Agnieszka Mrozik
Wywołać z milczenia : historia kobiet
w PRL-u : kobiety w historii PRL-u
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 4 (130), 112-119
2011
11
2
Historia kobiet w PRL-u - kobiety w historii PRL-u
W spółczesne b ad a n ia historyczne w Polsce rzadko korzystają z narzęd zi kry tyki fem inistycznej. H isto ria kobiet czy szerzej - h isto ria gender, p odobnie jak h isto ria m niejszości seksualnych obecna jest raczej na m arginesie n iż w głównym n u rcie studiów n a d h isto rią P o lsk i1. U praw iana jest ona p rzede w szystkim przez b adaczki i badaczy skupionych wokół profesora A ndrzeja Szwarca i do niedaw na profesor A nny Ż arnow skiej (zm arła w 2007 roku). W ram ach zainicjow anej przez n ic h serii Kobieta i... (1990-2007) pow stały d ziesiątk i artykułów , któ re łączy idea „p rz e-p isan ia” h isto rii, p olegająca na w ydobyw aniu z zap o m n ien ia h isto rii kobiet, (re )konstruow aniu ich dziejów, ale też zasadzająca się na u jęciu gender jako k ate gorii legitym izującej i konstru u jącej stosunki społeczne i z tego w zględu p rzy d a t nej jako n arzędzie analizy historycznej.
Jest to niew ątpliw ie praca żm u d n a, od podstaw , w którą, oprócz historyków , angażują się także historycy literatu ry , sztuki, film u, kulturoznaw cy, a niekiedy też socjolodzy i antropolodzy. Pobieżny zaledw ie p rzeg ląd prow adzonych przez n ic h b ad a ń pozw ala zaryzykować tezę o tym , że pew ne okresy historyczne cieszą się w iększym zain tereso w an iem badaczy niż inne. D la p rzykładu: sporo uwagi pośw ięcono w o statn ich la tac h h isto rii kobiet w X IX i pierw szej połow ie X X w ie k u (przede w szystkim stu d ia n a d h isto rią polskiego ru c h u kobiecego)2, a w
pol-Sylwia K uźm a-M arkow ska u p a tru je przyczyn b ra k u popu larn o ści perspektyw y g en d er w śród polskich historyków i histo ry czek w pow szechnej po 1989 roku ten d en cji do m arginalizow ania b a d ań nad h isto rią społeczną i k u ltu ro w ą kosztem studiów nad h isto rią polityczną. Por. S. K uźm a-M arkow ska Why there is no gender
history in Poland?, „D ialogue an d U n iv e rsalism ” 2010 no 5-6.
Por. m .in. G. Borkowska Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej, Wydaw. IBL PAN, W arszaw a 1996; E. K raskow ska Piórem niewieścim. Z problemów prozy kobiecej
w dwudziestoleciu międzywojennym, Wydaw. N aukow e UAM, P oznań 1999; Równe
Mrozik W yw ołać z milczenia
skiej h isto rii pow ojennej - udziałow i kobiet w opozycji an ty k o m u n isty czn ej3, co w pisuje się w ogólny tre n d rozw oju polskich b ad a ń historycznych po 1989 roku. N atom iast okres Polski Ludowej jest w b ad a n ia ch n ad h isto rią kobiet swoistą „czar ną d z iu rą ”: pom ija się go m ilczeniem albo d em o n izu je4, w ychodząc z p o p u la rn e go w kręgach fem inistycznych prześw iadczenia, że P R L nie tylko odciął kobiety od przedw ojennej m yśli em ancypacyjnej, ale także - za spraw ą „fasadow ego” rów n o u p raw n ien ia - pozbaw ił je politycznej podm iotow ości i spraw czości5.
K siążka M ałgorzaty F idelis Women, communism and industrialization in postwar Poland6 (2010) w ypełnia „lu k ę” w b ad a n ia ch n a d h isto rią kobiet w P R L -u, d o star czając p rzy tym arg u m e n tó w przeciw ko u g ru n to w a n e m u w p o lsk im d y skursie pub liczn y m p rze k o n an iu , że P R L em ancypow ał kobiety „pozornie” : zam iast obie cywanej rów ności szans zafundow ał im „podw ójne obciążenie” (w pracy i w do m u ), zaś d eklarow ane up o d m io to w ien ie ko b iet zakończyło się ich faktycznym „ u b ie rn ie n ie m ” .
P rzedm iot b ad a ń historyczki stanow i sytuacja kobiet we w czesnym P R L -u (lata 1945-1960). Główna teza jest odważna: F idelis pokazuje, jak w sta lin izm ie - n a j b ardziej represyjnym politycznie okresie Polski Ludow ej - kobiety zyskiw ały n ie zależność ekonom iczną i społeczny p restiż, a nazyw ana dziś „p ozorną” em ancy pacją kobiet rzeczyw iście m iała m iejsce. A utorka przytacza dane, k tóre w skazują, że w raz z przeprow adzką ze wsi do m iasta, zdobyw aniem w ykształcenia oraz zn a j dow aniem pracy w zaw odach tradycyjnie określanych jako m ęskie (górnik, h u t nik , spawacz, m otorniczy, taksów karz itd.) kobiety aw ansow ały w społecznej
hie-praw a i nierówne szanse. Kobiety w Polsce międzywojennej, red. A. Zarnow ska,
A. Szwarc, D iG , W arszaw a 2000; D. Kałwa Kobieta aktywna w Polsce międzywojennej.
Dylematy środowisk kobiecych, H isto ria Iagellonica K raków 2001; A. G órnicka-
-B oratyńska Stańm y się sobą. Cztery projekty emancypacji (1863-1939), Św iat L iterack i, Izabelin 2001; J. Sosnowska Poza kanonem. Sztuka polskich artystek 1880-1939, IS PAN, W arszaw a 2003; G. K ubica Siostry Malinowskiego, czyli kobiety nowoczesne
na początku X X wieku, W L, K raków 2006.
Por. m .in. E. K ondratow icz Szm inka na sztandarze. Kobiety Solidarności 1980-1989.
Rozm owy, Sic!, W arszaw a 2001; S. Penn Podziemie kobiet, przeł. H. Jankow ska,
w stęp M. Jan io n , R osner i W spólnicy, K raków 2003.
W o statn ich latach pojaw ia się w szakże coraz więcej prac m łodych historyczek i historyków , którzy w sw oich b ad an iach nad PR L -em u w zględniają perspektyw ę genderow ą. Por. m .in. A. Leszczyński Anatom ia protestu. Strajki robotnicze
w Olsztynie, Sosnowcu i Żyrardowie, sierpień-listopad 1981, Trio, W arszaw a 2006;
M. M azu rek Społeczeństwo kolejki. O doświadczeniach niedoboru 1945-1989, T rio -E u ro p ejsk ie C e n tru m S olidarności, W arszaw a 2010.
Por. Feminizm a lewica, czyli kobiety żyją w P R L -u. Dyskusja z udziałem: Bożeny
Umińskiej, Agaty Araszkiewicz, Agnieszki Graff, Teresy Oleszczuk, Kazimiery Szczuki, Kingi D unin, „Res P ublica N ow a” 2000 n r 1-2(152-153).
M. F idelis Women, communism, and industrialization in postwar Poland, C am bridge U niversity Press, N ew York 2010.
3 4 5 6
11
3
11
4
rarch ii, co nie pozostaw ało bez w pływ u na ich życie seksualne, relacje z m ężczy z n am i i rodziną. W iększa niezależność finansow a przek ład ała się bow iem na swo bodniejszy stosunek kobiet do ich tradycyjnych ról w społeczeństw ie (żony i m a t ki), w iększe w ym agania wobec p a rtn e ra czy szerzej - bardziej p a rtn e rsk i m odel zw iązku.
B adaczka rozw ija swoją tezę w op arciu o trzy studia przypadku: omawia sytu ację kobiet zatrudnionych w zakładach przem ysłu baw ełnianego w Zam brow ie i Ży rardow ie oraz kobiet p racujących w śląskich k o palniach, gdzie za spraw ą polityki nowych w ładz zyskiwały możliwość podnoszenia swoich kw alifikacji i pracy w „m ę skich zaw odach” - lepiej p ła tn y ch i b ardziej prestiżow ych niż tradycyjne „zawody kobiece” . F idelis nie wybiela stalinow skiej rzeczyw istości: dowodząc, że w owym znanym ze swej represyjnej p o lityki w zględem wrogów system u okresie w h isto rii P R L -u realn ie popraw iły się w aru n k i życia kobiet, w skazuje jednocześnie słabe p u n k ty socjalistycznego p ro jek tu rów noupraw nienia płci (m .in. złe w aru n k i p ra cy, p roblem y z zaopatrzeniem , blokow anie kanałów aw ansu, zaniżanie kobiecych płac itd.). B adając, czy i jak równościowa polityka w ładz w cielana była w życie, p okazuje robotnice żyrardow skich, zam brow skich i śląskich fabryk i k o p alń nie jako b iern e jej adresatki, ale aktywne aktorki życia społecznego, negocjujące z u sta wodawcą, na przy k ład poprzez strajki, w aru n k i pracy i jakość egzystencji w socja lizm ie.
F idelis stosuje m etodę przy b liżan ia i o d dalania „oka k am ery ” . Rzeczywistość w spom nianych terenów pokazuje nie tylko na szerszym tle społeczno-kulturow ym reg io n u - P olski oraz E uropy Środkowej i W schodniej pod rzą d am i kom unistów - lecz także w szerszej perspektyw ie czasowej: m odernizację pow ojenną zderza z za- p ó źn ien ie m gospodarczym P olski w okresie zaborów, jak rów nież tru d n y m i dla w ielu g ru p społecznych w aru n k am i życia w II R zeczypospolitej (bieda, analfabe tyzm , złe w aru n k i m ieszkaniow e itd.). A nalizując sta lin izm jako zaledw ie wyci n ek z h isto rii P R L -u, zestaw ia jego odgórny, sterow any ręcznie, ale w w ielu p u n k tach skuteczny p ro jek t ró w noupraw nienia z forsow anym w kolejnych dekadach m odelem , w ram a ch którego role genderow e i relacje m iędzy p łc iam i w społeczeń stwie staw ały się coraz b ardziej tradycyjne (m .in. pokazuje, jak na fali politycznej „o d w ilży ” k o b ie ty w y p y ch a n e b y ły z ry n k u p ra c y b ą d ź k ie ro w a n e do b ra n ż m niej prestiżow ych i gorzej p ła tn y ch zawodów). Z pracy F idelis w yłania się obraz P R L -u jako epoki nie m onolitycznej, ale zróżnicow anej politycznie, ekonom icz n ie i kulturow o, której w ew nętrzną dynam ikę doskonale ilu stru ją przeobrażenia ról płciow ych. A utorka śledzi ew olucję w zorca polskiej kobiecości od popu larn ej w dyskursie narodow ym figury M atki Polki po rozpow szechniony w języku nowych w ładz ideał robotnicy socjalistycznego państw a; u h istoryczniając ów wzorzec, b a daczka odsłania w arunki gry różnych aktorów życia społecznego, jak Kościół, P artia, rynek, negocjujących jego form ułę.
A nalizując politykę w ładz wobec kobiet - n ajp ierw stalinow skich, a później w dobie „odw ilży” - jak rów nież postaw y sam ych kobiet, Fidelis dem askuje kilka p o p u la rn y c h w spółcześnie w yobrażeń na tem at wczesnego PR L -u. I tak, śledząc
Mrozik W yw ołać z milczenia
przebieg dyskusji na te m at m o d elu ró w noupraw nienia kobiet prow adzonej m ię dzy w ładzam i PPS i P P R tu ż po w ojnie, p o dkreśla wysiłek, jaki w łożono w dosto sow anie sowieckiego p ro jek tu em ancypacyjnego do lokalnych w arunków społecz nych i kulturow ych. W skazuje na ścieranie się PPS-ow skiego wzorca kobiety-Pol- ki pełniącej p rzede w szystkim rolę żony i m atk i, a dopiero później pracownicy, z PPR -ow skim ideałem kobiety-robotnicy w olnej - dzięki państw u - od p rzym usu w ypełniania obowiązków dom owych. P odkreśla, że aktyw ną stroną w tych „nego cjacjach” były działaczki kobiecych sekcji PPS i P P R , któ re to rozpoznanie idzie p o d p rą d p o p u la rn e m u dziś p rze k o n an iu , że kom unistyczne aktyw istki nie m iały żadnego w pływ u na kształt p ro jek tu em ancypacyjnego7.
W in n y m m iejscu zw raca z kolei uwagę na specyficzny „dialog” Kościoła i P ar tii w kw estii p raw repro d u k cy jn y ch kobiet: o ile w w ielu spraw ach stanow iska tych dw óch aktorów życia społecznego różniły się, a sam Kościół był w yraźnie re p re sjonow any przez stalinow skie w ładze, o tyle w tem acie ograniczenia swobód sek sualnych kobiet i zakazu przeryw ania ciąży panow ało m iędzy n im i n iep isan e p o ro zum ienie. F idelis podaje przykłady zdarzeń, w trak cie których u rzędnicy p a r tyjni, nie mogąc poradzić sobie z „ro zp asan iem ” seksualnym m łodych robotnic (na przy k ład w Zam brow ie), wzywali na pom oc ojców dziew cząt, by „siłą swego a u to ry te tu ” (czyli de facto przem ocą) sprow adzali je na „dobrą drogę” . W tym sa m ym czasie duchow ni w czasie nabożeństw g ro m ili „rozw iązłe” kobiety, które, zachłystując się niezależnością, zapom niały o swej podstawowej roli żony i m atki.
Perspektyw a genderow a, k tó rą przy jm u je autorka, spraw ia, że pew ne „oczywi stości” w naszej dotychczasow ej w iedzy na te m at wczesnego P R L -u podane zosta ją w w ątpliw ość. W idać to w yraźnie nie tylko we frag m en tach pośw ięconych sytu acji k obiet w okresie stalinow skim (przedstaw ionym jako czas realnej popraw y w arunków ich życia), ale także później, w czasie tzw. „odw ilży”, gdy doszło do poluzow ania a p a ra tu politycznych represji. Fidelis pokazuje, że jednym z pierw szych posunięć starych-now ych w ładz był „p rzeg ląd ” p o lity k i em ancypacyjnej, w efekcie którego tysiące kobiet w ypchnięto z ry n k u pracy i/lu b p rze su n ięto na stanow iska gorzej p ła tn e i m niej prestiżow e (hasłem tego okresu było zaw ołanie „Irena do dom u!” - ty tu ł p o p u larn ej kom edii z 1955 ro k u w reżyserii Jana F eth- kego). N a fali ogólnej euforii, będącej reakcją na b ardziej lib e raln ą politykę P ar tii, p rzystąpiono do „p orządkow ania” relacji m iędzy p łciam i w społeczeństw ie, co de facto oznaczało pow rót do tradycyjnego m odelu ról genderow ych. Rugowanie kobiet z „m ęskich zaw odów” i kierow anie ich do b ardziej „kobiecych”, jak p rze d
Por. S. W alczewska Liga Kobiet - jedyna organizacja kobieca w P R L , „Pełnym G łosem ” 1993 n r 1; http ://w w w .efk a.o rg .p l/?actio n = g l& ID = 42, dostęp 18.04.2011.
P roblem atyzacji d ziałalności Ligi K obiet Polskich w pierw szych latach P R L -u podjął się już m .in. D. Jarosz Idee, programy i realia: funkcje Ligi Kobiet w porządku
instytucjonalnym Polski Ludowej (1945-1957), w: Działaczki społeczne, feministki, obywatelki... Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich po 1918 roku (na tle porównawczym), t. 2, red. A. Jan iak -Jasiń sk a, K. Sierakow ska, A. Szwarc, N erito n ,
91
1
szkolanka, p ielęgniarka, nauczycielka, urzędniczka, kelnerka, zakaz pracy na nocną zm ianę, zakaz w ykonyw ania pew nych prac przez k obiety w ciąży - w szystko to wpisywało się w ożywający w łaśnie dyskurs narodowy, definiujący rolę kobiety jako przede w szystkim żony i m atki: ce n tru m życia polskiej rodziny. P o p u larn y w sta linow skiej pro p ag an d zie w izerunek trak to rz y stk i - sym bol rów noupraw nienia - okazał się po 1953 ro k u znienaw idzonym zn ak iem obcego panow ania, u ja rz m ie n ia n a ro d u polskiego przez „patologiczny” ustrój sowiecki. O drzucenie rad z iec kiego w zoru stało się w aru n k ie m zreko n stru o w an ia tożsam ości naro d u . Jed n ak zm iana, która się dokonała, była nie tylko sym boliczna. W iązała się ona z realnym pogorszeniem w arunków życia tysięcy kobiet, którym po raz kolejny w polskiej h isto rii w yznaczono m iejsce w cien iu narodow ego p om nika. W tym kontekście lib eralizacja ustaw y antyaborcyjnej w 1956 ro k u jawi się jako swoista „nagroda pocieszenia” dla tracących sta b iln e z a tru d n ie n ie Polek, początkow o przyznaw ana zresztą tylko w ybranym (na przy k ład kobietom , k tóre już w ypełniły obowiązek m acierzyństw a) i w drodze silnych obostrzeń (do 1959 ro k u o tym , czy kobieta m oże przerw ać ciążę, decydow ali lekarze, którzy często w ykorzystyw ali swoją w ła dzę przeciw ko pacjen tk o m , odm aw iając im przysługującego p raw a)8.
N a podstaw ie m ateriałów archiw alnych, ale też w ypow iedzi sam ych kobiet - żyjących „świadków ep o k i” - F idelis kw estionuje prześw iadczenie w ielu w spół czesnych fem in istek o b ra k u m ożliw ości upodm iotow ienia kobiet w PR L-u: „po z o rn e j” polityce em ancypacyjnej p o przedniego system u prod u k u jącej b ie rn e ko biece po d m io ty 9. Podając przy k ład strajków żyrardow skich tkaczek w 1951 roku, autorka podkreśla aktyw ną postaw ę kobiet w „negocjacjach” dotyczących ich p o zycji w sferze publiczn ej. W skazuje, że w alcząc o lepsze w aru n k i pracy i życia, kobiety „wykorzystywały swą nową tożsam ość pracow nic socjalistycznego państw a, a także tradycyjne ro zu m ien ie kobiecego h o n o ru i różnicy płci, [...] by obnażyć sprzeczności kom unistycznego p ro jek tu i zrealizow ać swoje cele [m .in. popraw a jakości żyw ienia i dostaw surowców do fabryk - przyp. A .M .]” (s. 16). S tąd też badaczka p ro p o n u je redefinicję k ategorii kobiecego pro testu . N a przykładzie ko biecych strajków z połowy lat 50. przeciw ko segregacji zawodów na m ęskie i żeń skie, w skazuje, że w socjalizm ie Polki n ie były b ie rn y m i odbiorczyniam i państw o wych „przyw ilejów ”, ale (w m ia rę możliwości) dom agały się od w ładz realizacji o b ie tn ic 10.
8 Por. też: M. M aciejew ska Aborcja w P R L -u. Ustawa o warunkach dopuszczalności
przerywania ciąży z 1956 roku w kontekście feministycznym, w: P R L bez uprzedzeń, red.
J. M a jm u rek , P. Szum lew icz, In sty tu t W ydaw niczy „K siążka i P ra sa ”, W arszawa 2010.
9 Por. też: M. Traw ińska Współczesne polskie fem inistki o możliwościach upodmiotowienia
kobiet w okresie P R L -u , w: P R L bez uprzedzeń.
10 Podobnie o p ro testach łó dzkich w łó k n iare k z lat 70. i 80. pisze historyczka M ałgorzata M az u rek (Społeczeństwo kolejki). W pracach F id elis i M a zu rek kobiecy opór wobec w ładzy i/lu b p ro test przeciw ko niej, zrodzone często na bazie spraw podstaw ow ych, codziennych, bytowych, definiow ane są w kategoriach politycznych.
Mrozik W yw ołać z milczenia
R edefinicja ta k ich kategorii, jak „p ro te st”, „ b u n t”, „o p ó r”, ale też „em ancypa cja” czy „podw ójne o b ciążenie” w iąże się z ich u h isto ry czn ien iem i kontek stu ali- zacją. F idelis p ro p o n u je spojrzeć na w czesny P R L jako na m odel „innej m o d e rn i zacji”, do opisu którego p o trzeb n e są kategorie in n e n iż te używ ane we w spółczes nych dyskusjach na te m at sytuacji kobiet w ta m ty m okresie, a pochodzące z po rzą d k u zachodniego d y skursu - liberalnej d em okracji i wolnego rynku. Z daniem au to rk i, bez k o n te k stu a liza cji łatw o o dyskredytację ta k ich w ym iarów kobiecego dośw iadczenia, jak te zw iązane z uzyskaniem tu ż po w ojnie masowego d ostępu do ry n k u pracy czy praw a do aborcji w 1956 roku. Także m ożliw ości upodm iotow ie nia kobiet w P R L -u - jeśli rozum ieć je w kategoriach zachodnich, tj. spraw ow ania władzy, akcesu do organów decyzyjnych itp. - okażą się pozorne lub żadne.
U praw iając ta k p o p u la rn ą na Zachodzie h isto rię społeczną, F idelis sięga, jak zostało pow iedziane, do archiwów, ale i relacji „świadków epo k i” : w ykorzystuje rozm ow y z k obietam i i m ężczyznam i odbudow ującym i Polskę po w ojnie w celu z re k o n stru o w a n ia do św iad czen ia pokoleniow ego lu d z i, k tó ry c h w sp o m n ie n ie w czesnego P R L -u odbiega znacząco od dom inującego dziś przekazu. P rzybliżając w ypow iedzi tych, którzy p am iętają lata 50. jako czas osobistej prosperity, autorka m a św iadom ość, że na kształt ich w spom nień wpływ wywarło wiele czynników, w łącznie z często n iekorzystnym i dla tych lu d z i sk u tk a m i transform acji. Biorąc na to popraw kę, badaczka p roblem atyzuje ta k fetyszyzow aną w spółcześnie k ate gorię „dośw iadczenia”, pokazując ją jako k o nstruow aną społecznie, uhistorycz- nioną. D ośw iadczenie, podobnie jak tożsam ość nie jest w tym ro zu m ien iu k atego rią n a tu ra ln ą , lecz w ytw orem stosunków władzy: jako p rak ty k i dyskursyw ne do św iadczenia (re )p ro d u k u ją określone tożsam ości, um acniając hegem onię jednych dyskursów i m arg in alizu jąc inne.
A nalizując sytuację kobiet w h isto rii Polski L udow ej, F id elis nie pisze k la sycznej h isto rii kobiet. To, co ją in teresu je, to pokazanie, w jaki sposób pow ojen ny po rząd ek społeczny i ekonom iczny k o n struow any był jako upłciow iony, lub inaczej: w jaki sposób koncepcje g ender legitym izow ały i konstruow ały ówczesne sto su n k i społeczne. G ender staje się więc dla niej, jak pisała am erykańska h isto ryczka Joan W allach Scott, „przy d atn ą k ategorią analizy h isto ry czn ej” : „[...] sta now i konstytutyw ny elem ent relacji społecznych o partych na postrzeganych róż nicach m iędzy p łciam i, a po drugie, g ender jest podstaw ow ym sposobem oznacza nia relacji w ładzy” 11. W u jęciu F idelis p orządek płci jest częścią głębokich p rze
Inaczej stra jk i k obiet (Żyrardów , lato 1981 roku) ocenia A dam Leszczyński: „W p roteście kobiet nie m a naw et śladu polityki. Ż ąd an ia polityczne pojaw iają się jako konsekw encja problem ów zw iązanych z zao p atrzen iem , ale zawsze pozostają na dalszym p lan ie ” (Anatomia protestu, s. 148). Por. też: P. K enney The gender o f
resistance in communist Poland, „The A m erican H isto rical R eview ” 1999 vol. 104 no 2.
11 J. W. Scott Gender jako przydatna kategoria analizy historycznej, przel. A. C zarnacka, B iblioteka O n lin e T h in k T anku F em inistycznego, http://w w w .ek o lo g iasztu k a.p l/
think .tan k .fem in isty czn y , d ostęp 30.04.2011, s. 19.
11
11
8
m ia n społecznych, ekonom icznych i kulturow ych: jest w pisany w sto su n k i pracy, k o n su m p cji i rep ro d u k cji, m odel p o lityki i w alki o tożsam ość (m .in. w spom niana już trak to rzy stk a jako sym bol obcej d o m in a c ji12). A utorka nie bada h isto rii k o biet jako wyizolowanej z szerokiego k o ntekstu; pokazuje raczej kobiety jako jedne z aktorek życia publicznego: często „ p rz ed m io t” w ielkiej polityki, innym zaś ra zem aktyw ne n egocjatorki własnego m iejsca w sieci stosunków społecznych. Co rów nież ważne z perspektyw y w spółczesnych fem inistycznych sporów wokół kw e stii (n ie)istn ien ia p o d m io tu zbiorowego „m y k o b ie ty ”, badaczka u n ik a dyskursu esencjalistycznego. K oncentrując się na sytuacji robotnic aktyw nych zawodowo w określonym m om encie historycznym , w skazuje na różnice m iędzy nim i: w yni kające z w ieku, w ykształcenia, m iejsca pochodzenia i z a tru d n ie n ia , ro d zaju wy konyw anej pracy, św iatopoglądu, sytuacji rodzinnej itd. Z aznacza tym sam ym , że płeć nie jest (czy też nie zawsze jest) fu n d a m e n te m in te resu grupowego kobiet.
W pisując się w n u rt studiów n a d h isto rią społeczną, książka M ałgorzaty F id e lis otw iera pole b ad a ń n a d h isto rią g ender w P R L -u. „Przyw racając” k obiety h i storii tam tego czasu, w ypełnia jednocześnie „lu k ę” w b ad a n ia ch n a d h isto rią k o biet, jaką wciąż stanow i okres P olski Ludow ej. Stawia rów nież szereg problem ów z zakresu m etodologii studiów historycznych, których rozstrzygnięcie za in te re so wać m oże nie tylko historyków .
Agnieszka M RO ZIK
Mrozik W yw ołać z milczenia
Abstract
Agnieszka MROZIK
The Institute of Literary Research of the Polish Academy of Sciences (W arszawa)
Called out of silence. A history of women in (the history of) People’s Republic of Poland
Review: M ałgorzata Fidelis Women, communism and industrialization in postwar Poland,
C am bridge U niversity Press, N e w York 2 0 1 0 .
T h e b o o k 's a u th o r seeks to d e te rm in e th e position o f h o w th e f o rm e r P eople's Republic o f Poland (‘PRL') is positio n ed in fem inist studies o n th e history o f w o m e n , challenging a c o m m o n conviction th a t equal-rights o f Polish w o m e n u n d e r th e past socialist system w e r e just a ‘façade'. As th e a u th o r sh o w s, during th e Stalinist years, in th e m o st politically co erc iv e p e rio d o f PRP w o m e n w e r e g ro w in g eco n o m ically in d e p e n d e n t and socially prestigious w hile th e ‘a p p are n t' em ancipation, as it d e sc rib e d today, w as a fact. A proactive attitude o f w o m e n is highlighted in th e ir ‘negotiations' fo r th e ir position in th e public sp h e re. Also, a n e e d to redefine categ o ries such as ‘resistance', ‘rebellion', ‘p ro te s t', along with ‘em ancipation' o r ‘d o u b le b u rd e n ' is p o in te d at, as related to th e ir being historicised, and contextualised.
