywane w teorii pokoleń43.
Okres socjalizacji jako determinanta różnic generacyjnych
W rozważeniach na temat różnic generacyjnych niezwykle ważne jest zwrócenie uwagi na tło, w którym dorastają poszczególne generacje oraz towarzyszące im wydarzenia
40 Caballero i Baigorri 2019.
41 Popescu, 2019.
42 Bourdieu, 1977.
43 Purhonen, 2016.
formacyjne, które mają miejsce w najbardziej wpływowym okresie dla rozwoju człowieka tj. w czasie jego socjalizacji.
Dziecko przychodząc na świat jako organizm biologiczny rządzony przez instynktowne potrzeby, stopniowo przekształca się w istotę społeczną i uczy się społecznych sposobów działania i odczuwania44. Bez tego procesu formowania społeczeństwo nie mogłoby się utrzymać, nie mogłaby też istnieć kultura.
Każdy człowiek stara się dostosować do warunków i środowiska, które są w przeważającej mierze określane przez społeczeństwo, którego jest członkiem. Ten proces przystosowania można określić mianem socjalizacji.
Zjawisko socjalizacji ma charakter ciągły, jest to wielostronny proces uczenia się45 trwający przez całe życie. W ramach socjalizacji człowiek przyswaja sobie różne wzory zachowań i przystosowuje się do pełnienia ról społecznych związanych z różnymi etapami życia.
W ramach pojęcia socjalizacji wyróżnia się socjalizację pierwotną i wtórną. Najczęściej przyjmuje się, że socjalizacja pierwotna traci swoją dominującą rolę w kształtowaniu osobowości w okresie wczesnej adolescencji, kiedy rozpoczyna się formowanie osobowości. Od tego momentu możemy mówić o socjalizacji wtórnej. To socjalizacja wtórna stanowi determinantę różnic generacyjnych46 i podstawę do badań w tym zakresie.
Jej podstawy można sformułować następująco:
1. w socjalizacji wtórnej, która trwa całe życie wyróżniamy okres formacyjny, w którym socjalizacyjne uczenie się jest wyjątkowo szybkie i trwałe;
2. ten okres uprzywilejowanej formatywnej socjalizacji przypada w przybliżeniu między 16 a 25 rokiem życia;
3. otoczenie socjoekonomiczne i kulturowe w tym okresie życia łatwiej doprowadza do internalizacji przekonań, wartości, postaw i oczekiwań, co może mieć wpływ na zachowania (również w miejscu pracy)47.
Przykładowo, osoby dorastające w okresie wojny, pandemii lub innych źródeł braku bezpieczeństwa powinny łatwiej przyswoić sobie modernistyczne wartości związane z
44 Aronson i Aronson, 2020.
45 Szacka, 2003.
46 Wieczorkowska, 2022.
47 Inglehart, 1997, Glass, 2007.
przetrwaniem, takie jak racjonalność, szacunek dla autorytetów, determinizm ekonomiczny i materializm, podczas gdy generacje dorastające w okresach bezpieczeństwa i stabilnego rozwoju społeczno-ekonomicznego przyswajają sobie wartości postmodernistyczne, takie jak egalitaryzm, autotranscendencja i tolerancja dla różnorodności48.
Wpływ ważnych wydarzeń i trendów w kraju i na świecie w tym krytycznym etapie rozwoju poznawczego wpływa na to, jak postrzegamy świat i częściowo określa, kim stajemy się jako dorośli. Najważniejsze wydarzenia, takie jak wojny, rozwój/boom lub recesja gospodarcza, protesty, akty terroru, przełomy technologiczne oraz zmiany w komunikacji i stylach wychowawczych, które mają miejsce w okresie dorastania, wpływają na wartości, zachowania i przekonania wyjaśniające różnice między pokoleniami i kształtujące perspektywę każdego pokolenia w odniesieniu do krytycznych kwestii biznesowych, takich jak przywództwo, komunikacja, rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji.
Biorąc pod uwagę różnorodne doświadczenia w okresie formatywnym pokolenie definiowane jest jako grupa osób49, które były eksponowane na podobne wydarzenia społeczne, polityczne i gospodarcze. Tymi wydarzeniami mogą być epidemie, fazy rozkwitu lub kryzysu cyklu koniunkturalnego, innowacje technologiczne, katastrofy naturalne, wojny, zmiany polityczne i ustrojowe, itp.
To w jaki sposób wydarzenia formacyjne wpływają na społeczeństwa, zależy od etapu życia jednostek50. Natomiast przedstawiciele tej samej generacji mogą wytworzyć wspólną
„osobowość rówieśniczą”.
Niektórzy naukowcy zakładają, że kohorta generacyjna ma odrębne cechy psychologiczne, które mogą stać się tożsamością generacyjną51 – składającą się z przekonań i wartości odróżniających ją od innych generacji52. Zakłada się, że postawy i zachowania ukształtowane w latach formatywnych tj. w okresie socjalizacji pozostają niezmienne wraz z upływem lat53.
Hipoteza impulsu i odcisku
48 Egri i Ralston, 2004.
49 Schaie, 1965.
50 Strauss i Howe, 1991.
51 Chao i Moon, 2005.
52 Parry i Urwin, 2011.
53 Inglehart, 1997; Smith i Clurman, 1997.
W przeszłości teoretyzując na temat pokoleń, mówiło się o periodyzacji kultury, np.
przejściu od romantyzmu do eklektyzmu, a także zmianach w trendach ideologicznych, np.:
przejściu od liberalizmu do konserwatyzmu.
Jednocześnie teoria generacji z XIX w. bazowała na dwóch hipotezach:
• Hipoteza impulsu, w której uważano, że to zmiana generacyjna jest impulsem zmian społecznych, gdzie za sprawą młodych generacji wnoszących odmienne pojmowanie świata i nowe sposoby działania, wypierane są przekonania i praktyki, które były przestarzałe. Dzięki temu społeczeństwo jest odmładzane, a same generacje postrzegane są w myśl tej hipotezy jako puls historii.
• Hipoteza odcisku, w której uważano, że piętno wydarzeń historycznych na swój sposób „odciska się” na ludziach, którzy ich doświadczyli, formując w ten sposób kolejne generacje różniące się doświadczeniami. W ramach tej hipotezy to zmiana jest przyczyną powstawania kolejnych generacji.
W dzisiejszym sposobie mówienia o generacjach dostrzegalne są obie hipotezy (impulsu i odcisku). Powszechne jest przekonanie o istnieniu swoistych cykli społecznych i kulturowych, przekładających się na pokolenia, które jako zbiorowości są kształtowane przez istotne wydarzenia historyczne. Tak samo jak istnieje pogląd nt. tworzenia nowej kultury przez nastające pokolenia, w ramach której powszechne są pewne wartości, poglądy i gusta wypierające te, które je poprzedzały.
Za czas trwania pokolenia przyjmuje się zwykle około piętnastu lat i zakłada się, że osoby urodzone w tym okresie posiadają określony zbiór cech, wyróżniających je na tle innych pokoleń. Z drugiej strony tego rodzaju precyzyjne datowanie nie jest do końca słuszne, granice chronologiczne należy uznawać za bardziej „płynne” a uznane ramy czasowe dla poszczególnych pokoleń mogą na siebie nachodzić. Nie ma podstaw, by twierdzić, że różnice w obrębie jednego pokolenia są mniejsze niż różnice międzypokoleniowe, gdyż w myśl tej teorii osoba urodzona w pierwszym roku istnienia pokolenia X (1965) powinna się cechować innymi postawami, wartościami, gustami i doświadczeniami życiowymi niż osoba urodzona rok wcześniej (1964), czyli przedstawiciel poprzedniego pokolenia (Baby Boomers). W rzeczywistości osoba urodzona w ostatnim roku istnienia pokolenia X (1980) będzie miała więcej wspólnego z osobą urodzoną w 1981 lub 1990 roku – mimo klasyfikacji
w zupełnie odmiennym pokoleniu, niż osoba urodzona w 1965 lub 1970 roku (klasyfikowanymi jako przedstawiciele tej samej generacji X).
Ludziom zdarza się generalizować o różnych dekadach jako zupełnie odmiennych i myślenie w takich kategoriach jest dużo mocniej zakorzenione, niosąc także ze sobą więcej konkretnych informacji niż rozpatrywanie tych samych okoliczności w kontekście definiowanych pokoleń (BB, X, Y, Z). Najpewniej wynika to przede wszystkim z braku powszechnej znajomości nomenklatury dotyczącej poszczególnych generacji i ich datowania.
Klasyfikacja generacyjna
Klasyfikacja generacyjna, a przede wszystkim ramy czasowe dla każdej z nich nie są jednoznaczne we wszystkich publikacjach, dlatego na potrzeby niniejszej pracy z uwzględnieniem wydarzeń formacyjnych, zdefiniowane zostały cztery generacje pozostające aktywnymi na rynku pracy:
1. Baby Boomers (BB): urodzeni w czasach powojennych między 1946 a 1964 rokiem.
Zostali nazwani pokoleniem wyżu demograficznego, który wystąpił po II Wojnie Światowej, w wyniku którego urodziło się siedemnaście milionów dzieci. Są też pokoleniem boomu gospodarczego. Dorastali w okresie intensywnych transformacji gospodarczych i społecznych, wychowani przez rodziców, których dotknęły konflikty, dlatego priorytetem dla tej generacji jest poczucie bezpieczeństwa, stabilizacja oraz poprawa stosunków społecznych. Z tego powodu interesują ich też sprawy globalne. Przedstawiciele tego pokolenia są pracoholikami i dobrze sprawdzają się w pracy zespołowej54; są niezależni, optymistyczni, ambitni, zaangażowani, oczekują od życia wszystkiego, co najlepsze, nie mają szacunku dla autorytetów i instytucji społecznych. Ważne jest dla nich założenie rodziny oraz posiadanie stabilnej pracy.
2. Pokolenie X (X): urodzeni między 1965 a 1980 rokiem. Przedstawiciele tej generacji urodzili się lub dorastali w czasie kryzysu gospodarczego lat 70-tych, ale wkraczając w życie zawodowe mogli korzystać już z wolnego rynku (w latach 90-tych).
Przedstawiciele generacji X są bardziej niezależni i samodzielni niż poprzednie
54 Twenge i inni, 2010.
pokolenia55. Ponadto są znani jako indywidualiści, poszukują równowagi między życiem zawodowym a prywatnym, oczekują informacji zwrotnych, są praktyczni, wielozadaniowi, otwarci na zmiany i różnorodność.
3. Generacja Y (Y) nazywana także Milenialsami: jej przedstawiciele urodzili się w latach 1981-1995, czyli w czasie wyżu demograficznego lat 80-tych. Generacja, która wychowywała się w czasach globalizacji oraz powszechnej dostępności komputerów i Internetu. Z perspektywy Polski, jest to pierwsza generacja wychowana w czasach kapitalistycznych. Przedstawiciele tej generacji poszukują elastyczności i niezależności; ponadto są wysoko wykształceni56. Cenią różnorodność i zmiany; są pełni nadziei, pragną sensownej pracy, priorytetowo traktują rozwój i naukę.
4. Pokolenie Z (Z): urodzili się po 1995 roku, przedstawiciele tej generacji obecnie stopniowo wchodzą na rynek pracy. Jej przedstawiciele całe swoje dotychczasowe życie funkcjonują w Internecie i używają urządzeń elektronicznych. Nazywani są często pokoleniem „Internetu”, postrzegani jako kreatywni, komunikatywni. Są też o wiele bardziej ambitni, szybcy i niecierpliwi w porównaniu z przedstawicielami pozostałych pokoleń.
Różnice w wartościach pomiędzy pokoleniami są przedmiotem uwagi w prasie popularnej i literaturze57. Jednak poważnym ograniczeniem tych badań jest to, że prawie wszystkie z nich dotyczą prób zachodnich. W związku z tym twierdzenie, iż osoby urodzone np. w latach 1981-1995 (Pokolenie Y) w Stanach Zjednoczonych i Polsce były narażone na identyczne sytuacje społeczne, polityczne i ekonomiczne byłoby dużym nadużyciem, ze względu na oczywiste różnice między poszczególnymi zakątkami globu, co w sposób istotny może różnicować szczególnie starsze (przedinternetowe) generacje. Przykładowo przedstawiciele Pokolenia BB dorastający w Stanach Zjednoczonych byli świadkami ruchów praw obywatelskich i kobiecych, wojny w Wietnamie oraz zabójstwa Johna F.
Kennedy'ego i Martina Luthera Kinga. Przedstawiciele tego samego pokolenia (BB) dorastający w Polsce zostali ukształtowani przez zmiany systemowe, nakazujące wprowadzenie gospodarki rynkowej, stan wojenny oraz rewolucję solidarnościową. Swoją
55 Bickel i Brown, 2005.
56 Crampton i Hodge, 2009.
57 Sanburn, 2013; Marcus, Ceylan i Ergin, 2017.
karierę zawodową zaczynali w czasie socjalizmu w Polsce i kontynuowali już po zmianie na nowy kapitalistyczny system.
W przypadku młodszych pokoleń (tj. pokolenia Y oraz Z) różnice w socjalizacji między rówieśnikami z różnych zakątków świata (zakładając, że będą to kraje na podobnym poziomie rozwoju gospodarczego) nie będą już tak znaczące, a socjalizacja młodszych pokoleń wygląda inaczej z uwagi na czas globalizacji. Globalizacja sprawia, że różne regiony Ziemi stają się coraz bardziej podobne do siebie pod względem ekonomicznym, społecznym i kulturowym. Przyspieszona globalizacja oraz łatwiejszy i szybszy dostępu do Informacji wpływa na różnorodność kulturową zacierając różnice. Homogenizacja przejawia się podobieństwem stylów życia – na całym świecie można znaleźć te same produkcje kinowe i telewizyjne, które są realizowane lokalnie na zagranicznych licencjach, zwykle amerykańskich, hollywoodzkie gwiazdy filmowe są rozpoznawalne na całym świecie, do ludzi docierają podobne informacje (w ramach serwisów informacyjnych), w których przeważają treści odpowiadające aktualnym zainteresowaniom nadawców, media są uważane za „czwartą władzę” – mają wpływ na kształtowanie poglądów i zachowań;
wytwory kultury anglosaskiej, takie jak walentynki czy Halloween, są obchodzone także w innych kulturach. Przykładem homogenizacji może być także wpływ McDonald's, który oddziałuje na dietę milionów ludzi na całym świecie.
W dyskursie na temat różnic międzypokoleniowych w kontekście pracy istnieją dwa sprzeczne poglądy. Jedni piszą o rozluźnianiu się więzi między pracownikami reprezentującymi różne pokolenia i wzmacnianiu różnic wynikających z osobowości pokoleniowych. Mówi się o „obcych plemionach” mówiących różnymi językami i inaczej postrzegających rzeczywistość, co przejawia się w różnicach w podejściu do kluczowych wartości, w tym pracy i kariery.
Z drugiej strony starsi i młodsi pracownicy ubierają się i zachowują w sposób nieróżniący się znacząco. Globalizacja przekazu medialnego (te same serwisy informacyjne, seriale nadawane na całym świecie) naraża osoby starsze na niespotykany dotąd stopień młodzieżowego języka i ubioru, co oznacza, że różnice międzypokoleniowe będą się zacierać, ponieważ osoby starsze również podążają za trendami.
Rewolucja internetowa, która dokonała się niemal na całym świecie (telefony komórkowe dotarły do najdalszych miejsc globu), diametralnie zmieniła relacje między starszymi (BB i
X) i młodszymi (Y i Z) pokoleniami. Internet jest głównym (choć nie jedynym) źródłem internalizacji wartości zachodnich, m.in. postmaterialistycznych. Mniejszy dostęp do Internetu oznacza słabszy przekaz wartości zachodnich. Niektóre badania wykazały zmiany w cechach osobowości, które pojawiły się wraz z rozwojem nowych mediów społecznościowych, a ich celem jest ocena wiarygodności hipotezy, że nowe media społecznościowe stanowią częściowe wyjaśnienie tych dramatycznych zmian.
Pomimo obaw, czy teoria pokoleń ma zastosowanie globalne (zwłaszcza, że tylko kilka badań dotyczy generacji spoza Ameryki), należy zauważyć, że globalne trendy w ostatnich dekadach zdominowały Internet, mass media i media społecznościowe, zwłaszcza w miastach i na obszarach rozwiniętych. Z tego powodu młodsi ludzie częściej pasują do profilu pokoleniowego.
Różnice w podejściu do podziału generacyjnego
W badaniach nad różnicami generacyjnymi najczęściej stosuje się przekrojowe (tj. z jednym punktem czasowym) projekty badawcze58. Aby przełożyć teorie na zmienne operacyjne, badacze różnic generacyjnych zazwyczaj dzielą zmienną ciągłą wiek chronologiczny na kilka kategorii, aby reprezentować różne zakładane kohorty generacyjne obecne w ich danych.
Podział ten jest zazwyczaj uzasadniany na podstawie teorii, która mówi, że pokolenia mogą być konstruowane poprzez grupowanie ludzi według przedziałów wieku/roku urodzenia.
Nie ma jednak zgody co do tego, jak należy konstruować te skategoryzowane przedziały wieku/roku urodzenia.
Ten brak spójności może mieć wpływ na koncepcyjną definicję pokoleń, ich operacjonalizację (tzn. kiedy się zaczynają i kończą) oraz ocenę ich wpływu na wyniki59. Te wysiłki kategoryzacyjne podejmowane są w celu obejścia tego, co w rzeczywistości jest o wiele bardziej złożonym problemem matematycznym dotyczącym natury roku chronologicznego i kohorty roku urodzenia w projektach z jednym punktem czasowym60. Mówiąc dokładniej, znając bieżący rok lub „okres” (np. 2018) oraz rok urodzenia danej osoby lub „kohorty” (np. 1978), określa się „wiek” tej osoby (np. 40 lat). W związku z tym,
58 Rudolph, 2015.
59 Constanza, i in., 2012.
60 Glenn, 2005.
ponieważ „okres” jest stałą w badaniach z pojedynczym punktem czasowym, efekty wieku i kohorty są ze sobą doskonale powiązane (tzn. nie można ich matematycznie rozróżnić).
Tym samym w żadnym wypadku nie można wyciągać ważnych wniosków dotyczących wpływu efektów kohorty i wieku na podstawie danych z pojedynczego punktu czasowego.
Ponadto podział zmiennej ciągłej, jaką jest wiek, na kategorie odbywa się kosztem zarówno precyzji teoretycznej (ponieważ arbitralne granice wieku są nakładane niespójnie w różnych badaniach), jak i precyzji statystycznej, co stanowi wyraźne wyzwanie dla poprawnego wnioskowania (tj. poprzez zmniejszenie mocy61), w tym tzw. metaanalizę międzyokresową62. Metaanaliza międzyokresowa bada osoby w podobnym wieku na przestrzeni czasu i w ten sposób izoluje (tj. poprzez celowe zakłócenie) efekty kohorty/generacji i okresu od efektów wieku biologicznego. Na przykład odpowiedzi pięciu niezależnych prób dwudziestolatków badanych w latach 1970, 1980, 1990, 2000 i 2010 można porównać ze sobą. Zgodnie z mocnymi założeniami analiz przekrojowych, zaobserwowane systematyczne różnice czasowe nie mogą być spowodowane wiekiem (ponieważ jest on stały w czasie i próbie), jednak równie prawdopodobne jest, że przyczyną zaobserwowanych różnic są efekty generacji lub epoki/czasu badania. W związku z tym metody przekrojowe ignorują potencjalnie ważny wpływ współczesnych czynników kontekstowych i z natury rzeczy opierają się na szczególnym przypadku dawno zapomnianej korelacji ekologicznej (tj. wątpliwej praktyce korelowania średnich na poziomie grupy63), aby wyciągnąć wnioski na temat efektów kohortowych64. Co ważne, kilka badań bezpośrednio wskazuje na znaczenie efektów okresowych. Na przykład, współczesne stopy bezrobocia zostały powiązane z różnicami zarówno w narcyzmie65, jak i w satysfakcji z pracy66, które często przypisuje się różnicom pokoleniowym.
Pojawiło się wiele innowacji metodologicznych mających na celu uwzględnienie złożonego charakteru efektów wieku, kohorty i okresu. Jednak brak spójności w zakresach czasowych poszczególnych generacji może ograniczać porównywalność wyników badań. Ponadto należy zwrócić uwagę, że analizując efekty pokoleniowe z tego samego zbioru danych przy
61 MacCallum, i in., 2002; Twenge i in., 2010; Rudolph, 2015.
62 Twenge i in., 2008.
63 Robinson, 1950.
64 Rudolph i Zacher, 2017.
65 Bianchi, 2014.
66 Bianchi, 2013.
użyciu różnych metod, wyniki porównawcze mogą doprowadzić do niespójnych wniosków67. To sugeruje, że metody analityczne badania pokoleń nie powinny być ze sobą triangulowane.
Przedstawiciele generacji w miejscu pracy
W obliczu rosnącej rywalizacji o talenty – co w związku z niżem demograficznym jest wyzwaniem w szczególności dla stanowisk typu „entry level” (praca na poziomie podstawowym, która jest zwykle przeznaczona dla niedawnych absolwentów danej dyscypliny i zazwyczaj nie wymaga wcześniejszego doświadczenia w tej dziedzinie lub zawodzie) w miejscu pracy od przedstawicieli wielu generacji wymaga się, aby nie tylko pracowali obok siebie, ale efektywnie współpracowali korzystając z różnorodności swoich kwalifikacji i doświadczeń w celu osiągania zamierzonych przez organizację celów.
W sytuacji, gdy w miejscu pracy są trzy (a czasem nawet cztery) różne pokolenia – Pokolenie Wyżu Demograficznego, czyli Baby Boomers, Generacja X, Millenialsi (Y) i Generacja Z - różnice w podejściu do pracy i brak strategii w zarządzaniu nimi mogą mieć negatywny wpływ na ogólne wyniki firmy. Bazując na zasadzie, w myśl której warunkiem zachowania równowagi ekosystemu jest różnorodność gatunkowa68, teoria i praktyka zarządzania coraz częściej stawia na różnorodność pokoleniową, zarządzanie którą staje się warunkiem przetrwania systemów organizacji69.
W miejscu pracy na motywację, lojalność i zaangażowanie pracowników wpływają także ich unikalne generacyjne wartości, postawy wobec pracy oraz doświadczenia współdeterminujące przejawiane w pracy cechy i umiejętności wpływające m.in. na kreatywność, innowacyjność czy umiejętności do pracy zespołowej. Wiele organizacji staje przed wyzwaniem, jakim jest wielogeneracyjna kadra pracownicza, którą należy kierować i zarządzać w celu stworzenia zespołów o wysokiej wydajności i nastawionych na osiąganie wyników. Ze względu na różne perspektywy, cechy i motywacje każdej generacji, błędem liderów biznesowych i menedżerów może być przyjmowanie stylu przywództwa adekwatnego dla swojej generacji, bez refleksji nad tym, jak kierować wielogeneracyjnymi
67 Constanza, i in., 2012.
68 Moczydłowska, 2018.
69 Morgan, 2013; Moczydłowska, 2018.
zespołami, w których już pojawiają się najmłodsi a zarazem najmniej poznani przedstawiciele Generacji Z.
Zagadnienie generacji ma wymiar interdyscyplinarny70 pozostając w obszarze zainteresowania licznych badaczy także z uwagi na pogłębiające się różnice między pokoleniami oraz rosnącą średnią wieku71.
Na Rysunku 1. Przedstawiona jest zmiana w procentowym udziale grup wiekowych wśród ludności w Polsce w podziale na grupy osób wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym (mężczyźni w wieku 18-64 lata, kobiety w wieku 18-59 lat) oraz poprodukcyjnym. Na którym widać wyraźnie systematycznie zwiększający się odsetek osób w wieku poprodukcyjnym oraz malejącą populację osób w wieku przedprodukcyjnym.
Rysunek 1: Procentowy udział grup wiekowych i zmiany w strukturze ludności w Polsce, w latach 1950-2020.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS72
Wydłużaniu statystycznego okresu życia towarzyszy przesuwanie się jego etapów i dłuższe życie w zdrowiu, co umożliwia dłuższą aktywność zawodową i społeczną, a pojęcie
„starości” zaczyna być bardziej subiektywne niż obiektywne. Dodatkowo występuje ogólne zjawisko starzenia się społeczeństwa73 (przez zmniejszoną liczbę narodzin i migracje), co wpływa na przesuwanie granicy wieku emerytalnego i dłuższe pozostawanie na rynku pracy.
70 Moczydłowska, 2018.
71 Moczydłowska, 2018.
72 GUS, 2011.
73 Kurek, 2007 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0
1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 2030
przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym
W Polsce wiek emerytalny to 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet, natomiast należy zauważyć, że najstarsza generacja pozostaje zarazem najbardziej zróżnicowaną pod względem m.in. stanu zdrowia, aktywności społecznej, kondycji fizycznej a także aktywności zawodowej. Dłuższe pozostawanie w zdrowiu i ogólnej sprawności pozytywnie wpływa na kontynuowanie aktywności zawodowej także po przekroczeniu wieku emerytalnego. Badania wskazują, że wydłużenie aktywności zawodowej (zwłaszcza w niepełnym wymiarze godzin) może przynieść pozytywny efekt dla samopoczucia seniora (warto jednak zaznaczyć, że ten pozytywny wpływ zależy od indywidualnych motywacji do wydłużenia aktywności zawodowej oraz posiadanej kontroli nad podjęciem decyzji o kontynuowaniu pracy w późniejszym okresie życia)74.
Jednym z motywatorów do dłuższego pozostawania aktywnym zawodowo także w wieku emerytalnym są wyzwania ekonomiczne. Świadczenia emerytalne na podstawie mechanizmu waloryzacji stają się coraz niższe w porównaniu ze średnim poziomem wynagrodzeń w Polsce – przeciętny emeryt dostaje niewiele więcej niż połowę średniego wynagrodzenia, co przy rekordowej liczbie emerytów (w 2020 r. liczba emerytów przekroczyła 7 milionów osób, wspólnie z rencistami populacja ta stanowi 24,4% w stosunku do liczby ludności Polski75) stanowi istotny problem społeczny.
Z drugiej strony liczne publikacje wskazują, że to młodsze pokolenia doświadczają większych problemów ekonomicznych, Milenialsi (Generacja Y) wchodzili na rynek pracy w czasie największego kryzysu od czasów Wielkiej Depresji, często obciążeni długami, niezdolni do gromadzenia majątku i tkwiący w niskopłatnych miejscach pracy nie zbudowali swojego bezpieczeństwa finansowego, jakim cieszyli się ich rodzice i dziadkowie.
Wkraczając w okres największej aktywności zawodowej w kryzysie, który wydaje się zapowiadać na dotkliwszy niż Wielka Recesja mogą znaleźć się w dużo gorszej sytuacji finansowej niż ich rodzice. Młodsze pokolenia dotkliwiej odczuły konsekwencje pandemii COVID-19 i wiążący się z nią lockdown – z jednej strony edukacja w tym czasie (zwłaszcza na początku, zanim wszyscy przystosowali się do sytuacji) była iluzoryczna, z drugiej to przedstawiciele młodszych generacji w nieproporcjonalnie dużym stopniu zajmują stanowiska, które „znikały” w czasie pandemii najszybciej (pracownicy gastronomii,
74 Di Gessa, Corna i in., 2018; Baxter, Blank i in., 2021.
75 GUS, 2020.
